NA KA e kaya qori na Tui vuku o Solomoni e vakaraitaka na noda rai me baleta na bula. Ni lekaleka qai yalani na noda bula, eda lai vaqaqa kina ena veisenitiuri sa sivi ke rawa nida bula balavu. E laurai ena ivolatukutuku makawa e levu na italanoa se itukuni me baleta noda vaqara tiko vakadede na sala meda bula balavu kina.

Kena ivakaraitaki, o Gilgamesh e dua na tui mai Samaria. E levu na italanoa buli me baleta nona bula. E tukuni ena dua na serekali na Epic of Gilgamesh ni bolea e dua na ilakolako vakarerevaki me vaqara kina na iwali ni mate, ia e qai sega ni kunea.

E saga e dua na saenitisi mai Jaina ena ikava ni senitiuri B.G.V. me bulia na “wai ni bula tawamudu,” e nanumi ni na vakabalavutaki kina na bula. Na wainimate qori e waki vata kei na dua na wai e vakatokai na mercury kei na poisoni e kilai me arsenic. E qai vakavuna tale nodra mate e vica na empara ni Jaina. Ia ena veiyabaki ni 500-1500 B.G.V., era saga eso na saenitisi e Urope mera bulia na koula me laukana. E nanumi ni na vakabalavutaka na bula ni tamata na koula, ni sega ni yavu rawa.

Nikua era saga na dau dikeva na veika bula kei na manumanu somidi ni yago mera kila na vuna eda qase kina. Me vaka na kena sagai me kilai na “wainimate ni bula balavu,” e laurai kina nodra vinakata ra qai nuitaka e levu me dua na iwali ni bula vaqase kei na mate. Cava gona sa macala ena nodra vaqaqara?

Ena nodra vakadidike na saenitisi me baleta na noda sela, era kumuna rawa kina e sivia e 300 na ivakamacala me baleta na vu ni noda qase kei na noda mate. Ena veiyabaki sa sivi, era saga na daudikeva na veikabuli somidi mera vakavoutaka tale na manumanu somidi ni yago. E vakatovolei e dua na wainimate vei ira na manumanu era dau dikevi vakasaenisi kei na sela ni tamata, me laurai ke rawa ni vakabalavutaka na bula. Era uqeti kina eso na lewenivanua vutuniyau mera vakailavotaka na kena qarai na “iwali ni mate.” Na cava gona e rawati kina?

Vakabalavutaki na noda bula. Era kaya eso na dau dikeva na veika bula ni vuna levu eda qase tiko kina, oya ni tiko ena bele ni wa yadua ni itukutuku ni keda ibulibuli (DNA) na ka e vakatokai na telomeres. E kena inaki me taqomaka na itukutuku era tu ena noda sela nira tekivu wasewasei. Na gauna kece e wasewasei kina na sela, ena lekaleka na telomeres. Qori e vakavuna  noda qase e dredre tale ga me wasewasei na sela.

A taura ena 2009 o Elizabeth Blackburn na icovi ni Nobel, qai dikeva rawa kei na nona timi ni tiko na ka e vakavuna na lekaleka ni telomeres, oya na vuna eda qase tiko kina. Ia ratou vakadinata ena nodratou ripote ni “sega ni vakabalavutaka vakacakamana noda bula na telomeres, eda na yacova ga na yabaki ni bula sa yalataki tu vei keda.”

Dua tale na ka era saga me wali kina na bula vaqase oya me vakavoutaki na sela ni yago. Nida sa qase ena malumalumu noda sela e dau veitaqomaki, e vakavuna na vuvuce kei na momosi ni yago, vaka kina na mate veitauvi. Ena dua tiko ga na gauna qo, era saga mera vakavoutaka na saenitisi e Varanise na nodra sela na itabaqase, eso sa sivia na 100 na yabaki. E liutaka na vakadidike qori o parofesa Jean-Marc Lemaître, qai kaya ni cakacaka qo e “rawa ni gonegone tu ga kina na yabaki ni bula” ni sela.

E levu na saenitisi era vakadinata ni levu na sasaga me valuti kina na bula vaqase, ia e laurai ni sega ni veivuke ena vakabalavutaki ni bula. Me tekivu ena ika19 ni senitiuri e levu e dede nodra yabaki ni bula, nira sa vulica na tiko bulabula, muria eso na iwalewale me tarova na matedewa, kei na vakayagataki ni wainimate, ra cula tale ga. Era vakabauta na dau dikeva na sela ni yago, ni levu era sa yacova ga na yabaki ni bula e yalataki vei keda.

E kaya kina na dauvola iVolatabu o Mosese ena 3,500 na yabaki sa oti: “Na balavu ni neimami bula e 70 na yabaki, se 80 ke kaukaua sara e dua. Ia era vakasinaiti ena leqa kei na rarawa, e totolo ga na kena tasiri, keimami qai vuka yani.” (Same 90:10) Se mani vakacava sara na nodra sasaga na tamata me vakabalavutaki na bula, e se dina tiko ga na ka e vakamacalataka qori o Mosese.

Ia na veika bula ni waitui me vaka na cawaki damudamu se na kai, e rawa ni sivia e 200 na yabaki na dede ni nodra bula. Dua tale ga na mataqali paini na giant sequoia e rawa ni bula me vica na udolu na yabaki. Ni vakatauvatani kei na noda yabaki ni bula, eda lai taroga kina, ‘E nakiti me 70 se 80 ga na yabaki ni noda bula?’