Au sucu ena ika22 ni Tiseba, 1929 e Noville, e dua na koro lailai e ciwa tiko na kena vanua ni teitei kei na susu manumanu, volekati Bastogne, e Belgian Ardennes, qori e Belgium. Au dau marautaka noqu tiko kei rau na noqu itubutubu ena vanua ni susu manumanu niu se gone. Keirau dau loba sucu ni bulumakau e veisiga kei taciqu o Raymond, keirau veivuke tale ga ena gauna ni tatamusuki. Keimami dau cakacaka vata na lewe ni neitou koro lailai me keimami dau veivuke.

O rau na noqu itubutubu o Emile kei Alice, rau lotu Katolika gugumatua. Rau dau lai Misa ena veisigatabu. Ia rauta na 1939, rau lako mai ina neitou koro e rua na painia mai Igiladi, rau vakaraitaka vei ta na ikere ni mekesini na Consolation (e kilai nikua me Yadra!) me rawa ni vakau mai vua e veivula. E totolo ga nona kila o ta ni qori na ka dina, e tekivu wili iVolatabu tale ga. Ni sa cegu nona dau lai Misa o ta, era tusaqati koya o ira keimami tiko veitikivi. E liu era dau veikauaitaki o ira qori. Era tukuna tiko ga vei ta me kua ni biuta na lotu Katolika, levu na gauna e dau tini ga ena veiba.

Au rarawa sara ga niu raica nodra tusaqati ta tiko. Qori e uqeti au meu kere veivuke vua na Kalou niu masu mai vu ni lomaqu e tukuni ena itekitekivu ni ulutaga qo. Dua na ka noqu marau ni sa malumu yani na nodra veitusaqati. Au vakadeitaka sara ga ni o Jiova e “Daurogo masu.”

E valuti Belgium na mataivalu ni Jamani ena ika10 ni Me 1940, era mani biubiu kina e levu na lewenivanua. Keitou dro vakavuvale ena ceva kei Varanise. Ni toso tiko na ilakolako, eso na vanua keitou lakova e vakarerevaki nira veivaluvaluti tiko kina na mataivalu ni Jamani kei Varanise.

Ni keitou lesu ina neitou vale, keitou raica ni sa butakoci eso na ka keitou taukena. Ia e tiko  voli ga na neitou koli o Bobbie, e marautaki keitou. Qori e vakavuna meu taroga, ‘Na cava e yaco kina na ivalu kei na veika rarawa?’

Ena gauna qori, e yaga sara ga vei keitou na nona dau veisiko mai o Brother Emile Schrantz, a e painia yalodina, e qase ni ivavakoso tale ga. E vakamatatataka mai na iVolatabu na vuna e yaco kina na rarawa, e sauma tale ga eso na noqu taro me baleta na bula. Au bucina kina noqu veitokani kei Jiova, au vakadeitaka tale ga ni Kalou dauloloma.

Ni bera mada ga ni oti na ivalu, keitou marautaka vakavuvale neitou sota wasoma kei na so tale na tacida. Ena Okosita 1943, e veisiko mai vale o Brother José-Nicolas Minet me dua nona ivunau. E taroga, “O cei e via papitaiso?” Keirau laveliga kei ta. Keirau mani papitaiso ga ena dua na uciwai lailai voleka e vale.

Ena Tiseba 1944, e tekivuna o Jamani na iotioti ni nona ravuravu ena ra kei Urope, e kilai levu me Battle of the Bulge. Keitou vakaitikotiko voleka sara ena bucanivalu qori, keitou mani tiko ga ena neitou rumu ena ruku ni qele me rauta ni dua na vula. Dua na siga niu curu i tuba meu vakani ira na manumanu, e lutu na gasaukuro ena vanua ni susu manumanu, e vakacacana sara ga na dokanivale e dau maroroi kina na kedra na manumanu. E kailavaka mai e dua na sotia ni Merika e toka volekata na ikanakana ni manumanu e voleka vei au, “Davo e ra!” Au cici yani qai davo e yasana, mani biuta e uluqu na nona isala me taqomaki au.

Oti na ivalu, keitou veivosaki wasoma kei ira na mataveitacini ena ivavakoso e Liège, rauta ni 90 na kilomita ena vualiku ni vanua keitou tiko kina. Toso na gauna, keitou tauyavutaka rawa e dua na iwasewase lailai e Bastogne. Au tekivu cakacaka ena tabana ni saumi ivakacavacava, au rawa tale ga ni vulica na veika vakalawa. Toso na gauna au sa lai cakacaka ena valenivolavola ni matanitu. Ena 1951, e tuvanaki me vakayacori e dua na soqo ni tabacakacaka lailai e Bastogne. Voleka ni le 100 era tiko kina, wili kina e dua na tacida yalewa painia gugumatua o Elly Reuter. E vodo basikeli mai me 50 na kilomita me tiko ena soqo. Toso na gauna keirau veitaleitaki, keirau  mani veimusumusuki. E taura o Elly e dua na ivola ni veisureti me lai vuli e Kiliati, Merika. E volavola sara ina itikotiko liu me vakamacalataka na vuna e vakadaroya kina na veisureti qori. A liutaka tiko na cakacaka ena gauna qori o Brother Knorr. E vola lesu vei Elly, de dua o na qai vuli vata kei watimu. Keirau vakamau sara ena Feperueri 1953.

Ena yabaki tiko ga qori, keirau tiko kei Elly ena Soqo na New World Society a vakayacori ena rara na Yankee Stadium, e Niu Yoka. Au sotava sara e dua na tacida tagane, e via solia vei au e dua na cakacaka vinaka, e sureti au tale ga meu toki i Merika. Ni keirau masulaka oti qori vei Jiova, keirau vakatulewataka me keirau kua ni vakadonuya, ia me keirau lesu tale i Belgium me keirau tokona na iwasewase lailai e Bastogne, e tini ga na kena dautukutuku. Ena yabaki tarava, keirau marau ni vakasucuma o Elly e dua na luvei keirau tagane, na yacana o Serge. Ka ni rarawa ni oti ga e vitu na vula, e tauvimate o Serge mani mate. Keirau vakaraitaka vei Jiova ena masu na levu ni neirau rarawa, ia e vakayaloqaqataki keirau na inuinui me baleta na veivakaturi.

Ena Okotova 1961, au kunea e dua na cakacaka vagauna e rawa kina niu painia. Ia ena siga tiko ga qori, e qiri mai na ivakatawa ni valenivolavola ni tabana e Belgium. E taroga keu galala tiko meu veiqaravi vakaivakatawa ni tabacakacaka. Au taroga: “Rawa ni keirau painia mada, oti au qai qarava na ilesilesi qori?” E mani vakadonui noqu kerekere. Oti neirau painia tiko me walu na vula, keirau sa tekivu veiqaravi vakaivakatawa ni tabacakacaka ena Seviteba 1962.

Oti e rua na yabaki neirau veisiko tiko ena ivavakoso, keirau sureti sara me keirau veiqaravi ena Peceli e Brussels. Keirau tekivu e kea ena Okotova 1964. E levu sara na ka keirau vakalougatataki kina ena ilesilesi qori. Ni oti ga vakalekaleka nona veisiko yani o Brother Knorr ena neitou Peceli ena 1965, au kurabui meu lesi meu ivakatawa ni valenivolavola ni tabana. Toso na gauna, keirau sureti kei Elly ena ika41 ni kalasi e Kiliati. E dina sara ga na ka e tukuna o Brother Knorr ena 13 na yabaki yani e liu! Ni oti ga na tuvaitutu, keirau lesu tale ina Peceli e Belgium.

Ni toso na yabaki, au marau niu rawa ni vakayagataka noqu kila ena tabana vakalawa meu veivuke ena taqomaki ni noda galala ni sokalou e Urope kei na so tale na vanua. (Fpai. 1:7) E rawa kina niu veivosaki kei ira na vakailesilesi ena sivia ni 55 na vanua e vakadredretaki se vakatabui tu kina noda cakacaka. Au sega ni dau vakabibitaka na noqu kila vakalawa, au tukuna ga niu “tamata ni Kalou.” Au dau nuitaka tu ga na veidusimaki i Jiova ena masu niu kila ni ‘lomadra na tui [se turaganilewa] e vaka na waidrodro e liga i Jiova. E vagolea o koya ena vanua ga e vinakata.’—Vkai. 21:1.

Au se nanuma tu ga na neirau veivosaki kei na dua na lewe ni Palimedi mai Urope. Au a kerea vakavica me keirau veivosaki, oti sa qai vakadonuya.  E kaya, “Au na solia ga vei iko e lima na miniti, ena sega ni toso tale.” Au cuva sobu meu masu. E lomaleqa na lewe ni Palimedi qai taroga se cava au cakava tiko. Niu rai cake, au kaya: “Au vakavinavinakataka tiko na Kalou ni oni dua vei ira na nona italai.” E taroga, “Na cava o vakaibalebaletaka?” Au vakaraitaka vua na Roma 13:4. E Lotu Tawase na turaga qo, kena ibalebale ni kila vinaka na iVolatabu, e doka tale ga. Cava e qai yaco? E mani solia vei au e veimama ni aua, e yaga sara ga na neirau veivosaki qori. E tukuna mada ga ni doka na noda cakacaka.

Sa vicasagavulu na yabaki na kena veilewaitaki tiko e Urope na noda tawaveitovaki, na nodra qaravi na gone, na saumi ivakacavacava, kei na levu tale. Au kalougata niu bau vakaitavi ena levu na veilewai qori qai raica sara ga na veitokoni i Jiova meda qaqa. Sa sivia ni 140 na kisi eda qaqa kina ena Mataveilewai me baleta na nodra dodonu na lewenivanua e Urope!

Ena 1990 vakacaca, au cakacaka vata kei Brother Philip Brumley mai na itikotiko liu, kei Brother Valter Farneti mai Itali, mera vukei na tacida e Cuba mera sokaloutaki Jiova ena galala ni a vakadredretaki tu na noda cakacaka e kea. Au volavola ina mata kei Cuba e Belgium, mani lesi e dua me raica na noda kerekere. Ena imatai ni vica neitou veivosaki, e sega ni wali rawa na vuna e vakadredretaki kina noda cakacaka e kea.

Ni oti neitou kerea na veidusimaki i Jiova ena masu, keitou kerea me vakau i Cuba e 5,000 na iVolatabu, mani vakadonui. E yaco vinaka yani na iVolatabu qai veisoliyaki vei ira na mataveitacini, keitou vakadeitaka kina ni vakalougatataka tiko o Jiova na neitou sasaga. Oti keitou kerea tale me vakau e 27,500 na iVolatabu. E vakadonui tale ga na kerekere qori. Dua na ka noqu marau nira vukei na tacida e Cuba mera yadua na nodra iVolatabu.

Levu na gauna au dau lako i Cuba meu veivuke ena kena veisautaki na veika vakalawa me baleta na noda cakacaka. Ni caka tiko qori, au veikilai vinaka kina kei na levu na vakailesilesi ni matanitu e kea.

Ena 1994 e sivia ni 1,000,000 era vakamatei ena kena sagai mera vakawabokotaki na Tutsi e Rwanda. Ka ni rarawa nira vakamatei tale ga eso na mataveitacini. Era mani lesi eso na tacida mera tuvanaka na cakacaka ni vakacoko ena vanua qori.

Ni yaco yani na neitou ilala ena koroturaga o Kigali, e laurai tu na mawe ni sicini ni dakai ena  lalaga ni valenivolavola ni vakadewa kei na vale e dau maroroi kina na noda ivola. Keitou rogoca e levu na italanoa vakaciriloloma me baleti ira na mataveitacini era vakamatei ena iselekava. Ia keitou rogoca tale ga na italanoa ni nodra vakaraitaka na tacida na nodra veilomani. Kena ivakaraitaki, keitou sotava e dua na tacida tagane mai na yavusa na Tutsi, a vuni tu ena dua na qara me 28 na siga, e taqomaki koya e dua na vuvale iVakadinadina i Jiova mai na yavusa na Hutu. Dua na soqoni e Kigali, keitou saga sara me keitou vakayaloqaqataki ira e sivia ni 900 na mataveitacini, mera vakacegui tale ga vakayalo.

Oti qori keitou takosova na iyala ni vanua me keitou lako i Zaire (nikua sa kilai me o Democratic Republic of the Congo), me keitou vaqarai ira e dua na iwiliwili levu ni tacida mai Rwanda era dro ina keba ni isenivalu volekata na siti o Goma. Keitou sega ni kunei ira rawa, keitou mani kerei Jiova me dusimaki keitou vei ira. Keitou raica sara e dua ni taubale tiko mai ena vanua keitou tiko kina. Keitou tarogi koya ke kila e dua na iVakadinadina i Jiova. E kaya mai: “Io, au iVakadinadina i Jiova. Au na marautaka meu kauti kemudou vua na komiti ni vakacoko.” Ni oti e dua na bose veivakayaloqaqataki kei na komiti ni vakacoko, keitou sa qai sota kei na rauta ni 1,600 na isenivalu mera vakacegui vakayalo, mera vakayaloqaqataki tale ga. Keitou wilika tale ga vei ira na lewe ni ivola mai na iLawalawa Dauvakatulewa. Dua na ka nodra marau na mataveitacini mera rogoca na veivakadeitaki qo: “Keitou dau masulaki kemuni tiko ga. Keitou kila ni na sega ni guilecavi kemuni o Jiova.” E dina sara ga na ka e tukuna qori na iLawalawa Dauvakatulewa. Nikua sa sivia ni 30,000 na tacida era marautaka tiko nodra qaravi Jiova e Rwanda!

Sa rauta ni 58 na yabaki na neirau veiwatini tiko mai, ia ena 2011 e leqa kina na noqu daulomani o Elly. Au talaucaka vei Jiova na levu ni noqu rarawa, mani vakacegui au. E vakacegui au tale ga na noqu wasea na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou vei ira na tiko voleka.

Ena gauna qo au sa yabaki 90 vakacaca, ia au se vakaitavi tiko ga ena cakacaka vakavunau e veimacawa. Au marau tale ga meu veivuke ena Tabana ni Veika Vakalawa ena valenivolavola ni tabana e Belgium, meu wasea na noqu kila, meu vakayaloqaqataki ira tale ga na itabagone ena vuvale e Peceli.

Rauta na 84 na yabaki sa oti, au masuti Jiova kina ena imatai ni gauna. Qori na itekitekivu totoka ni noqu sasaga meu veivolekati tiko ga kei koya. Au marau sara ga ni dau rogoca o Jiova na noqu masu ena noqu bula taucoko.—Same 66:19. b