1. Na cava era taleitaka kina na parofita o Taniela na kai Papiloni?

 A SE cauravou na parofita o Taniela nira kauti koya vakavesu na kai Papiloni donuya na ivalu, e yawa sara mai na nona vanua. Ia era taleitaki koya na vakailesilesi ni Papiloni. Era raica ga “na ka e sau,” ya ni “bulicaki vinaka” o Taniela, e “rairai vinaka,” e susu tale ga ena dua na vuvale rogo. (1 Sam. 16:7) Qori na vuna era vakavulici koya kina na kai Papiloni me veiqaravi ena valenitui.—Tani. 1:3, 4, 6.

2. Na cava nona rai o Jiova me baleti Taniela? (Isikeli 14:14)

² E lomani Taniela o Jiova, sega ni baleta na kena irairai se nona veiqaravi ena valenitui, e baleta sara ga na ivakarau ni bula e digia. A rairai voleka ni yabaki 20 o Taniela se 20 vakacaca, ena gauna e tukuni koya kina o Jiova kei na rua tale na turaga yalodina o Noa kei Jope, rau qarava na Kalou me dua na gauna balavu. (Vkte. 5:32; 6:9, 10; Jope 42:16, 17; wilika Isikeli 14:14.) E lomani Taniela tiko ga o Jiova ena gauna kece ni nona bula.—Tani. 10:11, 19.

3. Na cava eda na veivosakitaka ena ulutaga qo?

³ Eda na dikeva ena ulutaga qo e rua na itovo nei Taniela e mareqeti koya kina o Jiova. Kena imatai, eda na vakamacalataka ruarua na itovo qori, oti eda na raica vata na gauna e vakaraitaka kina o koya. Eda na vulica tale ga na ka e cakava o Taniela me bucina kina na itovo qori. Kena iotioti, eda na veivosakitaka na sala meda vakatotomuri koya kina. E baleti ira tiko na itabagone na ulutaga qo, ia eda rawa ni vuli kece ena ivakaraitaki nei Taniela.

4. E vakaraitaka vakacava o Taniela na yaloqaqa? Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

⁴ Era dau rere tale ga na tamata yaloqaqa, ia era sega ni vakalaiva qori me tarova nodra cakava na ka dodonu. E cauravou yaloqaqa o Taniela. Dikeva mada qo e rua na gauna e vakaraitaka kina na itovo qori. Kena imatai a rairai yaco ni oti toka e rua na yabaki nodra vakarusai Jerusalemi na kai Papiloni. A tadra o Tui Nepukanesa mai Papiloni e dua na tadra vakarerevaki me baleta e dua na matakau levu. E tukuna ni na vakamatei ira kece na nona tamata vuku, okati kina o Taniela ke ra sega ni tukuna rawa vua na ka e tadra kei na kena ibalebale. (Tani. 2:3-5) Ena vinakati me vukitotolo o Taniela, ke sega era na mate e levu. E lai “kerea na tui me solia vua na gauna me tukuna vua na tui na ibalebale ni tadra.” (Tani. 2:16) E vinakati na yaloqaqa kei na vakabauta. E sega ni tukuni ena dua na vanua ni sa vakamacalataka oti o Taniela e dua na tadra. E kerei ratou sara na nona itokani, na yacadratou vakaPapiloni o Setareki, Mesake kei Apeteniko “me ratou masulaka na loloma ni Kalou ni lomalagi me baleta na ka vuni qo.” (Tani. 2:18) E rogoca o Jiova na nodratou masu. Ena nona veivuke, e vakamacalataka kina o Taniela vei Nepukanesa na ibalebale ni nona tadra. E bula kina o Taniela kei ratou na nona itokani.

5. E vakatovolei tale vakacava na yaloqaqa nei Taniela?

⁵ Oti toka e dua na gauna nona vakamacalataka o Taniela na ibalebale ni tadra me baleta na matakau levu, a vakatovolei tale na nona yaloqaqa. E dua tale na tadra vakarerevaki nei Nepukanesa, e tadra e dua na vunikau vakaitamera. E yaloqaqa o Taniela ni vakamacalataka vua na ibalebale ni nona tadra, okati kina nona tukuna vua ni na lialia, ena kau tani tale ga vua nona veiliutaki vakatui me dua na gauna. (Tani. 4:25) A rawarawa sara vua na tui me raica na itukutuku qori me ivakaraitaki ni veivorati, rawa tale ga ni vakamatei Taniela. Ia e doudou o Taniela me tukuna na itukutuku qori.

6. Na cava e rairai vukei Taniela me yaloqaqa?

⁶ Na cava a rairai vukei Taniela me  yaloqaqa ena nona bula taucoko? Ni se gone, e dau vuli ena nodrau ivakaraitaki na nona itubutubu. Macala ga ni rau dau talairawarawa ena ivakaro i Jiova vei ira na Isireli, rau vakavulici luvedrau gona ena Lawa ni Kalou. (Vkru. 6:6-9) E sega ni kila ga o Taniela na ivakavuvuli rawarawa ena Lawa me vaka na Vunau e Tini. Kena ivakaraitaki e kila tale ga na veika matailalai me baleta na ka era rawa ni kania na Isireli kei na kena me kua. b (Vunau 11:4-8; Tani. 1:8, 11-13) E vulica tale ga o Taniela na kedra itukutuku makawa na tamata ni Kalou, kei na ka e dau yaco nira sega ni muria na ivakatagedegede i Jiova. (Tani. 9:10, 11) Na veika e sotava o Taniela e nuidei kina ni tokoni koya o Jiova kei ira na nona agilosi.—Tani. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Na cava tale e cakava o Taniela me yaloqaqa kina? (Raica tale ga na iyaloyalo.)

⁷ E vulica o Taniela na ka era vola na parofita ni Kalou, wili kina na parofisai nei Jeremaia. Ena ka e vulica o Taniela, e kila kina ni sa na vakarau cava na nodra vesu tu vakadede na Jiu e Papiloni. (Tani. 9:2) Macala ga ni nuitaki Jiova vakalevu o Taniela ni raica na kena vakayacori na parofisai vakaivolatabu. O ira na nuitaka na Kalou era dau yaloqaqa vakalevu. (Vakatauvatana Roma 8:31, 32, 37-39.) Koya e bibi sara e dau masu wasoma o Taniela vua na Tamana vakalomalagi. (Tani. 6:10) E vakatusa nona ivalavala ca vei Jiova, e talaucaka na lomana, e kere veivuke tale ga. (Tani. 9:4, 5, 19) E tamata ga vakataki keda o koya, e sega ni sucu kaya mai na yaloqaqa. Ia e bucina na itovo qori ni vulica na iVolatabu, e dau masu, e nuitaki Jiova tale ga.

8. Na cava meda cakava meda bucina kina na yaloqaqa?

⁸ Na cava meda cakava meda bucina kina na yaloqaqa? Rau na rairai uqeti keda noda itubutubu meda yaloqaqa, ia rau na sega ni rawa ni solia vei keda na itovo qo me vaka e dua na iyaya. Na noda vakaraitaka na yaloqaqa e vaka na kena vulici e dua na cakacaka. Meda kenadau ena cakacaka qori e vinakati meda raica vakavoleka na ka e cakava o koya e veivakavulici tiko, da qai vakatotomuria na nona ivakaraitaki. Eda na bucina tale ga na yaloqaqa nida dikeva vakavoleka nodra vakaraitaka eso tale na itovo qori qai vakatotomuria. Na cava gona eda vulica vei Taniela? E bibi meda kila vinaka na Vosa ni Kalou. Eda veivolekati kei Jiova nida veivosaki wasoma kei koya qai talaucaka vua na lomada. Bibi meda nuitaki Jiova, meda vakabauta ni na tokoni keda. Ni vakatovolei gona noda vakabauta eda na vakaraitaka na yaloqaqa.

9. E yaga vakacava nida vakaraitaka na yaloqaqa?

⁹ E yaga vakalevu nida vakaraitaka na yaloqaqa. Vakasamataka na ka e cakava o Ben. E vuli ena dua na koronivuli e Jamani era vakabauta kina e levu na bula vakaidewadewa, era nanuma tale ga ni itukuni ga na itukutuku ni bulibuli ena iVolatabu. Dua na siga e tukuni vei Ben me duri e matadra na lewe ni kalasi me vakamacalataka na vuna e vakabauta kina nida buli. E yaloqaqa me vakamacalataka na nona vakabauta. Na cava e laurai? E kaya o Ben: “E vakarorogo vinaka sara o noqu qasenivuli, e cakava tale ga e vica na ilavelave ni veika au vola me tokona  noqu vakabauta qai solia vei ira kece na lewe ni kalasi.” Na cava era nanuma na lewe ni nona kalasi? E kaya o Ben: “E levu era vakarorogo ra qai kaya nira qoroi au.” Me vaka e laurai ena ka e cakava o Ben, era dokai o ira na yaloqaqa. Ena rawa tale ga ni uqeti ira na yalomalumalumu mera mai kilai Jiova. Macala gona ni levu na vuna vinaka meda vakaraitaka kina na yaloqaqa.

10. Na cava na yalodina?

¹⁰ Ena iVolatabu, na vosa vakaIperiu ni “yalodina,” se “loloma dei” e vakamacalataka na nona lomani ira vakalevu na nona itokani na Kalou. Na vosa vata ga qori e vakamacalataka nodra dau veilomani na dauveiqaravi ni Kalou. (2 Sam. 9:6, 7) E rawa ni dei tiko ga noda yalodina ni toso na gauna. E dina qori vei Taniela.

11. E vakatovolei vakacava nona yalodina o Taniela ni sa qase sara? (Raica na iyaloyalo ena waqana.)

¹¹ E vakatovolei na nona yalodina vei Jiova o Taniela ena nona bula taucoko. Ia e dua na veivakatovolei dredre duadua oya ni sa yabaki 90 vakacaca. Ena gauna qori e ravuti Papiloni o ira na kai Mitia kei Perisia qai veiliutaki o Tui Taraiasi. Era sega ni taleitaki Taniela na vakailesilesi ena valenitui, era sega tale ga ni doka na nona Kalou. Era mani bukivere me vakamatei o Taniela. Era bulia e dua na lawa me vakatovolei kina nona yalodina vua na Kalou se vua na Tui. Ena vinakati me vakaraitaka o Taniela nona yalodina vua na tui, kei na nona vakatotomuri ira na kena vo mera kua ni masu vei Jiova me 30 na siga. E sega ni cakava qori o Taniela. E mani kolotaki ina qara ni laione. Ia e vakalougatataka o Jiova nona yalodina ni vakabulai koya mai na gusudra na laione. (Tani. 6:12-15, 20-22) Eda na vakaraitaka vakacava na noda yalodina vei Jiova me vakataki Taniela?

12. E rawa vakacava ni yalodina tiko ga vei Jiova o Taniela?

¹² Me vaka sa tukuni oti mai, eda na yalodina tiko ga vei Jiova ke da lomani koya vakalevu. E yalodina tiko ga vei Jiova o Taniela ni lomana vakalevu na Tamana vakalomalagi. Macala ga ni vakaraitaka na loloma qori  ni vakasamataka na itovo i Jiova kei na sala e dau vakaraitaka kina. (Tani. 9:4) E vakasamataka tale ga vakatitobu na ka e cakava o Jiova ena vukuna kei ira na nona tamata. E vakavinavinakataka sara ga.—Tani. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) E vakatovolei vakacava nodra yalodina na luveda? Tukuna e dua na kena ivakaraitaki. (Raica tale ga na iyaloyalo.) (b) Me vaka e laurai ena vidio, na cava o na tukuna ke ra taroga eso ke da tokona na iVakadinadina i Jiova na veimoceri vakamataqali vata?

¹³ Me vakataki Taniela, o ira na luveda era maliwai ira na sega sara ga ni dokai Jiova kei na nona ivakatagedegede. O ira qori era na rairai sega ni taleitaki koya e kaya ni lomana na Kalou. Eso era na vakaukauataki ira na luveda mera kua ni yalodina vei Jiova. Me kena ivakaraitaki, dikeva e dua na ka e yaco vei Graeme, e dua na cauravou e tiko mai Ositerelia. Dua na ituvaki dredre e donuya ni vuli tiko ena sekeneri. E tarogi ira na lewe ni kalasi o qasenivuli ena ka era na cakava ke tukuna e dua nodra itokani tagane ni vinakati ira ga na tagane. E kaya o qasenivuli ni o ira kece na lewe ni kalasi era tokoni koya na itokani qori mera duri ena dua na yasa ni rumu, o ira na sega mera duri ena yasana kadua. E kaya o Graeme: “O ira kece na tokona na ivakarau ni bula qori era duri ena dua na yasana, vakavo ga o yau kei na dua tale na iVakadinadina i Jiova.” Na ka e yaco tarava e vakatovolei kina nona yalodina o Graeme vei Jiova. E kaya: “Ena loma ni dua na aua ni lesoni qori era vakalialiai keirau na vo ni gonevuli, vaka kina o qasenivuli. Au saga ena noqu vinaka taucoko meu vakamacalataka noqu vakabauta, ia era sega sara ga ni rogoci au.” Na cava nona rai o Graeme ena veivakatovolei qori? E kaya: “Au sega ni taleitaka meu vosavakacacataki, ia dua na ka noqu marau, au qai yalodina tiko ga vei Jiova.” c

14. Na cava e dua na sala meda yalodina tiko ga kina vei Jiova?

¹⁴ Eda na yalodina tiko ga vei Jiova ke da lomani koya vakalevu me vaka ga e cakava o Taniela. Eda na bucina na loloma qori nida vulica na itovo i Jiova. Me kena ivakaraitaki, eda rawa ni vulica na veika e bulia. (Roma 1:20) Ke o vinakata mo lomani Jiova vakalevu, mo dokai koya tale ga, mo wilika eso na ulutaga leleka ena iwasewase “Bula Vakaidewadewa se Buli?” se sarava na kena vidio. O rawa tale ga ni wilika na brochure Was Life Created? kei na Origin of Life—Five Questions Worth Asking. Dikeva na ka e tukuna e dua na tacida yalewa mai Denmark, o Esther me baleta na rua na brochure qori: “E totoka na ka e vakamacalataka. E sega ni tukuna vei iko na ka mo vakabauta, e vakaraitaka ga na itukutuku dina, o iko ga mo qai vakatulewa kina.” E kaya o Ben, sa cavuti oti mai: “E vakadeitaka sara ga na noqu vakabauta na veika e volai kina. E vakadinadinataka ni buli keda na Kalou.” Ni o vulica oti na ivola qori, o na rairai duavata sara ga kei na iVolatabu, ni kaya: “E ganiti kemuni Jiova, na neimami Kalou, me nomuni na lagilagi, na vakarokoroko, kei na kaukaua, ni oni bulia na ka kece.”—Vkta. 4:11. d

15. Na cava e dua tale na sala eda rawa ni veivolekati kina kei Jiova?

¹⁵ Dua tale na sala mo lomani Jiova kina vakalevu, ya nomu dikeva vakavoleka na bula i Luvena, o Jisu. Qori na ka e cakava  e dua na tacida yalewa gone o Samira, e tiko mai Jamani. E kaya: “Au mai kilai Jiova vinaka niu kilai Jisu vakavinaka.” Ni se gone o Samira, e dredre me kila ni rawa ni veitokani kei Jiova, ni lomani koya tale ga. Ia e rawarawa ni kila na itovo i Jisu. E kaya: “Au taleitaki Jisu ni dau veikauaitaki, e lomani ira tale ga na gone.” Na levu ga ni nona vulica o Samira na veika me baleti Jisu, e volekati Jiova kina. Na vuna? E kaya: “E taura na gauna meu kila ni vakatotomuri Tamana vinaka o Jisu, erau via tautauvata sara ga. Au liaca ni dua na vuna e talai Jisu mai kina e vuravura o Jiova, ya meda rawa ni kilai Jiova vinaka na kawatamata.” (Joni 14:9) Mo rawa ni veivolekati kei Jiova, me levu na gauna o vulica kina na veika me baleti Jisu. O na lomani Jiova vakalevu, o na yalodina tale ga vua.

16. Ena yaga vakacava na noda yalodina? (Same 18:25; Maika 6:8)

¹⁶ E dau dei na nodra veitokani o ira na yalodina. (Ruci 1:14-17) Kena ikuri, o ira na yalodina vei Jiova e tiko na vuna vinaka mera lomavakacegu kina ra qai nuidei. Na vuna? E yalataka o Jiova ni na yalodina vei ira na yalodina vua. (Wilika Same 18:25; Maika 6:8.) Vakasamataka mada ni vinakata na Dauveibuli kaukaua duadua meda veivolekati kei koya! Nida cakava qori ena sega ni dua na ituvaki se dauveitusaqati se o mate mada ga, me tawasei keda vei Jiova. (Tani. 12:13; Luke 20:37, 38; Roma 8:38, 39) E bibi gona meda vakatotomuri Taniela meda yalodina tiko ga vei Jiova!

17-18. Na cava tale eda vulica vei Taniela?

¹⁷ Eda dikeva ena ulutaga qo e rua ga na itovo i Taniela. Ia e levu tale na ka eda rawa ni vulica vua. Kena ivakaraitaki, e vakaraitaka o Jiova vei Taniela na raivotu kei na tadra. E vukei koya tale ga me tukuna na ibalebale ni parofisai. E levu na parofisai qori sa vakayacori oti. Eso tale e baleta tiko na veigauna se bera mai, eda okati kece kina e vuravura.

¹⁸ Eda na dikeva ena ulutaga e tarava e rua na parofisai e vola o Taniela. Noda kila na kena ibalebale ena vukei keda kece, gone se qase, meda vakatulewa vinaka ena gauna qo. Na parofisai qori ena vukei keda meda yaloqaqa meda yalodina tale ga. Ena vakarautaki keda ena veivakatovolei sa tu qo e matada.