“TA,” “PA,” “TATA.” Qori na yaca era dau kacivi au kina e levu na tacida gone e Peceli. Au taleitaka qori, vakauasivi niu sa yabaki 89. Na nodra dau kacivi au va qori e dua tale na veivakalougatataki i Jiova vei au ena 72 na yabaki ni noqu veiqaravi vakatabakidua. Niu vakasamataka na veika au sotava ena noqu veiqaravi voli mai, au vakadeitaka vei ira: ‘Ena saumi na nomuni cakacaka, ke sega ni wadamele na ligamuni.’—2 Vei. 15:7, vmr.

Rau a tiko mai Ukraine na noqu itubutubu, ia rau curuvanua e Kenada. Rau lai tiko sara ena tauni o Rossburn ena yasana o Manitoba. E vakasucuma o tinaqu e 8 na tagane, 8 tale ga na yalewa, sega na drua ena neitou vuvale, ia au ika14 ni gone. E taleitaka o Ta na iVolatabu, dau wilika vei keitou ena mataka ni Sigatabu. Ia e duatani nona rai me baleti lotu, e nanuma ni dua ga na isoqosoqo ni rawailavo, dau veiwalitaka mada ga, “O cei e saumi Jisu ena nona vunau kei na nona veivakavulici?”

E le walu ga na taciqu eratou taleitaka na dina—va na tagane kei na va na yalewa. A painia tiko na ganequ o Rose me yacova ni takali. Ni sa voleka ni vakacegu, e dau veiuqeti tu ga me keimami talairawarawa ina Vosa ni Kalou ni kaya, “Au via raici kemuni ena vuravura vou.” Na tuakaqu o Ted, e dau vunautaka na bukawaqa mai eli. Ena vunau ena mataka ni Sigatabu ena retio me weroka toka kina vei ira na vakarorogo nira na kama tawamudu mai eli na ivalavala ca. Ia e qai yaco me dauveiqaravi gugumatua i Jiova.

Dua na siga ena June 1944 niu suka mai na vuli, au raica sara na ivola lailai The Coming World Regeneration * ena dela ni teveli ni kana. Au wilika na imatai ni tabana, dewa ina kena ikarua, sega tale niu qai biuta sobu. Noqu wilika oti ga qori, au sa vakadeitaka na ka meu cakava—au via qaravi Jiova me vakataki Jisu.

E mai tu vakacava ena neitou teveli na ivola lailai qori? Tukuna na tuakaqu o Steve ni rau “volitaki” ivola yani e rua na tagane. E kaya: “Au volia qori ni lima ga na sede na kena isau.” Rau lesu tale yani ena Sigatabu ga e tarava. Rau tukuna ni rau iVakadinadina i Jiova, rau dau sauma tale ga  vakaivolatabu na ka era lomatarotarotaka e levu. Keitou taleitaka qori, ni rau dau vakavulici keitou na neitou itubutubu me dokai na Vosa ni Kalou. Rau tukuna tale ga ni na vakarau vakayacori tiko nodra soqo ni tikina na iVakadinadina e Winnipeg, na siti e tiko kina na ganequ o Elsie. Au mani vakatulewataka meu na tiko kina.

Au vodoka noqu basikeli me rauta ni 320 na kilomita meu lako i Winnipeg, ia au kele mada ena tauni o Kelwood, rau tiko kina na iVakadinadina rau gole yani i vale. Niu tiko ena vanua qori, au gole ena dua na soqoni, raica kina na veika e dau caka ena ivavakoso. Au vulica tale ga ni dodonu mera vakataki Jisu na tagane, yalewa kei na itabagone, oya mera veivakavulici e veivale.

Niu tiko mai Winnipeg, au sotavi tuakaqu o Jack, e gole mai na vualiku kei Ontario me mai tiko tale ga ena soqo ni tikina. Ena imatai ni siga ni soqo, e kacivaka e dua na tacida tagane ni na vakayacori tiko na papitaiso. Keirau mani vakatulewataka kei Jack me keirau papitaiso kina. Keirau saga sara ga me keirau painia ena kena gauna totolo ni oti ga na neirau papitaiso. Ni oti na soqo ni tikina qori, e tekivu painia sara o Jack. Au se qai yabaki 16 ga, au na lesu i koronivuli, ia na yabaki ga e tarava au painia tudei kina.

Keirau painia vata kei Stan Nicolson e Souris, e dua na tauni ena yasana o Manitoba. Au sa qai kila ni sega toka ni cakacaka rawarawa na painia. E totolo ga na oti ni neirau ilavo, ia keirau tomana tiko ga na veiqaravi. Ni keirau suka i vale ni oti e dua na siga ena cakacaka vakavunau, sa sega mada ga ni dua na sede e vo, dua na ka neirau walokai. Keirau kurabui ni sa toka e matanikatuba e dua na taga kakana! Me yacova mai nikua, keirau se sega tiko ga ni kila o cei e kauta yani na kakana qori. Ena yakavi ya, vaka ga keirau kana tu ena valenitui. Veivakalougatataki dina ni sega ni wadamele na ligai keirau! Ni qai mate na vula, sa tawa vinaka na yagoqu.

Ni oti ga e vica na vula, keirau lesi ina tauni o Gilbert Plains, e tiko ena rauta na 240 na kilomita ena vualiku kei Souris. Ena gauna qori, dau vakaraitaki mai na buturara na itukutuku ni cakacaka vakavunau ni ivavakoso yadua e veivula. Ke sega ni vuavuaivinaka na cakacaka ena dua na vula, au dau vunau ena ivavakoso meu vakadreti ira na tacida mera cakacaka vakaukaua. Ni oti na soqoni e gole yani vei au e dua na tacida yalewa itabaqase e painia tudei tiko, ia e sega ni iVakadinadina o watina, qai kaya ena mata tagitagi: “Au sa saga, ia au sa sega ga ni rawata.” Au mai tagi tale kina, au sa qai kere veivosoti vua.

Me vaka e dau yacovi au, so na gauna era dau va qori na tacida tagane gone, era totolo calacala, vakavuna tale na rarawa. Ia au vulica me kua ni wadamele na ligaqu, ena vinaka meu vakavinakataka noqu cala, meu vuli kina, au qai tomana na noqu veiqaravi. Nida tomana tiko ga na noda veiqaravi ena yalodina, macala ga nida na vakaicovitaki kina.

Dua dina na ka dokai meu sureti ena ika14 ni kalasi ena Koronivuli o Kiliati niu se qai yabaki 21, au tuvaitutu gona ena Feperueri 1950! Voleka ni duanaikava ni kalasi era lesi ina vanua e vakayagataki kina na vosa vakaVaranise ena yasana o Quebec, e Kenada, na vanua era saqati kina vakalevu na iVakadinadina. Au lesi i Val-d’Or, e dua na tauni e tiko kina na qara ni koula. Dua na siga keimami gole e dua na ilala me keimami lai vunau ena tauni voleka o Val-Senneville. E vakarerei keimami na nodra bete, ni na caka vei keimami na itovo voravora ke keimami sega ni biubiu totolo. Au qai veilewaitaki koya. E mani totogitaki. *

Na ka e yaco qori kei na so tale, e kilai me iValu e Quebec (“Battle of Quebec”). Sa sivia qo e 300 na yabaki nona lewa tiko na Lotu Katolika vakaRoma na yasana qo o Quebec. Era dau vakacacani ira na iVakadinadina i Jiova na bete kei na nodra ilala vakapolitiki. Sega ni gauna rawarawa qori, keimami qai le lailai, ia e sega ni wadamele na ligai keimami. Era tataleitaki na lewe i Quebec lomadina.  E ka dokai noqu vakavulica e vica era taleitaka na ka dina. Dua na vuvale le tini au vakavulici ratou ena iVolatabu. Ratou qai qaravi Jiova kece. Nodratou ivakaraitaki ni yaloqaqa e uqeta eso tale mera biuta na lotu Katolika. Keimami sega ni soro na vunau, neimami kina na qaqa!

Au lesi tale ena 1956 meu lai veiqaravi e Haiti. Levu na daukaulotu e kea e dredre mera vulica na vosa vakaVaranise, ia era dau vakarorogo na itaukeinivale. E kaya na daukaulotu o Stanley Boggus, “E kurabuitaki nira saga ena nodra vinaka taucoko na tiko eke mera vukei keitou ena vakayagataki ni nodra vosa.” A sega ni dredre vei au ena imatai ni gauna niu sa bau vulica toka mai Quebec na vosa vakaVaranise. Ia sega ni dede keimami qai kila ni o ira na tacida e Haiti e nodra vosa na Creole. Sa na dodonu ga me vulici na vosa qori me vuavuaivinaka kina neimami veiqaravi na daukaulotu. Qori sara ga na ka keimami cakava, e vakalougatataki kina neimami sasaga.

Mera vukei na tacida, e vakadonuya na iLawalawa Dauvakatulewa me vakadewataki Na Vale ni Vakatawa kei na so tale na ivola ena vosa na Creole. E tubu totolo na kedra iwiliwili na dau tiko ena soqoni ena vanua taucoko qori. Era le 99 na dautukutuku e Haiti ena 1950, ia e tubu na iwiliwili qori ena sivia na 800 ena 1960! Na gauna qori au sa veiqaravi tiko kina e Peceli. Au marautaka niu veivakavulici tale ga ena Koronivuli ni Cakacaka Vakaitalatala ena 1961. Era vakavulici kina e 40 na qase ni ivavakoso kei na painia lavotaki. Era uqeti na tacida e kea ena soqo ni tikina ni Janueri 1962 mera vakarabailevutaka na nodra cakacaka vakaitalatala, ra mani lesi eso mera painia lavotaki. E veiganiti sara qo ni sa vakarau tekivu na veitusaqati.

Ena ika23 ni Janueri 1962, ni oti ga na soqo ni tikina, au mai vesu ena valenivolavola ni tabana kei na dua na daukaulotu o Andrew D’Amico, kau tale ga na ibinibini Awake! ni Janueri 8, 1962 (ena vosa vakaVaranise). E volai ena Awake! na ka e tukuni ena niusiveva ni Varanise ni dau vakayacori na cakaiba e Haiti. Era sega ni taleitaka eso, ra qai  kaya nida vola ga qori ena valenivolavola ni tabana. Oti ga e vica na siga sa ra vakatalai na daukaulotu. * Ia totoka vakaoti nodra tomana tiko ga na cakacaka na tacida matua e kea. Nikua au marau vata kei ira ena nodra vosota kei na nodra toso vakayalo. Ena gauna mada ga qo sa tiko na nodra iVolatabu na New World Translation of the Holy Scriptures ena vosa na Creole—na ka e dau tatadrataki tu ga ena gauna sa sivi.

Niu veiqaravi oti e Haiti, au lesi sara meu lai veiqaravi vakadaukaulotu e Aferika e Loma. Au marautaka tale ga noqu veiqaravi kina meu ivakatawa dauveilakoyaki, oti au ivakatawa ni valenivolavola ni tabana.

Ena gauna qori, levu na Vale ni Soqoni e rawarawa ga na kena itaratara. Au vulica meu dau kumuna na gasau me caka kina na dokanivale. Ra dau vakasaravi au na tavali niu saga tiko meu kila na cakacaka vou qo. E uqeti ira tale ga na tacida mera vakaitavi vakalevu ena tara Vale ni Soqoni kei na kena vakavinakataki. Era dau vakalialiai keimami na iliuliu ni lotu ni kava nodra dokanivale. Sega ni tarovi keimami qori, keimami soqoni tiko ga ena Vale ni Soqoni e gasau na dokana. Sa qai oti ga na veivakalialiai qori ni ravuti Bangui, na koroturaga, e dua na draki ca kaukaua. E tacavu na doka ni nodra valenilotu qai tau sara ga e gaunisala. Ia sega ni vakacacani na noda Vale ni Soqoni. Me qaravi vinaka na cakacaka ni Matanitu, e tara e dua na valenivolavola ni tabana vou kei na icili ni daukaulotu ena loma ga ni lima na vula. *

E vakatabui ena 1976 na cakacaka ni Matanitu ni Kalou e Aferika e Loma, au mani lesi i N’Djamena, na koroturaga kei Chad, e toka voleka ga e kea. Ka ni marau niu sotavi Happy, e dua na painia lavotaki gugumatua mai Cameroon. Keirau vakamau sara ena Epereli 1, 1978. Na vula tiko ga qori era veivaluvaluti kina na lewenivanua. Me vakataki ira ga e levu, keirau dro ina ceva. Ni keirau lesu mai ni sa oti na ivalu, na neirau vale sa nodra valenivolavola e dua na ilala dauvakacaca. Sa ra yali na ivola, na vinivo ni vakamau i Happy kei na neirau iloloma ni vakamau. Ia e sega ni wadamele na ligai keirau. Au marau ni keirau se tiko vata ga me qaravi na itavi.

Oti e rauta ni rua na yabaki, sa vakatarai tale na cakacaka e Aferika e Loma. Keirau lesu kina me keirau lai veiqaravi vakaivakatawa dauveilakoyaki. Keirau vakavale ga ena dua na lori, tiko kina e dua na loga e lobi, dua na saqa e rawa ni tawa kina e 200 na lita na wai, dua na katoniwaililiwa kei na sitovu kasi. Dredre na veilakoyaki. Dua mada ga neirau ilakolako era tarovi keirau vaka117 na ovisa ena vanua era yadra tiko kina.

E dau tubu na katakata ina 50 na dikiri. Dau dredre me kune na wai ena soqo ni tabacakacaka me vakayacori kina na papitaiso. Era kelikeli wavoki gona na tacida ena vanua mamaca me tawa na wai ena saqa me rawa ni caka kina na papitaiso.

Ena 1980 keirau lesi i Nigeria. Keirau veivuke kina me rua veimama na yabaki ena kena vakarautaki na tara ni valenivolavola ni tabana vou. Era volia na tacida e dua na valeniyaya tabarua, me basu qai vakayagataki ena vanua eda tarataravaki tiko kina. Dua na matakalailai, au kaba sara toka e cake niu veivuke tiko ena basubasu. Ni sa yakavi au sa qai siro sobu ena vanua ga au kaba yani kina. Ia sa veisau eso na ka ena gauna e caka tiko kina na basubasu, au mani butucala, au lutu sara. E kena irairai niu mavoa bibi, ia ni ilovi oti na ituvaki ni yagoqu ena misini, vakadikevi au vinaka tale ga o vuniwai, e kaya sara vei Happy: “Kua ni leqa. E tadre ga eso na nona ua, sa na vinaka tale ni oti e dua na macawa.”

Keirau gole ena 1986 i Côte d’Ivoire, keirau lai  veiqaravi kina vakaivakatawa dauveilakoyaki. Neirau cakacaka qori keirau tini sara kina ina dua na vanua voleka e kea o Burkina Faso. Sega vakadua ni tadra ni na mai neirau itikotiko dei o Burkina ni oti e vica na yabaki.

Au biuti Kenada ena 1956, ia ena 2003, ni oti e 47 na yabaki, au lesu tale i Peceli e Kenada, na gauna qo au sa salavata toka yani kei Happy. E kilai vakaivola ni keirau lewe i Kenada, ia na loma i keirau se tiko ga mai Aferika.

Keirau se baci lesu i Aferika ena 2007 niu sa yabaki 79! Keirau lesi sara i Burkina Faso, au lai lewe ni Komiti ni Vanua e kea. E qai veisautaki na valenivolavola qori me vanua ni vakadewa tu yawa e vakarurugi ena valenivolavola ni tabana e Benin, keirau mani lesi ina Peceli e Benin ena Okosita 2013.

E vakaiyalayala na ka au rawata, ia se talei tiko ga vei au na cakacaka vakaitalatala. Ena tolu na yabaki sa oti, rau papitaiso e rua na noqu vuli iVolatabu o Gédéon kei Frégis, ena nodra veivuke vakayalololoma na qase kei na nona veitokoni na watiqu. Rau sa gumatua tiko nikua ena qaravi Jiova.

Ia na gauna qo, keirau toki ina valenivolavola ni tabana e Sauca Aferika, e vakarautaki kina vakayalololoma na veika me baleta na noqu bula. E ikavitu ni vanua o Sauca Aferika meu veiqaravi kina ena vanua qo o Aferika. Dua na ka ni veivakalougatataki levu keirau bau donuya ena Okotova 2017. Qo na neirau sureti me keirau tiko tale ga ena vakatabui ni itikotiko liu e Warwick, Niu Yoka. Dua na soqo guiguilecavi dredre!

E volai ena Yearbook ni 1994, ena tabana e 255: “Vei kemuni na vosota tiko na cakacaka me vica vata na yabaki, oni uqeti: ‘Moni yaloqaqa, me kua ni wadamele na ligamuni ni na saumi na nomuni cakacaka.’—2 Vei. 15:7, vmr.” Keirau vakadeitaka kei Happy ni keirau na muria na veiuqeti qori, me keirau uqeti ira tale ga kina eso.