NIU se qai yabaki 12, au kila ni tiko e dua na ka bibi meu na solia. E tarogi au sara e dua na tacida ena dua na noda soqo keu via lai vunau. Au se bera vakadua ni vunau, ia au gole ga. Mani solia sara vei au na tacida ya eso na ivolalalai me baleta na Matanitu ni Kalou qai kaya “Daru yadua na tai ni gaunisala.” Au rere ia au gole ga ena veivalevale, e ka ni kurabui ni oti kece na ivolalalai ya. E levu era taleitaka sara ga.

Au sucu ena 1923 mai Chatham, Kent, Igiladi, au donuya mai na gauna era sega ni lomavakacegu kina e levu. Na iMatai ni iValu Levu a sega ni kauta mai na bula sautu e vuravura, me vaka e yalataki. Rau sega tale ga ni taleitaki ira na iliuliu ni lotu Baptist na noqu itubutubu nira qara ga na ka me baleti ira. Niu sa voleka ni yabaki ciwa, sa dau gole tiko o tinaqu ena nodra olo na International Bible Students Association, qo na vanua era dau soqoni kina na vakatokayacataki mera iVakadinadina i Jiova. Dua na tacida yalewa e kea e dau vakavulici keimami na gone ena iVolatabu kei na ivola The Harp of God. Au taleitaka dina na ka au vulica tiko.

Niu se itabagone, au dau marautaka na vakamacalataka na inuinui ni Vosa ni Kalou. Au dau gole duadua e veivale, ia eso tale ga na ka au vulica niu cakacaka kei na so tale. Kena ivakaraitaki, keirau vodo basikeli tiko kei na dua na tacida tagane me keirau lai vunau, mani pasi sara e dua na italatala au qai kaya, “Pasi tu ya na me.” E vakelea sara ga na tacida ya nona basikeli qai kerea me keirau dabe ena dua na tolonikau. E kaya sara: “O cei o iko mo lewa se o cei e me? Daru marautaka mada ga nodaru wasea na itukutuku vinaka qai nona o Jiova na vakatulewa.” Levu sara ga na ka au vulica me baleta na marautaki ni soli ka.—Maciu 25:31-33; Caka. 20:35.

E vakavulici au e dua tale na tacida tagane matua me baleta na rawati ni marau nida soli ka, oya ni so na gauna ena vinakati meda dauvosovoso. E sega ni dau taleitaki keda na watina. Dua na gauna a sureti au me keirau lai vakacegu ena nona vale. E katakatataka o watina nona lai vunau, qai vakaviriki keirau ena pakete ti. A sega ni vosataki koya na tacida qo, a biuta lesu ga na  pakete ti. Ni oti tale e vica na yabaki, e vakalougatataki sara nona vosovoso ni a qai papitaiso o watina me iVakadinadina i Jiova.

Dua na ka na noqu vinakata meu wasea tiko ga vei ira na tamata na inuinui ni gauna se bera mai, au mani papitaiso kina kei tinaqu mai Dover ena Maji 1940. Ena Seviteba 1939 niu yabaki 16, a via lai valuti Jamani o Peritania. Ena June 1940, au duri tu ena neitou matanivale ni tavali na lori era vodo tu kina e vica na udolu na sotia e vaka mera veilecayaki tu. Era bula mai na iKarua ni Valu Levu e vakatokai na Battle of Dunkirk. Au raica vei ira na sotia qo ni sega nodra inuinui, dua na ka noqu via tukuna vei ira na Matanitu ni Kalou. Ni oti toka e dua na gauna, sa qai gasaukurotaki o Peritania. Ena veibogi, au na raici ira na kai Jamani dau vakacabote gasaukuro nira vuka toka e cake. E vaka na rorogo ni kalu na gasaukuro nira sa lulutu mai, e veivakarerei dina. Ena siga tarava eda na raica na vakacacani ni vale. Au sa qai vakadeitaka ga kina ni Matanitu ni Kalou e noqu inuinui.

Ena 1941, au digia kina na ivakarau ni bula marautaki duadua. Au vuli ta waqa ena kabani na Royal Dockyard mai Chatham, e levu era dau via cakacaka kina ni sau vinaka. Eda se kila makawa tu mai na dauveiqaravi i Jiova ni sega ni dodonu meda veivaluvaluti. Ena 1941, keimami sa kila toka kina ni sega ni vinaka me keimami cakacaka ena vanua ni buli iyaragi. (Joni 18:36) Ni caka tiko na savumarini ena vanua au cakacaka tiko kina, au vakatulewataka meu sa kua ni cakacaka, meu sa veiqaravi vakatabakidua. Na imatai ni noqu ilesilesi o Cirencester, e taoni rairai totoka ena Cotswolds.

Niu sa yabaki 18, au sega ni via curu ena mataivalu, au mani bala e valeniveivesu me ciwa na vula. Dua na ka noqu rere niu sa lokataki ena lokamu, au qai mai tu taudua yani. Sega ni bera nodra vakatarogi au na yadra kei ira na kaivesu na vu ni noqu vesu, au marautaka niu vakamacalataka vei ira noqu vakabauta.

Niu sa sere, e tukuni sara meu tomani Leonard Smith * ena cakacaka vakavunau e Kent, qo na yalava au a susu kina. Ena 1944, e tau ena taoni qo e udolu vakacaca na waqavuka vakagasaukuro. Keirau tu sara ga ena tadrua ni vanua e lewa tu o Itala kei Lodoni. Na gasaukuro cacawiwi qori era vakatokai me doodlebugs, nira vaka na ibulibuli  ni manumanu somidi. Sa bau vakadomobula dina, ni sa dau mate ga na kena idini, oti ga ya sa na lutu na waqavuka qai kacabote. Keirau vakavulica e dua na vuvale eratou le lima. Eso na gauna keitou na curu ena ruku ni teveli kaukamea me keitou taqomaki kina ke kasura na vale. Ratou mani papitaiso kece na vuvale ya.

Ni oti na ivalu, au painia sara me rua na yabaki ena ceva kei Ailadi. Keirau sega ni kila ni duidui o Ailadi kei Igiladi. Keirau na kere icili ena veivale qai tukuna ni keirau daukaulotu, ia keirau na soli mekesini e gaunisala. Sa bau “veicalati” dina qori ena vanua vaKatolika! A vakarerei keirau e dua na tagane, au mani lai tukuna sara vua e dua na ovisa, ia e qai kaya mai, “Qori ga na ka drau na sotava.” Keirau qai lai kila e kea nodra veivakamuai na bete. Era vakavuna nodra sega ni cakacaka eso ke ra ciqoma noda ivola, keirau cemuri tale ga mai na neirau icili.

Ni keirau yaco yani ena dua na vanua, keirau raica ni vinaka me keirau lai vunau ena yalava e yawa mai na neirau icili, me keirau vunau vei ira e duidui nodra bete. Oti ya keirau na qai lai raici ira na tiko voleka. Keirau vuli iVolatabu vakatolu ena dua na macawa kei na dua na cauravou e Kilkenny, dina nira veivakarerei na dauvakacaca. Na levu ni noqu marautaka na veivakavulici, au vakatulewataka kina meu vakalewe fomu ni vuli e Kiliati.

Ni oti na vuli mai Kiliati me lima na vula, keitou lesi sara e le va ena so na yanuyanu lalai ena Caribbean Sea. Keitou biubiu mai na koro levu o Niu Yoka ena Noveba 1948 ena waqa vakalaca na Sibia, e 18 na mita na kena balavu. Dua na ka noqu marau niu se bera vakadua ni vodo waqa. Dua vei keitou o Gust Maki sa qaseta mai na soko. E vakavulici keitou ena ka me caka, me vaka na kena vakarewa se uruci na ivana ni waqa, kena vakayagataki na kabasi, kei na kena vakamuai na waqa ke coqa na cagi. E 30 na siga nona vakauta tiko na waqa o Gust ni salavata kei na cagi tataba, me yaco sara ina Bahamas.

E vica na vula neitou vunau tiko ena veiyanuyanu lalai kei Bahamas, oti keitou soko sara ena Leeward Islands kei na Windward Islands. Na raba ni veiyanuyanu qo e rauta ni 800 na kilomita mai na Virgin Islands volekati Puerto Rico me yaco sara i Trinidad. E lima na yabaki neitou vunau tu ena yanuyanu ribayawa era sega kina na iVakadinadina. So na gauna e taura sara e vica na macawa me keitou qai vakau se tauri meli. Ia dua na ka na neitou marau ni kacivaka na vosa i Jiova ena veiyanuyanu qo!—Jere. 31:10.

Ni keitou yaco yani ena dua na toba, era dau vakararai mai na lewenikoro, era na gole sara ga mai mera mai raici keitou. Eso era se sega ni raica vakadua na waqa vakalaca se tamata vulavula. Era veikauaitaki na lewe ni koro, era daulotu ra qai kila vinaka na iVolatabu. Era dau solia na keitou ika bulabula, pea (avocado), kei na pinati. E lailai ga na vanua ni moce ena waqa, vanua ni vakasaqa, se sava isulu, ia keitou bula rawa tiko.

Keitou na voce e vanua me keitou lai vosa vei ira na tamata ena dua na siga taucoko. Keitou na tukuna vei ira ni na dua na ivunau vakaivolatabu. Ni karobo na vanua keitou na qirita sara na lali ni waqa. Dau marautaki dina nodra yaco mai. E vaka na tatalivaliva ni kalokalo na nodra cina  tabucagi nira sa siro tiko mai delana. So na gauna era dau gole mai e duanadrau, ra qai tu me yacova sara ni sa yakavi nira vakatataro. Era dau taleitaka na lagasere, keitou mani taipataka kina eso na noda sere qai veisoliyaka. Ni keitou saga me keitou kila vinaka na sere, era na tomani keitou ni veicurumaki vinaka na domodra. Sa bau gauna marautaki dina!

Ni oti e dua na vuli iVolatabu, era na tomani keitou eso na gonevuli mera lai vuli tale ena vuli iVolatabu tarava. Ni oti e vica na macawa ena dua na vanua, keitou na biubiu sara, ia keitou na kerei ira na tataleitaki mera vuli iVolatabu tiko ga kei na so me yacova ni keitou sa lesu mai. E marautaki ni so vei ira era yalodina kina.

Nikua levu vei ira na yanuyanu qo sa duri tu kina na otela, ra qai gole kina na saravanua, ia e vanua vagagalu e liu, e tu ga kina na wai drokadroka, nuku kei na veiniu. Keitou dau soko ena bogi ena veiyanuyanu. Era na vakamuria tiko neitou waqa na babale, eda na rogoca ga na kena coqa tiko na wai na muailiu ni waqa. Ni cilava na vula na dela ni wasawasa maravu qo, e vaka ga e dua na sala siliva me yaco sara ina vunilagi.

Ni oti e lima na yabaki neitou vunau tiko ena veiyanuyanu qo, keitou soko sara i Puerto Rico me sa veisau neitou waqa me vakaidini. Ni keitou yaco yani, au sotava sara e dua na tacida yalewa daukaulotu totoka o Maxine Boyd, au qai domoni koya. E guta na vunautaki ni itukutuku vinaka mai na gauna se gone kina. Ni toso na gauna, a veiqaravi sara vakadaukaulotu ena Dominican Republic me yacova ni cemuri mai kea ena 1950 ena veiliutaki ni matanitu vaKatolika. Niu kaimua, e soli vei au na ivolatara meu tiko tale e Puerto Rico me dua ga na vula. Sa voleka tale na gauna meu soko kina ena veiyanuyanu me vica na yabaki. Au mani kaya lo sara, ‘Ronald, ke o vinakata na yalewa qo, mo vuki totolo.’ Ni oti ga e tolu na macawa au sa vosaki koya, keirau qai vakamau ni oti e ono na macawa. Keirau sa daukaulotu sara e Puerto Rico, au mani sega ni vodo kina ena waqa vou.

Ena 1956 keirau tekivu veiqaravi vakaivakatawa ni tabacakacaka. Levu vei ira na mataveitacini era dravudravua, ia keirau dau marautaka na sikovi ira. Kena ivakaraitaki e tiko ena koro o Potala Pastillo e rua na vuvale iVakadinadina, ra qai levu na kena gone, au dau vakatagitaka vei ira na bitu ni vakatagi. Au mani taroga sara e dua na goneyalewa lailai o Hilda ke via tomani keirau ena vunau. E kaya: “Au via lako, ia e sega noqu ivava.” Keirau mani volia nona ivava, keitou gole vata sara. Ni keirau veisiko ena Peceli i Brooklyn kei Maxine ena 1972, e mai raici keirau e dua na tacida yalewa e se qai tuvaitutu oti ga mai Kiliati. Ni se bera ni gole ena nona ilesilesi e Ecuador e tukuna: “Drau se kilai au tiko? O au na goneyalewa lailai ya mai Pastillo a sega nona ivava.” Ya ga o Hilda! Na levu ni neitou marau, keitou sa lai veitagicaki tale!

Ena 1960 keirau lesi ena valenivolavola ni tabana e Puerto Rico, e tiko ena vale tabarua lailai mai Santurce, San Juan. Levu na itavi keirau qarava taumada kei Lennart Johnson. O Brother Johnson kei watina rau imatai ni iVakadinadina ena Dominican Republic, rau yaco yani e Puerto Rico ena 1957. E qai lai qarava o Maxine na ikere ni mekesini, dua na macawa rawa ni sivi e duanaudolu ena vakauta. E marautaka na itavi qo baleta ni nanumi ira kece era na ciqoma na kakana vakayalo.

Au marautaka na veiqaravi e Peceli, nida soli keda kina. Ia e sega tale ga ni rawarawa. Ni caka na imatai ni soqo ni veimatanitu mai Puerto Rico ena 1967, au marautaka na itavi e lesi vei au. A gole mai Puerto Rico o Nathan Knorr, a liutaka tiko na noda cakacaka na iVakadinadina ena gauna ya. E nanuma cala niu a sega ni tuvanaka na nodra vakavodoki na daukaulotu era veisiko yani. A qai vakasalataki au vakaukaua me baleta na tuvatuvanaki, e tukuna tale ga ni sega ni taleitaka na ka au cakava. Au sega ni via veiba kei koya, au raica ni sega ni donu na ka a cakava, au yalolailai kina. Ia dua tale na gauna keirau qai sota kei Brother Knorr, a sureti keirau me keirau lai kana ina nona rumu.

 Mai Puerto Rico, keirau dau gole vakavica e Igiladi me keirau lai sikovi ratou mai vale. Keirau ciqoma na ka dina kei Na, ia e se bera o Ta. Ia nira gole yani eso na tacida mai Peceli mera lai vunau, o Na e dau sureti ira mera vakaicili e vale. E raica o Ta na nodra yalomalumalumu na tacida qo ni vakatauvatani kei ira na iliuliu ni lotu e dau cata. A papitaiso sara o Ta ena 1962.

A qai takali na watiqu lomani o Maxine ena 2011. Au vakanamata tu meu na sotavi koya tale ena veivakaturi. Sa na bau marautaki mada ga! Ena 58 na yabaki neirau veiwatini, keirau raica na tubu ni kedra iwiliwili na dauveiqaravi i Jiova mai Puerto Rico, oya mai na 650 ina 26,000! Ena 2013 a qai cokovata na valenivolavola ni tabana mai Puerto Rico kei Merika, au mani kerei meu lai veiqaravi e Wallkill, Niu Yoka. Au sa vaka ga e dua na kai Puerto Rico ni sa 60 na yabaki na noqu tu e ke, me vaka ga na boto lailai ni vanua qo na coqui. Ia meu sa na toso qo.

Au se marautaka tu ga noqu veiqaravi e Peceli. Au sa yabaki 90 vakacaca qo, au dau veivakatawani vei ira na lewenivuvale e Peceli. E tukuni niu yaco mai Wallkill au sa raica oti e 600 vakacaca. Eso vei ira na mai raici au era via veivosakitaka nodra leqa. Eso tale era kere ivakasala me baleta nodra via marautaka na veiqaravi e Peceli. Eso tale era se qai vakawati ga era qara ivakasala me baleta na vakawati. Eso tale era lesi mera lai veiqaravi e tuba. Au dau vakarogoci ira kece, au qai dau tukuna vei ira ena gauna veiganiti: “‘Na Kalou e taleitaki koya e soli ka ena marau.’ Marautaka gona nomu veiqaravi, o cakava tiko vei Jiova.”—2 Kor. 9:7.

Noda marautaka noda veiqaravi e Peceli e vaka ga na veiqaravi ena dua tale na vanua: Mo vakasamataka na vuna e bibi kina na nomu itavi. Na ka kece e caka e Peceli e veiqaravi tabu. E yaga vua “na dauveiqaravi yalodina e vuku” me vakarautaka na kakana vakayalo vei ira na mataveitacini e vuravura raraba. (Maciu 24:45) Se mani vanua cava eda qaravi Jiova kina, eda rawa ga ni vakacaucautaki koya. Meda marautaka mada ga na ka e kerea vei keda baleta “na Kalou e taleitaki koya e soli ka ena marau.”