1, 2. E duidui vakacava na ilakolako qo i Paula? Cava eso na ka e lomaleqataka?

 DUA na ka nona vakasamataka o Paula na vosa qo i Fesito: “O sa na kau vei Sisa.” E kila o koya ni na vakatau kina nona bula ena veigauna se bera mai. E rua vinaka na yabaki nona vesu tu o Paula, sa na veisau gona na ka e raica ena ilakolako balavu qo i Roma ni vakatauvatani kei na nona tu voli e valeniveivesu. (Caka. 25:12) Ia e sega wale ga ni vakasamataka o Paula na nona dau ceguva na cagi bulabula kei na soko ena wasawasa levu. Nona gole qo i Roma me lai tu ena mata i Sisa, e vakasamataka kina vakabibi eso tale na taro.

² Levu na gauna e “ririkotaki” na bula i Paula e “wasawasa,” e voca vakatolu na waqa e vodo tiko kina, e bogi dua siga dua mada ga e wasawasa. (2 Kor. 11:25, 26) E duidui tale ga na ilakolako qo ni vakatauvatani kei na nona cakacaka vakaulotu ni lako tu ena galala. Sa lako qo vakavesu o Paula ena dua na vanua yawa sara, rauta ni 3,000 na kilomita mai Sisaria i Roma. Vakacava ena yaco vinaka i Roma o Paula? Sa na iotioti tale ga ni nona ilakolako qori? Nanuma tiko ni na lai lewai o Paula vua na iliuliu kaukaua duadua ena gauna ya ena vuravura i Setani.

3. Na cava e vakadeitaka o Paula? Cava eda na veivosakitaka ena wase qo?

³ Ni o wilika na italanoa i Paula, o nanuma ni a yalolailai qai lomaleqataka vakasivia na ka e rawa ni yacovi koya? Sega sara! E kila ni na sotava na veika dredre, ia e sega ni kila se na yaco vakacava. Ni marautaka na cakacaka vakaitalatala o Paula, e sega ni yalolailai se lomaocaocataka na veika ena sega ni lewa rawa. (Maciu 6:27, 34) E kila o Paula ni vinakata o Jiova me vunautaka na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou ena veigauna kece, vei ira mada ga na veiliutaki. (Caka. 9:15) A vakadeitaka gona o Paula me dei ena nona ilesilesi se mani cava e yaco. Eda na via cakava tale ga qori. Meda muri Paula mada ena ilakolako vakairogorogo qo i Roma, da qai vakasamataka na nona ivakaraitaki vinaka.

4. Na waqa cava e vodo kina o Paula? O cei e tomani koya?

⁴ E yadravi Paula kei ira na vo ni kaivesu na turaganivalu ni Roma o Juliase. E vakatulewataka na turaganivalu qo mera vodo ena waqa ni veivoli a kele yani e Sisaria. Na waqa ni veivoli qo a biubiu mai na ikelekele ni waqa o Atiramitio ena ra kei Esia Lailai, e veibasai kei na yanuyanu o Lesbos e kena koroturaga o Mitilini. Oti ena soko sara ina vualiku kei na cevaira, me vakasobu qai vakavodo iyaya. Na waqa va qo e sega ni dau usa pasidia, vakabibi o ira na kaivesu. (Raica na kato “ Sala ni Veitosoyaki e Wai kei na Veivoli.”) E kalougata o Paula ni tomani koya e rua na lotu vaKarisito o Arisitako kei Luke. O Luke ga sa qai vola na itukutuku qo. Eda sega ni kila se rau sauma ga na nodrau ivodovodo se rau tukuna ni rau dauveiqaravi i Paula.—Caka. 27:1, 2.

5. Na itokani cava e sotava o Paula i Saitoni? Cava eda vulica kina?

⁵ Ni oti e dua na siga, e kele na waqa e Saitoni ena baravi kei Siria, e rauta ni 110 na kilomita ena vualiku kei Sisaria. A rairai sega ni okati Paula o Juliase me daubasulawa, de dua baleta ni kai Roma qai sega tale ga ni vakadeitaki na ka e beitaki kina. (Caka. 22:27, 28; 26:31, 32) A vakadonuya mada ga me sobu i vanua o Paula me lai raici ira nona itokani lotu vaKarisito. Sa wacava nodra marau na mataveitacini mera vukei Paula ni a vesu tu vakadede! O rawa ni vakatotomuri ira tale ga. Mo vakasamataka eso na sala o rawa ni vakaraitaka kina na veikauaitaki, qori ena vakayaloqaqataki iko.—Caka. 27:3.

6-8. E vakacava na ilakolako i Paula mai Saitoni me yaco i Nito? Cava e cakava o Paula e waqa?

⁶ Ni biubiu mai Saitoni na waqa, e muri baravi cake qai sivita na koro o Silisia, kei na koro i Paula o Tarisu. E sega ni tukuna  o Luke ni a kele na waqa ena so tale na vanua, e vakamacalataka ga ni a ‘liwa kaukaua sara tiko na cagi.’ (Caka. 27:4, 5) Se mani ituvaki dredre cava e yaco, eda kila ni vakayagataka vinaka na gauna veiganiti kece o Paula me vunau kina. E vunau vei ira na kaivesu, ira na kaimua, ira na sotia kei ira kece na tiko ena wavu e kele kina na waqa. Vakacava eda dau vakayagataka vinaka na gauna veiganiti kece meda vunau kina?

⁷ Ratou sa qai yaco e Maira, qori na ikelekele ni waqa ena ceva ni baravi kei Esia Lailai. Era mani vodo ina dua tale na waqa e gole sara i Roma. (Caka. 27:6) Ena gauna ya e dau kau mai Ijipita na kedra witi na kai Roma, e dau kele gona i Maira na waqa ni Ijipita era usana na witi. A kila vinaka qori o Juliase qai vakaroti ira na sotia kei ira na kaivesu mera vodo ena dua na waqa qori. De dua e levu cake na waqa qo. E usana e levu na witi kei na le 276 na pasidia, qori o ira na kaimua, sotia, kaivesu, kei na so tale era gole tiko i Roma. Ni veisau na waqa, sa na levu na pasidia me vunau kina o Paula, e vakayagataka vinaka sara na gauna qori.

⁸ E kele tarava na waqa i Nito, ena cevaira kei Esia Lailai. Ke cagi donu, ena dua ga na siga ni soko. Ia e volatukutukutaka o Luke ni “berabera dina neimami soko, ni oti e vica na siga keimami sa qai yaco i Nito.” (Caka. 27:7a) Sa qai ca ga vakalevu na draki. (Raica na kato “ Veiveisau na Bati ni Cagi ena Mediterranean,” ena tabana e 208.) Vakasamataki ira mada na pasidia ni sa tekivu suaigelegele na waqa ni sa kaukaua na cagi qai voravora na wasawasa.

9, 10. Na dredre cava e sotavi e Kiriti?

⁹ E nanuma na kavetani ni waqa mera gole tiko ga ena ra kei Nito. A kaya sara o Luke: ‘Ia e saqati keimami voli na cagi kaukaua.’ (Caka. 27:7b) Ni sa biubiu mai vanua na waqa, e tataba na cagi mai na vuaira qai rairai tosoya vakatotolo na waqa ina yanuyanu o Kiriti ena ceva. E mai vakaruru eke na waqa, me vaka ga na kena vakaruru ena dua na gauna e liu ena yanuyanu o Saipurusi. E malumu vakalailai na cagi ni sivita na ucu ni vanua o Salimoni ena tokalau kei Kiriti. Na vuna? Sa soko na waqa ena ceva ni yanuyanu, e sega ni kaukaua e kea na cagi. Vakasamataka na lutu ni nodra icegu na vodo tu e waqa! Ia era kauai vakalevu na kaimua ni sa voleka na vulaililiwa. Dua na ka na nodra lomaleqa.

¹⁰ E vakadeitaka qori o Luke ni vola: “Sega ni ka rawarawa na muri baravi [e Kiriti], keimami yacova sara yani na vanua e vakatokai o Toba Malumu.” E mai vakaruru tu ena dua na vanua vinaka na waqa, ia se  vakilai ga na voravora ni wasawasa. Oti era sa qai kunea e dua na vanua mera vakasobu ikelekele kina ni bera nira gole ina vualiku. E vakacava na balavu ni nodra kele tu? E kaya o Luke ni “dede” toka, ia leqataki nodra bula. Na vuna? Ni dau dredre na veisokoyaki ena vula o Seviteba kei na Okotova.—Caka. 27:8, 9.

11. Na cava e tukuna o Paula vei ira na pasidia, ia na cava e qai vakatulewataki?

¹¹ De dua era vakarorogo vei Paula eso na pasidia ni kila vinaka na veisokoyaki ena Mediterranean. A vakatututaka mera kua ni soko. Ke ra soko ‘ena yaco kina e levu na leqa,’ ena vakacacani na waqa, yali na iusana, vakaleqai mada ga na nodra bula. Ia e vinakata na kavetani kei na itaukei ni waqa mera soko tiko ga. Erau rawai Juliase kei na levu tale mera sasaga ena ikelekele ni waqa i Finisia. De dua e levu cake na kena toba mera vakaruru kina donuya na vulaililiwa. Ni liwa malua mai na ceva, era tekivu soko sara.—Caka. 27:10-13.

12. Na ka rerevaki cava e yaco nira biubiu mai Kiriti? Cava era cakava na kaimua ena ituvaki qori?

¹² E yaco e dua tale na leqa, e liwa mai na cevaira “e dua na cagi kaukaua.” Era vakaruru vakalailai ena daku ni “yanuyanu lailai o Kuta” rauta ni 65 na kilomita mai na Toba Malumu. Ia se leqataki tiko ga ni na lai kasa sara i Aferika. Era yavala na dausoko me kua ni yaco na leqa, ra qai saga mera laveta mai na waqa lailai. Dua na ka na nodra sasaga ni sa tawa tu kina na wai. Oti era vesuvesuka ena dali se sinucodo na kau ena loma ni waqa. Era seresereka na dali ni laca, na ivana, ra qai vakamuria na bati ni cagi. Sa wacava na kena vakadomobula! Na ka mada ga e caka qori e sega ni yaga, “ni suaigelegele vakalevu na waqa ena cagi kaukaua.” Ena ikatolu ni siga era sa qai viriviritaka i wai eso na iyaya ni soko me kua ni luvu kina na waqa.—Caka. 27:14-19.

13. Na cava e yacovi ira na vodo tiko e waqa?

¹³ E sega ni oti rawa na nodra domobula. Ia e yaloqaqa o Paula kei rau na nona itokani. E yalataka na Turaga ni na lai vakadinadina e Roma o koya, qai vakadeitaka tale qori e dua na agilosi. (Caka. 19:21; 23:11) Rauta ni rua na macawa e sega ni cegu na draki ca ena siga kei na bogi. E sega ni laurai na matanisiga kei na kalokalo ena bisa ni uca kei na o loaloa. E sega ni raica rawa na kavetani na vanua sa tiko kina na waqa kei na vanua sa mua tiko kina. E dredre sara mada ga na kana. Ena rawa vakacava na kana ena batabata, tau ni uca, lomalomaca e wai, kei na rere?

14, 15. (a) Na cava e cavuta tale kina o Paula na ka e vakarota taumada vei ira na tiko e waqa? (b) Na cava eda vulica ena itukutuku e vakasavuya?

¹⁴ E tucake o Paula qai tukuna na ka e vakarota e liu, ia e sega ni tukuna, ‘Au sa kaya oti.’ Na ka e yaco qo e vakaraitaka ni dina na ka e tukuna. E qai kaya: “Au uqeti kemuni moni yaloqaqa, ena sega ni dua ena  vakaleqai na nona bula, ena ca ga na waqa.” (Caka. 27:21, 22) E veivakacegui dina na ka era rogoca ya! E marau o Paula ni tukuna vua o Jiova na itukutuku nuitaki me vakadewataka vei ira na vodo tiko e waqa. E bibi meda nanuma tiko ni kauaitaki ira na tamata kece o Jiova. E kauaitaki keda yadudua. E vola na yapositolo o Pita: “O Jiova . . . [e] sega ni vinakata me rusa e dua, e vinakata ga moni veivutuni kece.” (2 Pita 3:9) Sa qai bibi ga meda tukuna na inuinui e yalataka o Jiova! Ni vakatau kina na nodra bula na tamata.

¹⁵ Kena irairai ni dau vunautaka o Paula na “inuinui” me baleta na “vosa ni yalayala ni Kalou” vei ira na tiko e waqa. (Caka. 26:6; Kolo. 1:5) Ni sa voleka ni voca na waqa, de dua era na vakabauta na inuinui e vakarau tukuna vei ira o Paula. E kaya sara: “Ena bogi qo a mai tu e yasaqu e dua na agilosi ni Kalou e taukeni au . . .  e kaya: ‘Kua ni rere Paula. O na lai tu ena mata i Sisa. Raica, na Kalou ena vakabulai ira kece oni soko vata tiko.’” E qai uqeti ira o Paula: “O koya gona moni yaloqaqa raveiwekani, niu vakabauta ni na vakayacora sara ga na Kalou na ka sa tukuni vei au. Eda na kasa ga ena dua na yanuyanu.”—Caka. 27:23-26.

16, 17. (a) Na ituvaki cava e masu kina o Paula, e yaga vakacava nona masu? (b) E qai yaco dina vakacava na ka e tukuna?

¹⁶ Ni oti e rua na macawa na kena ciri na waqa me rauta na 870 na kilomita, era vakila na kaimua e dua na veisau, de dua era rogoca na caroba ni biau e matasawa. Era sereka na ikelekele e muri me tao na waqa, ra qai vakamua na muailiu i vanua. Na gauna qori, era saga mera biuta na waqa na kaimua, ia e qai tarovi ira na sotia. E tukuna vua na turaganivalu kei ira na sotia o Paula: “Oni na bula ke ra tiko ga e waqa na tagane qo.” Ni sa via dei na waqa, sa qai uqeti ira kece o Paula mera kana qai vakadeitaka tale nira na vakabulai. E ‘vakavinavinaka sara vua na Kalou e matadra kece’ o Paula. (Caka. 27:31, 35) Nona masu ni vakavinavinaka qo, e ivakaraitaki vinaka kina o Paula vei Luke, Arisitako, kei keda na lotu vaKarisito nikua. Vakacava e dau veiuqeti qai veivakacegui na nomu masu e matanalevu?

¹⁷ Ni masu oti o Paula, “era sa qai nuidei kece, ra kana sara.” (Caka. 27:36) Era mani biuta i wai na witi me vakamamadataka na waqa me rawarawa kina ni yaco i vanua. Ni sa siga era musuka na kaimua na dali ni ikelekele, era sereka na ivesu ni iuli, ra vakarewataka na laca lailai e muailiu ra qai savu yani. Ia e qai kasa na muailiu ni waqa ena delaninuku cere se vanua lolobo, qai kasere na muaimuri ni waqa ena ua lelevu. Era mani via vakamatei ira na kaivesu eso na sotia me kua nira dro kina, ia e qai tarovi ira o Juliase. E uqeti ira kece mera qalo se vakaciriciri i vanua. E qai yaco dina na ka e tukuna taumada o Paula, era bula kece na le 276. Io, era “cabebula kece i vanua.” Ia ena yanuyanu cava?—Caka. 27:44.

18-20. Era “veikauaitaki” vakacava mai Melita? Na cakamana cava e cakava o Paula?

¹⁸ Era cabebula ena yanuyanu o Melita, ena ceva kei Sisili. (Raica na  kato “ E Tiko i Vei o Melita?”) Era ‘veikauaitaki dina’ na itaukei ni yanuyanu, ia era sega ni veikilai vosa. (Caka. 28:2) Era vakawaqa buka mera vakatakatai kina na vulagi. E yaco tale ga ena gauna qori e dua na cakamana.

¹⁹ A via veivuke tale ga o Paula, mani lai vaqara buka. E qai dolo mai e dua na gata poisoni, kati koya qai viviga na ligana. Era nanuma na kai Melita ni qo na nodra veitotogitaki na kalou. a

²⁰ Era nanuma na vakararai tu ni na ‘vuvuce mai na yago’ i Paula. Na vosa taumada e vakayagataki i ke, e vakayagataki ena “veiqaravi vakavuniwai,” me vaka e tukuni ena dua na ivola. De dua e dau vakayagataka “o Luke, na vuniwai lomani” na mataqali vosa va qo. (Caka. 28:6; Kolo. 4:14) Ia e kuretaka laivi o Paula na gata poisoni qai sega ni dua na ka e yaco vua.

21. (a) Na cava eso na itukutuku donu e vola o Luke? (b) Na cakamana cava e cakava o Paula? E yaga vakacava vei ira e Melita?

²¹ E tiko voleka ena vanua ya o Pupiliu na itaukeiniqele vutuniyau. De dua e iliuliu ni mataivalu ni Roma ena yanuyanu o Melita. E tukuna o Luke ni “turaga kilai ena yanuyanu,” na icavuti qori e kune tale ga ena rua na vatu ceuti ni Melita. A qaravi Paula voli kei ira na nona itokani me tolu na siga. Ia a tauvimate na tamai Pupiliu. E donu vinaka tale ga na ituvaki e vakamacalataka o Luke. E vola ni “davo voli . . . ni tauvi koya na katakata kei na cokadra.” E masulaki koya o Paula qai tabaki koya e ligana, mani bula vinaka sara. Ena levu ni nodra kurabui na itaukei ni vanua ya, era kauti ira mai na vo ni lewenivanua era tauvimate mera mai vakabulai, ra qai kauta mai na iloloma mera vakacegui Paula kina kei ira na nona itokani.—Caka. 28:7-10.

22. (a) Na cava e tukuna e dua na parofesa me baleta na itukutuku e vola o Luke? (b) Na cava eda na vulica ena ulutaga e tarava?

²² Na tikina eda sa dikeva oti mai me baleta na nona ilakolako o Paula e donu vinaka qai dina. E kaya e dua na parofesa: “E duatani duadua na itukutuku nei Luke ni matata na ka e vola ena iVolatabu. Ni laurai vata kei na itukutuku ena dua na dairi makawa, e donu vinaka na ka e vola o Luke me baleti ira na dausoko ena imatai ni senitiuri kei na ituvaki ni soko ena tokalau ni Mediterranean.” E rairai vakavola o Luke eso na itukutuku matailalai ena gauna e tomani Paula tiko kina. Ke dina qori, ena vola eso tale na itukutuku ena ilakolako e tarava. Na cava ena yaco vei Paula ni ratou yaco i Roma? Meda dikeva mada.