Vakarautaki Iko

“Au muduka na vakatavako baleta ni se qai sucu na luvei keirau. Au mani biuta e dua na ivakatakilakila ena lomanivale e volai kina ‘Tabu na Vakatavako.’ Oti ga e dua na aua, e kaukaua tale noqu via kana tavako au mani waqaca e dua tale na kequ itibi.”​—Yoshimitsu, Japani.

EDA vulica ena ivakaraitaki nei Yoshimitsu ni dau dredre me muduki na kana tavako. E laurai ni voleka ni 90 na pasede vei ira na rawai tale ena kana tavako, era sa bobula tale kina. Ke o saga tiko mo muduka na kana tavako, ena rawarawa sara qori ke o vakarautaki iko ena veika dredre o na rairai sotava. Me vaka na cava?

Garovi ni nicotine: E dau kaukaua qori ena loma ni tolu na siga o biuta kina na tavako, qai dau malumu ni oti e rua na macawa. E kaya e dua e dau kana tavako i liu, “na gagadre qori e vaka na ua, e dau kaukaua mai, malumu tale, baci kaukaua tale.” Oti mada ga e vica vata na yabaki, ena rawa ni vakasauri na kena kaukaua nomu via kana tavako. Ke yaco qori, kua ni vakatulewa vakatotolo. Ena malumu tale na gagadre qori, ke o waraka me oti mada e lima na miniti se sivia.

Eso tale na ka e rawa ni yaco ni o biuta na tavako: E levu era dau via moce, era dau wele, ena totolo tale ga nodra levulevu. Ena rawa tale ga ni momosi na yagodra, milamila, buno, era na vu, yalototolo, cudrucudru se lomabibi. Ena loma ni va ina ono na macawa sa na qai malumu yani.

Ena gauna dredre qori, e tiko eso na ka e rawa ni vukei iko. Kena ivakaraitaki:

● Mo dau moce vinaka.

● Gunuva vakalevu na wai se wainimoli. Kania na kakana bulabula.

● Mo dau vakaukauayago.

● Ceguva na cagi bulabula, qai raitayaloyalotaka ni sa curuma nomu yatevuso na cagi savasava.

Eso na ka e uqeta mo kana tavako tale: Qo eso na ka o dau cakava, se ivakarau ni yalo ena uqeta mo kana tavako. Kena ivakaraitaki, de dua o dau kana tavako ni o gunu. Mo kua gona ni gunu vakalevu ke o saga tiko mo muduka na vakatavako. Toso na gauna sa na qai matau vei iko mo gunu, qai sega ni kana tavako.

Ke sa dua na gauna balavu nomu biuta na vakatavako, ena rawa ni tiko ga vei iko na kena gagadre. E kaya o Torben sa cavuti oti mai, “Dina ni sa oti e tinikaciwa na yabaki noqu biuta na tavako, se kaukaua tiko ga noqu via kana tavako ena gauna au gunu kofi kina.” Na nomu dau via kana tavako ni o cakava eso na ka, ena malumu yani ni toso na gauna qai oti vakadua.

Ia ena duatani ke o dau gunu. Ke o saga tiko mo biuta na tavako, ena vinaka mo kua sara ga ni gunu, se lako ina vanua ni gunu. Ni levu era dau kana tavako tale nira gunu. Na vuna?

● Ke o gunu mada ga vakalailai, ena rawa ni vakabulabulataka tale na yalo ni via kana tavako.

● E dau rawarawa sara na kana tavako nida gunu vakailala.

● Na gunu e dau vakavuna meda sega ni  vakatulewa vinaka, se qaqarauni. Sa rauta me kaya na iVolatabu: ‘Na waini e vakaseva na inaki vinaka.’—Osea 4:11.

iLala: Digia vinaka nomu ilala. Kena ivakaraitaki, kua ni veimaliwai vakalevu kei ira na dau kana tavako, se o ira na uqeta na kana tavako. Mo yawaki ira tale ga era sega ni raica vakabibi nomu sasaga, nira dau vakalialiai iko.

iVakarau ni yalo: E laurai ena dua na vakadidike, ni dua na iwiliwili levu era kana tavako tale ni oti ga na nodra cudru se nuiqawaqawa. Ke dua na ivakarau ni yalo e uqeta mo kana tavako, cakava e dua na ka mo kua ni vakasamataka na tavako. De dua mo gunu wai, mama drega se taubale. Tovolea mo vakasamataka eso na ka vinaka, de dua mo masu vua na Kalou se wili iVolatabu.—Same 19:14.

Kua ni Vaqara Ulubale

● Meu ceruma (puff) ga vakadua.

Ka dina: Ke o ceruma mada ga vakadua na itibi, ena vakilai ena nomu mona na kena kaukaua ena loma ni tolu na aua. Qori ena vakavuna ga mo bobula tale ena tavako.

● E vukei au na tavako meu kua ni nuiqawaqawa.

Ka dina: E laurai ena dua na vakadidike, ni  vakatavako e dau kuria ga na nuiqawaqawa. Ena rawa ni nanuma e dua ni tavako e vakalailaitaka nona nuiqawaqawa. Na vakacegu qori e vakilai ga baleta ni sa rawai tale ena tavako, ia ena lekaleka ga.

● E dredre meu biuta na tavako.

Ka dina: Ke sega ni donu nomu rai, ena dredre mo biuta na tavako. E kaya na iVolatabu: “Ke o yalolailai ena siga ni rarawa, ena lailai na nomu kaukaua.” (Vosa Vakaibalebale 24:10) Kua ni nanuma ni o na sega ni rawata. O na rawa ni muduka na kana tavako, ke lomamu dina mo biuta, o qai muria eso na vakatutu ena mekesini qo.

● Sa dredre sara ga meu vosota noqu sega ni kana tavako.

Ka dina: E sega ni rawarawa nida biuta na tavako, ia o na qai matau ena loma ni vica na macawa. Mo dei tiko ga ena nomu vakatulewa! Ke sa oti e vica na vula se yabaki e qai vakasauri nomu via kana tavako, mo vosota, ni na seavu qori ena vica ga na miniti, ya ke o sega ni waqaca e dua na itibi.

● E tauvi au na mate ni vakasama.

Ka dina: Ke o laurai tiko vakavuniwai ena mate ni vakasama me vaka na lomabibi se schizophrenia, rawa ni o tukuna vua me vukei iko mo biuta na tavako. Ena rawa ni veisautaka na sala e qaravi iko kina, kei na wainimate me solia vei iko.

● Keu kana tavako tale sa tawayaga noqu sasaga.

Ka dina: Nanuma tiko e levu tale ga era dau rawai mera kana tavako tale. Kua gona ni yalolailai ke yaco qori. Mo sasaga tiko ga. Ke o mani rawai, e sega ni kena ibalebale ni o sega ni rawata. Ena kuria ga nomu leqa ke o sega ni sasaga. Kua gona ni soro. Mo nuidei ni o na rawata!

Dikeva nona ivakaraitaki o Romualdo. A dau kana tavako tu me 26 na yabaki, ia sa oti qo e sivia e 30 na yabaki nona sega tu ni kana tavako. E vola, “Dua na ka na noqu rarawa ena gauna au rawai tale kina ena tavako. Au nanuma niu na sega ni biuta rawa. Ia niu vakatulewataka meu vaqaqacotaka na noqu veiwekani kei na Kalou o Jiova, qai kerea nona veivuke ena masu, au muduka vakadua kina na kana tavako.”

Ena iotioti ni ulutaga, eda na dikeva kina eso tale na vakatutu yaga mo muduka kina vakadua na kana tavako.

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 7]

E VEIVAKALEQAI NA TAVAKO

[iYaloyalo ena tabana 7]

E levu tu na veimataqali tavako. Eso na ka e waki vata kei na tavako e volitaki ena sitoa ni kakana kei na kemesi. Ia e kaya na World Health Organization, ni “vaka vu mate na ka kece e waki vata kei na tavako.” Na kana tavako e rawa ni vakavu tauvimate kei na mate, me vaka na kenisa kei na mate ni uto. O ira na bukete era kana tavako, e rawa nira vakaleqai luvedra e se kunekunetaki tiko. Qo eso na ka e vakayagataki kina na tavako:

Vivi tavako na bidi: Na vivi tavako lalai qo, e dau vakayagataki vakalevu ena vanua vakaEsia. Ni vakatauvatani kei na dua na itibi, na bidi e levu sara na kena waigaga na tar kei na nicotine, kei na cagi gaga na carbon monoxide.

Sika: Qo na tavako e vivi ena drau ni tavako, se pepa e caka mai na tavako. Ke sega mada ga ni waqaci ni tiko i gusuda, e se rawa ga ni curuma na yagoda na nicotine.

Na tavako na kretek, se clove cigarette: E tiko kina e rauta ni 60 na pasede na tavako, kei na 40 na pasede na clove. Ni vakatauvatani kei na dua na itibi, na kretek se clove cigarette e levu sara na kena waigaga na tar kei na nicotine, kei na cagi gaga na carbon monoxide.

Tavako e vaka na paipo: E veivakaleqai na mataqali tavako qo, ni rawa ni vakavuna tale ga na kenisa kei na levu tale na mate.

Tavako e sega ni waqaci: Qo e wili kina na tavako e mamai, na tavako pouta e dau cerumi, kei na dua tale na kena mataqali na gutkha e dau vakayagataki vakalevu ena ra kei Esia. Ni tiko e gusuda, ena curuma na salanidra na nicotine. E veivakaleqai tale ga na mataqali tavako qo.

Tavako na water pipe (bong, hookah, narghile, shisha): Na kubou ni tavako qo ena curuma rawa na wai ni bera nida ceruma. Ia qori ena sega ni vakalailaitaka na cagi gaga eda ceruma, e vakavuna na kenisa ni yatevuso.

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 8]

NI O VUKEA E DUA ME BIUTA NA TAVAKO

● Me donu nomu rai. Ena yaga vakalevu na nomu veivakacaucautaki ena nona sasaga, mai na nomu vakalewai koya. Ena vinaka cake mo tukuna, “Au kila ni o na rawa ni muduka ke o sasaga tale,” kua ga ni kaya, “O sa baci kana tavako tale!”

● Dau veivosoti. Kua ni kauaitaka vakalevu ke cudruvi iko e dua e saga tiko me biuta na tavako. Mo vosa ena yalovinaka, o rawa ni tukuna, “Au kila ni sega ni rawarawa, ia au marautaka nomu sasaga.” Kua ga ni kaya, “Se vinaka cake na gauna o kana tavako tu kina!”

● Mo itokani vinaka. E kaya na iVolatabu: “Na itokani dina e loloma ena veigauna, e tacida ena gauna ni rarawa.” (Vosa Vakaibalebale 17:17) Vakaraitaka “ena veigauna” na vosovoso kei na loloma vei koya e saga tiko me biuta na tavako, se mani vakacava tu na ivakarau ni lomana.