Vukei Ira na iTabagone Mera Qaqarauni

NA IVAKARAU ni bula e vuravura, vaka kina na kena ivukivuki vovou e dau veiveisau. E vakavuna tiko oqori na misini vovou era sa tu edaidai, sa qai levu ga kina na veiveisau. Na ka e vou enanoa sa raici nikua me makawa, se na ka e takalevu nikua e sa na madra tale nimataka. Na veiveisau gona vaka oqori e dau tarai ira sara vakalevu na itabagone.

Dua na Veisau Levu

Ena vica na yabaki tiko ga oqo, na veiyaya vovou era sa bulia na vuku e vakavuna na veiveisau e tarai ira vakalevu na itabagone. Kena ivakaraitaki, ena levu na vanua era raica na itabagone me sala ga ni nodra veitaratara na vakayagataki ni mobile phone kei na kompiuta. Na Internet site e vakatokai na social network e dolava e levu tale na sala vovou ni nodra veitaratara na tamata. “Ke sega tu nomu itokani, vakasauri ga o sa rawa ni kunea ena Internet e vica na drau na nomu itokani,” e kaya e dua na goneyalewa ni Ositerelia, e yabaki 19.

Vuqa era vakadinadinataka na yaga ni mobile phone kei na Internet. Ia, e levu tale ga era bobula kina. E kaya o Parofesa Donald Roberts ni so na gonevuli “era na saga mera vakayagataka nodra mobile phone ena loma ni vica na miniti e cava kina na kalasi ena 10 na kaloko, qai bera ni tekivu na kena ena 11.” E tomana: “Kena irairai nira dau tikotiko ca ke sega ni dua era veivosaki vata​—vaka ga mera kaya tiko ‘Me dua mada ga keirau veivosaki.’”

So sara mada ga na itabagone era kaya nira sa bobula kina. “Au sa bobula sara tu ga ena vakau itukutuku ena Internet kei na mobile phone, qo ga na sala au rawa ni veitaratara kina kei ira na noqu icaba,” e kaya o Stephanie, e yabaki 16. “Niu yaco ga i vale, sega ni bera na noqu tekivu vakayagataka sara na Internet . . . so na gauna ena yaco sara ena 3 na kaloko ena mataka.” Na bili ni talevoni i Stephanie e rauta ni $100 ina $500 ena loma ni dua na vula. “Ena gauna oqo,” e kaya, “au sa dinautaka tiko vei rau na noqu itubutubu e $2,000 vakacaca. Sa matau ga me tiko vei au e veigauna na noqu mobile phone, kevaka e sega ena veilecayaki sara ga noqu bula.”

Sega wale ga ni leqa vakailavo ena sotavi kina. O Elinor Ochs, e dua e dau dikeva na ivalavala ni tamata, a raica rawa ena nona vakadidike me baleta na bula vakavuvale, ni gauna e yaco kina e vale e dua na itubutubu ni suka mai na cakacaka, vakavuqa ena ogataka ga o watina kei ira na luvena na ka era dui cakava tiko. Rauta gona ni 2 mai na 3 na gauna e suka yani kina e sega ni dua e bau kidavaki koya, baleta era sa dui kauaitaka ga na iyaya vakalivaliva era vakayagataka tiko. Kaya o Ochs: “E dikevi tale ga ni dau dredre sara vei ira na itubutubu mera vakaitavi ena veika era cakava tiko na luvedra.” E tomana ni laurai ena vakadidike nira dau  tini lako se ra sega ni via tiko kei luvedra na itubutubu nira raica na nodra sa ogataka ga na ka era dui cakava tiko.

Social Network ena Internet​—E Vinaka Beka?

Era kauai e vuqa na itubutubu kei ira na dauveivakavulici ena levu ni gauna era vakayagataka tiko kina na itabagone na Internet site e vakatokai na social network. Ra taurivaka oqori na itabagone mera veitaratara kina kei ira e so tale. E rawa nira cakava kina e dua na nodra Web page ra qai biuta kina na itaba, vidio, kei na ivolanisiga e vakatokai na blog.

E taleitaki sara na Internet site oqo baleta ni rawa kina vei ira na lewena mera veitaratara tiko kei ira na nodra itokani. Dua tale na vuna e taleitaki kina ni o koya na itabagone e cakava na nona Web page ena rawa ni vakatakilai koya, ena nona vola kina na ka e nanuma, se nona itukutuku. Sa macala ga ni na taleitaki, ni bula vakaitabagone e gauna era dau vulica kina na veika e baleti ira, kei na nodra vakatakila na lomadra mera uqeti ira e so tale.

Ia, na leqa e dau basika oya ni so era bulia na kena e vakatokai na Web-site persona, ra qai sega ni biuta kina na kedra itukutuku dina, ra biuta kina na ka beka ga era diva tu. E tukuna e dua na gonetagane yabaki 15: “E kaya e dua na gone ena noqu kalasi ni sa yabaki 21, qai tiko mai Las Vegas.” Na vanua rau vakaitikotiko ruarua kina na itabagone oqo e rauta ni 1,600 na kilomita na kena yawa mai na koro oya, e tiko mai Mereke.

Na veivakacalai vaka oqori sa takalevu tu. Kaya e dua na goneyalewa ni Ositerelia, e yabaki 18 ni “o rawa ni cakava ena Internet na ka ga o vinakata. E rawa ni o veisautaka na kemu itukutuku, ni sega ni dua e kilai iko. O doudou kina na cakava. Rawa ni o bulia e so na itukutuku lasu me baleti iko me rawa ni o taleitaki kina. Rawa ni o biuta kina e so na kemu itaba ni o dara tu na isulu o sega sara ga ni dau tokara, se mo cakava tu e dua na ka o sega ni se bau kitaka vakadua. Rawa tale ga ni o vola na ka o na sega mada ga ni doudou na cavuta. O nanuma ni rawa ni o cakava na ka ga o vinakata, ni o na sega ni beitaki se totogitaki kina baleta o tawakilai. Sega tale ga ni dua e kila na kemu itukutuku dina.”

Me vaka ga na iyaya tale e so e dau vakayagataki mera veitaratara kina na tamata, e yaga dina vei ira e so na Internet site e vakatokai na social network, qai tiko tale ga o ira era dau vakatanitaka. Ke oni dua na itubutubu, oni kila tiko beka na veika e dau cakava na luvemuni ena Internet? O dau kauaitaka beka nodra vakayagataka vakavuku na gauna na luvemu? * (Efeso 5:15, 16, VV) Kena ikuri, e levu na leqa era rawa ni coko kina na itabagone ke ra sega ni vakayagataka  vakayalomatua na Internet. Na leqa cava beka oya?

Na Leqa e Basika ena Cyberspace

Era sega ni dau veikilai o ira era veitaratara tiko ena Internet, sa rauta mera vakayagataka kina vakalevu na dauvakacacani ira na gone mera veibacani kina. Sa ra biuti ira sara tiko ga na gone ena dua na itutu leqataki ena gauna era tukuna kina na veika baleti ira ena Internet, se ra vakadonuya mera sota kei koya era sa dau veivolavolai tiko. So era kaya nira “vakaleqai sara vakalevu na itabagone ena ivalavala kaukaua kei na nodra vakacacani, ena loma ni nodra vale sara ga se ena rara ni qito,” e tukuna na ivola Parenting 911. “Ia, vuqa na itubutubu era dikeva ni sa rui qaseqase dina na nodra ilawaki na dauvakacacani ira na gone ena nodra vakayagataka sara ga na kompiuta mera bacani ira kina na luvedra.”

Levu tale na sala e sa vakayagataki vakatani kina na Internet. So na itabagone era coko ena Internet site e vakatokai na “cyberbullying”​—e vakayagataki oqo me caka kina na veivakasagai, veivakanini, veicati, veivakacudrui, se veivakarerei. Sa ra tu na Web site e caka vakatabakidua kina na veivakamaduataki, ra tiko tale ga na e-mail, chat room, kei na so tale e vakayagataki me caka kina na veikaseti. E vakabauta na dairekita ni dua na ilawalawa era dau soli ivakasala ena vakayagataki ni Internet, ni 80 na pasede na iwiliwili ni gone era tiko ena loma ni yabaki 10 ina 14 era sa sotava sara ga vakadodonu se e so tale na sala na cakayaco ni cyberbullying.

Sega ni ka vou na veivakasagai. Ia, na gauna oqo na vakauitukutuku lasu, kakase, kei na veivakaucacataki e sa bau dau totolo dina na kena vakadewai. Levu na gauna e dau ca sara. Sa tiko tale ga e so na mobile phone era vakaitaba qai dau katoni se tabaki kina e so na itaba veivakamadualaki toka, me vaka na ka e yaco ena rumu ni veisau e koronivuli se vanua ni sisili. Ra qai biu na itaba vaka oqori ena Internet, me vakau vei ira na dau nanamaki kina.

Kauaitaki Tiko Vakalevu

Na kauaitaki gona ni veika e sa yaco tiko oqo, e uqeta sara ga na Department of Law and Public Safety e New Jersey, mai Mereke, mera volavola vei ira na itubutubu kei ira na dauveisusu mera “veivuke ena leqa e sa basika totolo sara tiko, oya na nodra sa vakatanitaka na itabagone na vakayagataki ni Internet, se ra mani cakava e taudaku se lomanibai ni koronivuli.” E vakabibitaki sara ga ena ivola na nodra dau biuta ena Internet na itabagone e so na itukutuku me baleti ira, kei na kedra itaba. Vakavuqa, na mataqali Web site e tu kina na veika vaka oqori era dau kauaitaka vakalevu na itabagone kei ira na uabula era ivakarau ca. “Me vaka ni o itubutubu,” e tukuni ena ivola, “e gadrevi mo ni kila ni leqa bibi dina oqo, oni rawa ni veivuke vakalevu ena nodra taqomaki na luvemuni ena nomuni kila e levu tale na ka me baleta na nodra dau vakayagataka na Internet.”

Ia, so na itubutubu era sega sara tu ga ni kila na ka era cakava tiko na luvedra ena Internet. A vakamuria vinaka tiko mai e dua na tina na veika e dau cakava o luvena yalewa yabaki 16 ena Internet, e kaya: “Era na domobula na itubutubu ra qai madua ke ra kila na veika era biuta kina na luvedra kei na ka era veitalanoataka.” E tukuna e dua e dau soli ivakasala ena vakayagataki ni Internet, ni so na itabagone era biuta sara tiko ga kina na itaba e veivagarogaroi.

 Na Kena Veivakaleqai

Sa ra nuiqawaqawataka tale beka vakasivia na itubutubu na leqa oqo, ra guilecava nira a itabagone tale ga ena dua na gauna? Sega, e tokoni oqori ena iwiliwili a tauri rawa. Vakasamataka mada: Ena so na vanua, rauta ni dua na ikatolu ni goneyalewa e tiko ena loma ni yabaki 15 ina 17 era sa veiyacovi oti. Sivia na veimama na iwiliwili ni itabagone era tiko ena loma ni yabaki 13 ina 19 era vakadinata nira vakayagataka na gusu ena nodra veiyacovi.

E rawa beka ni beitaki na levu ni misini vovou era sa tu nikua ni vakavuna na iwiliwili e vakavure vakasama oqo? E vaka dina kina. “Sa bau vakarawarawataka sara ga na nodra veiyacovi vakaveitalia na itabagone na vakayagataki ni mobile phone kei na Internet, ni ka ruarua oqo e sega ni yalani na nodra vakayagataka,” e kaya na New York Times Magazine. Io, na kompiuta e sa vakarawarawataka dina vei ira na tagane kei na yalewa mera veibukutaka kei na nodra itau na vanua mera sota lo kina. Ena dua na vakadidike, era vakadinadinataka e sivia na 4 mai na 5 na yalewa nira sega ni dau qaqarauni ena gauna era vakayagataka tiko kina na Internet.

So na yalewa kei na tagane era dau vaqara ena internet e dua mera veibuku se mera veiyacovi kaya, ra qai tini sotava kina e so sara ga na ka era sega ni namaka. ‘Laurai ni sa qai toso cake tiko ga na kedra iwiliwili na dau vakacacani,’ e kaya o Jennifer Welch mai na Novato Police Department e Kalifonia. E kaya ni levu vei ira na vakacacani era a veitaratara e liu ena internet kei koya e qai vakacacani ira ra qai vakadonuya mera sota.

Qarauna na “Vuku ni Vuravura”!

Na ivakasala e dau tabaki ena niusiveva se ivola me baleti ira na itabagone, e sega soti ni vakabibitaki kina na veika e vauca na nodra bula kei na veiyacovi. Era tokona na ivalavala savasava kei na vakatabui ni veiyacovi, ia e nodra inaki ga mera uqeta na veiyacovi e vakayagataki kina na itatarovi. ‘Eda sa sega ni tarovi ira rawa,’ na vakasama e rairai tiko kina ‘ni ke sa vaka oya, sa rawa ga nida vakavulici ira mera nuitaki.’

Dua na ulutaga a biu ena Web site me baleti ira na itabagone, e vakamacalataka e tolu na ka mera nanuma tiko nira vakatulewataka mera veiyacovi se sega: (1) rawa kina na bukete, (2) rawa tale ga ni dewa kina na mate ca ni veiyacovi, kei (3) na bibi ni kena vakatulewataki ke rau sa vakarau ruarua tu me rau sotava na ituvaki oqo. “Kena ilutua, ena nomu ga na digidigi,” e tukuni ena Web site. Sega ni bau vakabibitaki kina mera veivosakitaka kei ira na itubutubu. Sega mada ga ni bau tukuni kina ni veiyacovi vaka oya e donu se cala.

Ke o itubutubu, o na vinakata ga me dusimaki luvemu e dua na ka e uasivia na bula veilecayaki e kune ena ‘vuku vakavuravura’ nikua. (1 Korinica 1:20) O na vukei ira vakacava ena nodra itosotoso ni bula vakaitabagone mera kua kina ni sotava na leqa e vakamacalataki ena ulutaga oqo? Sega ni kena iwali ke o luvata tani na wa ni kompiuta se kauta laivi na talevoni. Ni oqori ena dredre sara ni tara na lomadra. (Vosa Vakaibalebale 4:23) Vakasamataka tale ga, de dua era vakayagataka tiko na luvemu na iyaya me vaka na mobile phone kei na Internet mera rawata kina na veivuke era vinakata tu, ia e rawa sara ga vei kemuni na itubutubu mo ni vukei ira kina. Na veivuke cava soti era vinakata tu?

[iVakamacala e ra]

[Tikina e bibi ena tabana e 4]

“Niu yaco ga yani i vale, sega ni bera na noqu tekivu vakayagataka sara na Internet . . . so na gauna ena yaco sara ena 3 na kaloko ena mataka.”

[Tikina bibi ena tabana e 5]

“O rawa ni cakava ena Internet na ka ga o vinakata. E rawa ni o veisautaka na kemu itukutuku, ni sega ni dua e kilai iko”

[Tikina bibi ena tabana e 7]

“Era na domobula na itubutubu ra qai madua ke ra kila na veika era biuta kina na luvedra kei na ka era veitalanoataka”

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 6]

Nona iTalanoa e Dua na Goneyalewa me Baleta na Social Network

“Au tekivu vakayagataka na Web page ni koronivuli meu dau veitaratara kina kei ira na gonevuli vaka kina o ira na qasenivuli. Niu se qai tekivu, au dau vakayagataka ga e dua na aua ena veimacawa. Sega ni dede au sa dabeca ena veisiga. Vaka meu sa bobula kina, keu sega ni vakayagataka sa na lako tiko ga kina noqu vakasama. Sega tale ni dua na ka au na vakasamataka rawa. Lai bera kina vakalevu noqu cakacaka ni vuli, au sa sega ni vakarorogo vinaka ena soqoni vakarisito, au sa sega tale ga ni kauaitaki ira na noqu itokani dina. Rau mani kidava na noqu itubutubu na ka sa yaco tiko, rau qai yalana noqu vakayagataka na Internet. Bau dredre dina meu ciqoma, dua na ka noqu rarawa. Ia, au marautaka na kena caka vaka oya, au veisau rawa kina. Au sega vakadua ni via bobula tale kina!”​—Bianca.