1, 2. (a) Na ituvaki dredre cava era sotava na itubutubu? Cava mera cakava mera qarava vinaka kina nodra itavi? (b) Na va na tikina cava eda na veivosakitaka?

“KEIRAU vakabauti Jiova, ia e sega ni kena ibalebale ni ratou na vakabauta tale ga na luvei keirau,” rau tukuna e dua na veiwatini mai Varanise. Rau kuria: “E sega nida sucu kaya mai na vakabauta. Ratou na rawata tiko vakalalai qori na gone.” E vola e dua na tacida tagane mai Ositerelia: “E itavi dredre duadua meda vukei luveda mera vakabauta. Vinakati kina meda vakayagataka na ivukevuke yaga kece. O na rairai nanuma ni o sa sauma na lomatarotaro i luvemu. Ia e muri ena taroga tale na ka vata ga ya! De dua na isaunitaro vinaka duadua ena vakacegui koya nikua, ena sega ni lomavakacegu kina nimataka. Ena vinakati kina mo dau taleva wasoma.”

² Ke o dua na itubutubu, vakacava o dau nanuma ena so na gauna ni na dredre mo vakavulici luvemu me vakatotomuri ira na tagane kei na yalewa vakabauta? Io, eda na sega ni rawata tu ga ena noda kaukaua! (Jere. 10:23) E rawa ga qori nida nuitaka na veidusimaki ni Kalou. E va na ka ena vukei iko ni o tuberi luvemu me vakabauta: (1) Kilai ira vinaka. (2) Vakavulici ira mai vu ni lomamu. (3) Vakayagataka na vosa vakatautauvata  e laulau. (4) Mo vosovoso qai daumasu.

3. Mera vakatotomuri Jisu vakacava na itubutubu nira veivakavulici?

³ E sega ni rere o Jisu me tarogi ira nona imuri ena ka era vakabauta. (Maciu 16:13-15) Vakatotomuri koya. Ni drau veivosaki kei luvemu, uqeti koya me talaucaka na lomana. Okati kina nomudrau veivosakitaka na ka e lomatarotarotaka. E vola e dua na tacida tagane yabaki 15 mai Ositerelia: “E dau vakatarogi au o Ta me baleta na yavu ni noqu vakabauta, e vukei au tale ga meu vakasama. Ena taroga: ‘Na cava e tukuna na iVolatabu?’ ‘O vakabauta na ka e tukuna?’ ‘Cava o vakabauta kina?’ E vinakata meu sauma ena noqu vosa ga, meu kua ni tokaruataka na ka e cavuta se o Na. Niu sa uabula, ena vinakati meu vakarabailevutaka noqu isaunitaro.”

4. Na cava me kauaitaki kina na nodra taro na gone? Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

⁴ Ke sega ni matata vei luvemu na ivakavuvuli, mo kua ni cudru se mo vakadodonutaki koya sara. Mo vosovoso ni vukei koya me kila na isau ni nona taro. E tukuna e dua na tama: “Mo kauaitaka na taro i luvemu, kua ni tinimaka ni ka lailai wale ga ya se o nanuma ni rairai ka vakamadua.” Mo raica na taro i luvemu ni via kila dina na kena isau. Ni se yabaki 12 mada ga o Jisu, e taroga eso na taro bibi. (Wilika Luke 2:46.) E tukuna e dua na gonetagane yabaki 15 mai Denmark: “Au taroga vei rau noqu itubutubu ke keitou lewena tiko na lotu dina. Vaka me rau lomaleqa, ia erau sega ni cudru. Rau sauma kece noqu taro ena iVolatabu.”

5. Na cava mera cakava na itubutubu mera kauaitaka tiko ga kina na vakabauta i luvedra?

⁵ Mo kila vinaka na ka e vakasamataka o luvemu, na ivakarau ni lomana kei na ka e kauai kina. Kua vakadua ni nanuma ni sa rawa ni vakabauta o luvemu baleta wale ga ni sa tiko ena soqoni qai tomani iko ena cakacaka vakavunau. Mo drau veitalanoataka na veika vakayalo ena ka drau cakava vata e veisiga. Masulaki koya, drau masu vata tale ga. Saga mo kila na ituvaki ena vakatovolei kina nona vakabauta, vukei koya tale ga ena ka me cakava.

6. Ena yaga vakacava ena nodra veivakavulici na itubutubu ke ra tugana taumada e lomadra na ka dina?

⁶ Na veivakavulici i Jisu e dau tara na lomadra na vakarorogo. E rawata qori baleta ni lomani Jiova, taleitaka na nona Vosa, qai lomani ira na tamata. (Luke 24:32; Joni 7:46) Na loloma vata ga qori ena uqeti ira na itubutubu me tara na loma i luvedra na ka era vakavulica. (Wilika Vakarua 6:5-8; Luke 6:45.) Ra itubutubu, ni vulica vagumatua na iVolatabu kei na kena ulutaga vakarautaki. Moni saga moni taleitaka na veika buli kei na ulutaga vakarautaki e vakamacalataka qori. (Maciu 6:26, 28) Ni o cakava qori, ena rabailevu na ka o kila, o na dokai Jiova vakalevu, ena vakarautaki iko vinaka tale ga mo vakavulici luvemu.​—Luke 6:40.

7, 8. Na cava ena yaco ke vakasinaita na lomana na itubutubu na ka dina? Tukuna na kena ivakaraitaki.

⁷ Ni vakasinaiti na lomamu ena ka dina mai na iVolatabu, o na via talanoataka sara ga kei ratou e vale. O rawa ni cakava qori ni o vakavakarau tiko ena soqoni, sokalou vakavuvale kei na so tale na gauna. Ia me kua ni vakasaurarataki na veivosaki va qori, cakava me vaka ga drau veitalanoa tiko se me tiki tu ni veivosaki ni veisiga. Rau dau cavuti Jiova e dua na veiwatini mai Merika ni ratou qoroya vakavuvale na veika buli se ratou marautaka e dua na mataqali kakana. Rau tukuna na itubutubu: “Keirau vukei ratou na gone me ratou kila ni ka kece e vakarautaka o Jiova  e cakava ena nona loloma kei na nona veinanumi.” Ni ratou teitei tiko e dua na vuvale mai Sauca Aferika, rau na vakaraitaka na itubutubu vei luvedrau yalewa na vakatubuqoroqoro ni kena kadre na sorenikau me yacova ni sa tubu kina na kau. Rau kaya na itubutubu: “Keirau saga me keirau vukei rau na goneyalewa me rau doka na bula kei na kena vakatubuqoroqoro.”

⁸ Ni sa yabaki tini e dua na cauravou mai Ositerelia, e kauti koya sara o tamana ina vale ni iyaya maroroi me vaqaqacotaka kina nona vakabauta na Kalou kei na veika buli. E kaya o tamana: “Era vakaraitaki tu e kea eso na ka e vaka na sici ni waitui (ammonoid kei na trilobite) era tu ena gauna makawa sara, sa sega nira laurai nikua. Ia keirau qoroya na totoka kei na vereverea ni kena ibulibuli, me vaka ga eda raica ena levu na veika bula nikua. Koya gona, ke tukuni ni tekivu na bula mai na dua wale ga na kabula somidi me qai dua na kabula vereverea, ia na cava ga e vereverea rawa tu kina na kedra ibulibuli? Au qoroya sara ga na tikina qori, au wasea sara vua na noqu cauravou.”

9. Na cava e laulau kina na vosa vakatautauvata? A vakayagataka vakacava e dua na tina?

⁹ E dau vakayagataka o Jisu na vosa vakatautauvata e uqeta na vakasama, tara na lomada, qai rawarawa ni nanumi. (Maciu 13:34, 35) Era dau vakasama vakalevu na gone. Ra itubutubu, ni vakayagataka vinaka na vosa vakatautauvata ni o veivakavulici. Qori na ka e cakava e dua na tina mai Japani e rua na luvena tagane. Ni sa yabaki walu e dua, dua tale e yabaki tini, e vakavulici rau ena ka me baleta noda maliwalala kei na nona bulia vakamaqosa o Jiova. Me rau taura na vakasama qori na luvena, a solia sara vei rau na sucu, suka kei na kofi. E mani kerei rau me rau cakava na mena kofi. E tukuna o tina: “Erau qarauna sara me rau cakava vinaka. Niu tarogi rau se cava rau cakava kina ya, rau tukuna ni rau via cakava na kena au dau taleitaka. Au tukuna sara ni o Jiova e wakia tale ga vakamaqosa na kasi ena maliwalala—me ganiti keda.” Na vosa vakatautauvata ya e ganita sara ga na nodrau yabaki ni bula, e sega ni rawa qori ke sega na veitalanoa. Erau sega ni guilecava na ka rau vulica kina!

10, 11. (a) Na vosa vakatautauvata cava o rawa ni vakayagataka mo vukei luvemu me vakabauta na Kalou? (Raica na imatai ni iyaloyalo.) (b) Na vosa vakatautauvata cava o vakadinata ni laulau vakalevu?

¹⁰ Me vaqaqacotaki na nona vakabauti Jiova o luvemu, de dua o rawa ni vakamacalataka na icakacaka ni kakana. Ena sala cava? Ni o vavia oti e dua na keke se bisikete, vakamacalataka na yaga ni nomu muria na kena ivola idusidusi. Oti solia sara vua e dua na vuanikau, se dua na yapolo qai taroga: “O kila vakacava ni a muri e dua na idusidusi me rawa kina ni dua na yapolo?” Musuka rua sara na yapolo qai solia vua na sorena. O rawa ni tukuna ni tiko ena sorena e dua na idusidusi, ia e  vereverea na vosa e vakayagataki kina, e dredre sara mai na ivola ni idusidusi e tu nikua. O rawa ni taroga: “Ke tiko e dua e vola na idusidusi ni vavi keke, o cei gona e vola na idusidusi vereverea ni yapolo?” Vei ira na gone era uabula, o rawa ni vakamacalataka na idusidusi ni yapolo, wili kina na vunikau taucoko e tiko ena vanua e maroroi kina na itukutuku e vakatokai me DNA. Rawa tale ga ni drau raica na iyaloyalo kei na ivakamacala ena tabana e 10 ina 20 ni brochure The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking.

¹¹ Era marautaka e levu na itubutubu mera veivosakitaka kei luvedra na ulutaga ena Yadra! “Bula Vakaidewadewa se Buli?” De dua era vakayagataka qori me yavu rawarawa ni nodra tuberi luvedra era se lalai. Kena ivakaraitaki, dua na itubutubu mai Denmark rau dau vakatauvatana na waqavuka ina manumanuvuka. Erau tukuna: “E tautauvata na rairai ni waqavuka kei na manumanuvuka. Ia vakacava e rawa ni vakalutu yaloka na waqavuka me so kina na waqavuka lalai? Vakacava e vinakati me dua na rara ni waqavuka me ro kina na manumanuvuka? O na vakatauvatana vakacava na rorogo ni waqavuka kei na sere ni manumanuvuka? O cei e vuku cake—o ira na bulia na waqavuka se o koya e bulia na manumanuvuka?” Na ivakamacala qori salavata kei na taro veiganiti, ena vukei luvemu me “raiyawa” qai vakabauta na Kalou.​—Vkai. 2:10-12.

12. Ena vaqaqacotaka vakacava nodra vakabauta na iVolatabu na gone na vosa vakatautauvata?

¹² Na vosa vakatautauvata e laulau e rawa ni vaqaqacotaka tale ga na nona vakabauta o gone ni donu na itukutuku ena iVolatabu. Kena ivakaraitaki na Jope 26:7. (Wilika.) O kila vakacava ni uqeti vakalou na tikinivolatabu qo? O rawa ni vakamacalataka vakadodonu, ia de vinaka mo uqeta me vakasama. Vakamacalataka ni bula o Jope ena gauna e se sega kina na vakadodorairai kei na waqa ni maliwalala (space ship). Me matanataka sara ga o luvemu nodra sega ni vakabauta na vakarorogo ni rawa ni lili wale tu e dua na ka vakaitamera me vaka na vuravura. Rawa ni vakayagataka o luvemu e dua na polo se vatu me dusia kina ni veika buli me vaka na vuravura e dodonu me taqa ena dua na ka. Ena uqeti luvemu ni o Jiova e vola rawa na itukutuku qori ena iVolatabu ni bera nira qai vakadinadinataka na tamata.​—Niem. 9:6.

13, 14. Na cava mera cakava na itubutubu mera uqeti luvedra ena yaga ni ivakavuvuli vakaivolatabu?

¹³ E bibi mo vukei luvemu me raica na yaga ni ivakavuvuli vakaivolatabu. (Wilika Same 1:1-3.) Levu na sala o rawa ni cakava kina qori. Kena ivakaraitaki, o rawa ni kerei luvemu me raitayaloyalotaka ni tiko ena dua na yanuyanu tu yawa, qai vinakati me vaqara eso mera lai tawana vata. Mo taroga, “Me rawa ni dou veiyaloni qai veimaliwai vinaka, na itovo cava ena vinakati vei ira kece na bula e kea?” Drau rawa tale ga ni veivosakitaka na ivakasala vuku ena Kalatia 5:19-23.

¹⁴ E rua na ka e rawa ni vulici ena vosa vakatautauvata qo. Kena imatai, na ivakatagedegede i Jiova e uqeta na veiyaloni kei na duavata. Kena ikarua, nona vakavulici keda nikua o Jiova e dusia ni sa vakarautaki keda tiko ena bula ena vuravura vou. (Aisea 54:13; Joni 17:3) Me rawa ni uqeti koya sara, digia e dua na italanoa mai na noda ivola. De dua na ulutaga e kau mai na Vale ni Vakatawa, “E Veisautaka na Bula na iVolatabu.” Ke dua ena ivavakoso e veisautaka nona bula me vakamarautaki Jiova, o rawa ni sureti koya me talanoa. Na ivakaraitaki va qori ena vakabula sara ga na ivakavuvuli vakaivolatabu!​—Iper. 4:12.

15. Na cava me nomu isausau ni o vakavulici luvemu?

 ¹⁵ Qo na ka me nanumi: Me kua ni dua tu ga na ivakarau ni nomu vakavulici luvemu. Vakasamataka eso tale na kena iwalewale. Mo uqeta nodra vakasama, me salavata kei na nodra yabaki ni bula. Me taleitaki na vuli, me vaqaqacotaka nodra vakabauta. E tukuna e dua na tama: “Mo kua ni cegu ni vakatovolea eso na sala vovou me dikevi kina na ulutaga dou sa dau veitalanoataka oti.”

16. Na cava e bibi kina na vosovoso nira vakavulici na gone? Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

¹⁶ E vinakati na veidusimaki ni yalo tabu me vaqaqacotaki kina na vakabauta. (Kala. 5:22, 23) Me vaka ga na vuata, e taura na gauna me vaqaqacotaki noda vakabauta. Vinakati kina mo vosovoso qai gumatua tiko ga ni vakavulici luvemu. E tukuna e dua na tama mai Japani e rua na luvena: “Keirau saga vakaveiwatini me levu na neirau gauna vei rau na gone. Me tekivu ni rau se lalai, au na vuli vata kei rau me 15 na miniti e veisiga, vakavo ga ena siga ni soqoni. E rawarawa sara ga vei keitou na tinikalima na miniti.” E vola e dua na ivakatawa ni tabacakacaka: “Niu se itabagone, levu na ka au dau lomatarotarotaka, e dredre me vakamacalataki rawa. Ni toso na gauna, e qai vakamatatataki ena soqoni, gauna ni sokalou vakavuvale se noqu vuli vakataki au. Ya na vuna e bibi kina mera kua ni cegu na itubutubu ena veivakavulici.”

17. Na cava e bibi kina me vinaka nodrau ivakaraitaki na itubutubu? Rau ivakaraitaki vinaka vakacava e dua na itubutubu?

¹⁷ Bibi sara na nomu ivakaraitaki ni vakabauta. Ena raica na gone na ka o cakava, ena rawa ni yaga vei ira. Ra itubutubu, ni vaqaqacotaka tiko ga nomuni vakabauta. Mera raica ni o vakabauta ni bula dina o Jiova. Ni rau sotava na veiwatini mai Bermuda eso na ituvaki dredre, erau masu kei ratou na gone ni rau kerea na veidusimaki i Jiova, rau uqeti ratou tale ga me ratou dau masu. Erau kaya: “Keirau tukuna tale ga vua na luvei keirau yalewa qase, ‘Nuitaki Jiova vakatabakidua, ogaoga tiko ga ena Matanitu ni Kalou, kua tale ga ni lomaleqa vakalevu.’ Gauna e vakadinadinataka kina na yaga ni vosa qori, e kila sara ni vukei keitou tiko o Jiova. E kurabuitaki ni veisautaka sara ga na ivakarau ni nona vakabauti Jiova kei na iVolatabu.”

18. Na cava mera nanuma tiko na itubutubu?

¹⁸ Me nanumi tiko nira na dui bucina ga nodra vakabauta na gone. Ni o dua na itubutubu, e nomu itavi mo tea qai vakasuasuataka. (1 Kor. 3:6) Mo kerea gona na veidusimaki ni yalo tabu, qai sasaga tiko ga ni vakavulici ira na luvemu nira ka talei. Ni o cakava qori, ena vakalougatataki iko vakalevu o Jiova.​—Efeso 6:4.