E dina na malanivosa qori, ia sa sega ni tiko ena gauna qo na ivolavivigi taumada ni iVolatabu vakaIperiu kei na vakaArame, a se na iVolatabu vaKirisi vaKarisito. Eda vakadeitaka ga vakacava ni lewe ni iVolatabu e tu vei keda ena gauna qo e vakaraitaka donu na ka e volai taumada, e uqeta na Kalou?

Na kena maroroi na iVolatabu vakaIperiu e vu mai na dua na ivakarau makawa e tauyavutaka na Kalou, ni kaya me lavetaki. b Kena ivakaraitaki, e vakaroti ira na tui Isireli o Jiova mera lavetaka ga na nodra ilavelave ni Lawa volai. (Vakarua 17:18) E lesi ira tale ga na Livai na Kalou mera maroroya na Lawa ra qai vakavulici ira na lewenivanua. (Vakarua 31:26; Niemaia 8:7) Nira kau vakavesu i Papiloni na Jiu, e tauyavu e dua na ilawalawa daulavelave, se vunivola (Sopherim). (Esera 7:6, ivakamacala e ra) Toso na gauna, era lavetaka na vunivola qori e levu na ilavelave ni 39 na ivola ena iVolatabu vakaIperiu.

Ena veisenitiuri tarava, era lavetaka sara vakavinaka na vunivola na ivola kece qori. Donuya na veiyabaki ni 500 ina 1500 G.V., e tomana na cakacaka qori e dua na ilawalawa Jiu e vakatokai me Masorete. Na ivolavivigi makawa duadua era lavetaka na Masorete e vakatokai me ivolavivigi na Leningrad Codex, e volai ena yabaki 1008 ina 1009 G.V. Ia e kune ena loma ni ika20 ni senitiuri e rauta ni 220 na ivolavivigi se tiki ni ivolavivigi ni iVolatabu ena  Waitui Mate. Na ivolavivigi ni iVolatabu qori sa duanaudolu vakacaca na yabaki na kena dede mai na Leningrad Codex. Ni laurai vata na iVolavivigi ni Waitui Mate kei na Leningrad Codex e vakadeitaka e dua na tikina bibi: E duidui vakalailai na vosa e kune ena ivolavivigi ni Waitui Mate, ia e sega ga ni veisautaka na itukutuku e tiko kina.

Vakacava na 27 na ivola ni iVolatabu vaKarisito vaKirisi? Era vola qori na yapositolo i Jisu kei na vica na tisaipeli ena gauna oya. Me vaka ga era dau cakava na vunivola Jiu, era lavetaka na ivola qori na lotu vaKarisito taumada. (Kolosa 4:16) E saga na empara ni Roma o Diocletian kei na so tale mera vakarusa na nodra ivola kece na lotu vaKarisito taumada, ia e vica vata na udolu na tiki ni ivolavivigi kei na ivolavivigi makawa e maroroi tu me yacova mai na noda gauna.

Na ka era vola na lotu vaKarisito e vakadewataki tale ga ena so tale na vosa. Eso na ivakadewa taumada ni iVolatabu e vakadewataki ena so na vosa makawa me vaka na vakaArmenia, vakaIjipita (nodra vosa na Copt), vakaIciopea, vakaGeorgia, vakaLatina, kei na vakaArame.

Sega ni ilavelave kece ni ivolavivigi makawa ni iVolatabu e tautauvata na kena vosa. Eda na kila vakacava na ka e volai taumada?

Rawa ni vakatauvatani qo kei na ka e cakava e dua na qasenivuli. E tukuna vei ira e 100 na gonevuli mera lavetaka e dua na wase ni ivola. Ke yali na wase ni ivola qori, ni laurai vata na 100 na ilavelave ya ena vakaraitaka na ka e volai taumada. Ena rawa nira lavetaka cala na gonevuli eso na ka, ia ena sega ni tautauvata na cala era cakava. Nira vakatauvatana va qori na dauvakadidike na vica vata na udolu na tiki ni ivolavivigi kei na ilavelave makawa ni iVolatabu e tu vei ira, era na raica na cala ra qai kila na vosa donu e volai taumada.

Na cava meda nuidei kina ni vakadewataki donu na vakasama e volai taumada ena iVolatabu? E tukuna na dauvakadidike o William H. Green me baleta na iVolatabu vakaIperiu: “Rawa ni tukuni ena nuidei ni sega tale ni dua na cakacaka ena gauna makawa e vakadewataki sara ga vakadodonu.” E vola na dauvakadidike ni iVolatabu o F. F. Bruce me baleta na iVolatabu vaKirisi vaKarisito,  e kilai me Veiyalayalati Vou: “E levu sara na ivakadinadina me baleta na noda Veiyalayalati Vou ni vakatauvatani kei na ivakadinadina me baleta e levu na ivola era vola na dauvolaivola ena gauna makawa, e sega ni dua e doudou me vakatitiqataka na kena dina.” E kaya tale ga: “Ke ivola vakavuravura na Veiyalayalati Vou, ena sega sara ga ni vakatitiqataki na kena dina.”

iVolatabu vakaIperiu: Na New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960) e yavutaki ena Biblia Hebraica, e vakarautaka o Rudolf Kittel. Tekivu mai na gauna qori, e caka eso na veisau vovou ena iVolatabu vakaIperiu, me vaka na Biblia Hebraica Stuttgartensia kei na Biblia Hebraica Quinta, e volai kina na vakadidike vovou e yavutaki ena iVolavivigi ni Waitui Mate kei na so tale na ivolavivigi makawa. Na cakacaka era cakava qo na dauvakadidike e vakavoutaki tale kina na Leningrad Codex e volai ena ivola kei na ivakamacala e ra e veiduitaitaki kina na vosa mai na so tale na ivola. Na ivola qori e wili kina na Penitatuki ni Samaria, na iVolavivigi ni Waitui Mate, na Septuagint vaKirisi, na Targum vakaArame, na Vulgate vakaLatina, kei na Peshitta vakaArame. Na gauna e vakarautaki tiko kina na ivadewa vou ni New World Translation e dikevi tale ga na Biblia Hebraica Stuttgartensia kei na Biblia Hebraica Quinta.

iVolatabu vaKirisi: Ena icavacava ni ika19 ni senitiuri, erau vakatauvatana o B. F. Westcott kei F.J.A. Hort e rua na dauvakadidike, na ivolavivigi ni iVolatabu kei na tiki ni ivolavivigi sa tiko rawa me rau vakarautaka kina e dua na ivola vaKirisi erau nanuma ni na vakadewataka vakavoleka na ka e volai taumada. Qo me yavu dei ni vakavakadewa. Ena loma ni ika20 ni senitiuri, e vakayagataka na ivola qori na Komiti ni Vakadewa iVolatabu na Vuravura Vou me yavutaki kina na nodratou vakadewa. E dikevi tale ga eso na kuta, e nanumi ni vakayagataki mai na ikarua kei na ikatolu ni senitiuri G.V. Tekivu mai na gauna oya, e levu tale na kuta e laurai. Kena ikuri, e vakaraitaki tale ga na nodra vakadidike vovou na dauvakadidike ena ivola e vakarautaka o Nestle kei Aland kei na United Bible Societies me yavu ni vakadewa. E volai ena vakadewa vou qo eso na ka era dikeva.

Ni yavutaki ena yavu dei va qori, e macala nira vakuria na daulavelave era muri mai eso na tikina ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito ena so na vakadewa makawa me vaka na King James Version, e sega ni tiki ni iVolatabu e uqeta na Kalou. Ia ni se tauyavutaki sara ena ika16 ni senitiuri na kena wasei na tikina e ciqomi raraba ena levu na vakadewa ni iVolatabu, na kena boko na tikinivolatabu va qori e vakavuna me lala toka eso na tikina ena levu na iVolatabu. Na tikinivolatabu qori na Maciu 17:21; 18:11;  23:14; Marika 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luke 17:36; 23:17; Joni 5:4; Cakacaka 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; kei na Roma 16:24. Ena vakadewa qo, e vakatakilakilataki ena ivakamacala e ra na tikinivolatabu kece sa boko qori.

Me baleta na itinitini balavu ni Marika 16 (tikina e 9-20), na itinitini lekaleka ena Marika 16, kei na ivakamacala ena Joni 7:53–8:11, e laurai ni sega ni tiko ena ivolavivigi taumada na tikina lasutaki qori. c

E veisautaki eso tale na vosa me salavata kei na ka era ciqoma raraba na dauvakadidike me vakaraitaka donu na ivola taumada. Kena ivakaraitaki, ena so na ivolavivigi e wiliki va qo na Maciu 7:​13: “Dou curu ina matamata qiqo ni galala na matamata, e rabailevu na sala e basika ina rusa.” Ena vica na itabataba sa oti ni iVolatabu qo na Vuravura Vou e sega ni biu ena tikinivolatabu qo na “matamata.” Ni dikevi tale na ivolavivigi, laurai ni tiko ena ivola taumada na “matamata,” mani biu sara ena vakadewa qo. E vica toka na veiveisau va qo. Ia e veisau lalai ga, e sega ni veisautaka na uto ni vakasama ni Vosa ni Kalou.