O Cei o Ira na Anabaptist?

O IRA na qai butuka vakadua na lomanikoro o Münster e Westphalia, mai Jamani, e dau vakalevu mera tu vakadua ra qai dagava e tolu na ba kaukamea sa voleka ni 500 na yabaki na kena lili tu ena dua na valenilotu e kea. A tawa tu kina na yagodratou e tolu na turaga eratou a vakatotogani vei ira na lewenivanua ratou qai vakamatei. Eratou Anabaptist na turaga oqo, ia na ba kaukamea e ivakananumi ni nodra matanitu.

O cei o ira na Anabaptist? Era tekivu vakacava? Na cava na nodra ivakavuvuli? Na cava eratou vakamatei kina na turaga oqo? E ivakananumi vakacava ni nodra matanitu na ba kaukamea e tolu?

Me Veisau na Lotu, ia me Veisau Vakacava?

Ena icavacava ni ika15 kei na itekitekivu ni ika16 ni senitiuri, e vakalewai sara kina vakaca na lotu Katolika kei na kena matabete. E sega ni caka rawa na veidabui kei na itovo vakasisila ena lotu; era vakabauta kina e levu ni dodonu me veisautaki. Ena 1517, a mani tukuna kina o Martin Luther me sa caka na veisau, ia ena nodra veitokoni e so tale e duri rawa kina na Protestant Reformation se o ira na ilawalawa era vinakata na veisau.

Ia era sega ni duavata rawa ena dua na yavu me macala kina se veisau cava soti me caka, me vakacava na kena levu. E levu era nanuma ni dodonu me muri na iVolatabu ena nodra sokalou. Na kena leqa nira sega sara mada ga ni duavata ena ivakavuvuli ena iVolatabu. So tale era nanuma ni sa rui berabera na veisau. Ena kedra maliwa sara ga na ilawalawa oqo sa qai basika kina na Anabaptist.

Ia e vola o Hans-Jürgen Goertz ena nona ivola Die Täufer—⁠Geschichte und Deutung ni “levu tale na ilawalawa vaka oqo era basika mai.” Kena ivakaraitaki, ena 1521 e veitalanoataki sara vakalevu na nodratou vunautaka e Wittenberg na ivakavuvuli ni Anabaptist e va na turaga eratou vakatokai na parofita kei Zwickau. Ena 1525 a tauyavutaki tale e dua na ilawalawa ni matalotu na Anabaptist e Zurich, mai Suwitisiladi. Tekivu tale ga e dua mai Moravia—⁠sa o Czech Republic tiko nikua—⁠vaka kina e Necaladi.

Mera Papitaiso na Gone se o Ira sa Yalomatua?

Era le lailai ga na lewe ni matalotu na Anabaptist, ra qai guta na bula veisaututaki. O ira na kena imuri era sega vakadua ni tabonaka na nodra ivakavuvuli, nira dau vunautaka vei ira tale e so. Na nodra vakabauta na Anabaptist e vakamacalataki vinaka ena Schleitheim Confession ena 1527. Okati tale ga ena nodra vakabauta na nodra sega ni via vakaitavi ena ivalu, era sega ni vakavuravura, kei na nodra vakasivoi na caka cala. Ia, era kilai tani duadua ena nodra vakabauta ni dodonu ga mera papitaiso na yalomatua, sega ni dodonu mera papitaiso na gonedramidrami. Na vakabauta oqo e vakaduiduitaki ira sara ga mai vei ira na veimatalotu tale e so. *

Na nodra sega ni papitaiso na sa yalomatua e vu vakalevu ga ena nodra vinakata mera lewai ira tiko ga na lewenivanua. Ke ra papitaiso ga na yalomatua—⁠me soli na galala vua e dua me vakatulewataka vakataki koya na ka e vakabauta⁠—⁠sa ra na sega tu ga ni papitaiso e so. O  ira gona era sega ni papitaiso sa na sega ni lewai ira na lotu. E so na lotu era sa na malumalumu sara ga ke ra sa na papitaiso ga na yalomatua.

Oya na vuna, era sega ni taleitaka kina na lotu Katolika kei ira na lotu Lutheran mera papitaiso ga na sa yalomatua. Ni oti na 1529, e rawa sara ga nira totogi mate na lewe ni so na vanua era tokona nodra papitaiso na sa yalomatua se qase. E vakamacalataka na dauvolaitukutuku o Thomas Seifert nira “vakacacani sara vakaca ena matanitu kece era qali vakaroma” na Anabaptist. Ia a sivia duadua na veitusaqati e Münster.

Saga na Veisau na Koro Makawa o Münster

E rauta nira lewe 10,000 na lewenikoro makawa o Münster qai viribaiti ira na bai e nanumi ni sega ni curubotei rawa, e rauta ni 90 na mita na kena raba, 5 na kilomita na kena balavu. Ia, e veilecayaki na bula e loma ni koro ni vakatauvatani kei na dei ni kena bai. E kaya na ivola na Kingdom of the Anabaptists, e tabaka na City Museum e Münster, ni yaco tiko na “veileti vakapolitiki ena kedrau maliwa na tabana vakalawa kei ira na dauveivoli.” Kena ikuri, era sega ni taleitaka na lewenivanua nodra itovo na bete. Na koro o Münster a tokoni ira na ilawalawa era saga tiko na veisau, ena 1533 sa ra tavuki kina na lewenikoro mai na lotu Katolika mera lotu Lutheran.

Dua vei ira na valataka tiko na veisau e Münster o Bernhard Rothmann, a turaga raravisa sara. E kaya na dauvolaivola o Friedrich Oehninger me baleti Rothmann “ni vaka me sa tekivu curumi koya kei na so na nona ilala na nodra ivakavuvuli na Anabaptist; oqo ena nodra sa sega ni via papitaisotaki ira na gonelalai.” Levu sara era tokoni koya e Münster, e dina ni veicalati sara vakalevu nona rai vei ira e so. “E levu era biuta na koro nira vinakata me muri tiko ga na ituvatuva makawa vakalotu, era veilecayaki ra qai vakila ni vakarau yaco e dua na ka ca. Sa ra qai tabili yani e Münster na lewe ni matalotu na Anabaptist mai na veivanua kece, era nuitaka ni na vakayacori na ka kece era vakanuinuitaka.” E qai tini ca na nodra osodrigi tu e Münster na Anabaptist.

Bukudruadruataki o Jerusalemi Vou

Na veika a qai yaco ena koro e Münster erau vakaitavi sara ga kina vakalevu e rua na turaga ni Necaladi—⁠o Jan Mathys, e dauvavavi mai Haarlem, kei Jan Beuckelson, e kilai me o John mai na vanua o Leiden. E tukuni koya o Mathys ni parofita qai kacivaka ni na lesu mai na Karisito ena Epereli 1534. Era veisautaka na yaca ni koro me o Jerusalemi Vou e cavuti ena iVolatabu, ra qai nanamaki voli yani na lewenikoro ena nodra nanuma ni sa voleka na icavacava kei vuravura. Mani lewa o Rothmann me sa taukeni raraba na iyau kece e lomanikoro. Mera na vakatulewa na sa qase cake: Ke ra sega ni via papitaiso, mera sa na biuta na koro. Levu gona era papitaiso, e so era cakava oya mera kua ni biuta kina nodra vale kei na nodra iyau.

Era kidroataka na veivanua voleka na kena yaco o Münster me imatai ni koro era lewa sara ga kina na Anabaptist na veika vakalotu kei na politiki. E kaya na ivola na Die Täufer zu Münster, ni oqo e “sevaki kina o Münster mai na matanitu kece e qali vakaroma.” Mani kumuna vata e dua na mataivalu na bisovi e ravouvou tale ga o Count Franz von Waldeck, me bukudruadruataki Münster. Era lewe ni mataivalu oqo na lotu Lutheran kei na lotu Katolika. O rau na lotu oqo erau dau veisaqasaqa vakalevu ena kena vinakati me veisau na lotu Katolika, erau a veiraravui tale ga ena loma ni 30 na yabaki, ia erau qai duavata me rau ravuti ira na Anabaptist.

 Rusa Nodra Matanitu na Anabaptist

Na kaukaua ni mataivalu e mai bukudruadrua e sega sara ga ni bau vakataqayataki ira na viribaiti ena lomanikoro. Ena Epereli 1534, na gauna era namaka me lesu mai kina o Karisito, e biuta na koro o Mathys ni vodoka e dua na ose vulavula, qai nanuma me na taqomaki koya na Kalou. Vakasamataka na nodra qoqolou na imuri i Mathys nira rai mai ena bainikoro ra qai raica nira sa talaki koya na lewe ni mataivalu era bukudruadrua tiko, ra qai vakaliliga na uluna ena dua na kau.

Mani sosomitaki Mathys sara o John mai na vanua o Leiden qai vakatokai me o Jan na nodra tui na Anabaptist e Münster. A saga me veiraurautaka na iwiliwili ni tagane kei na yalewa—⁠na koro oqo e levu kina na yalewa mai vei ira na tagane⁠—⁠ni uqeta mera lewa ga na tagane na levu ni watidra era vinakata. Ena dua na yasana, ena nodra matanitu na Anabaptist e Münster, era na totogi mate na dau veidauci kei na dau veibutakoci, ia ena yasana tale adua e vakatarai, e vakauqeti sara mada ga ke o tagane, me levu na watimu. Na tui sara mada ga o Jan e 16 na watina. E dua ve ira na watina o Elisabeth Wandscherer a kerea me biuta na koro, a mani musu na uluna e matadra na lewe vuqa.

A 14 na vula na dede ni bukudruadrua, me yacova na June 1535 sa qai bale kina na koro. A vakarusai sara vakaca na koro o Münster. Na kena waromisa sa qai mai vakilai tale ena iKarua ni iValu Levu. A dro o Rothmann, ia a mani vesu o Tui Jan kei na rua tale erau duru sara ga ni Anabaptist, eratou vakatotogani, ratou qai vakamatei. A tawa na yagodratou ena ba kaukamea qai vakaliligi ena valenilotu na St. Lambert. E caka oya “me ivakarere vei ira era via vakatubu leqa,” e kaya o Seifert. Io, e veivakaleqai dina na siovi ni veika vakapolitiki.

Na cava a mani yaco vei ira tale e so na ilawalawa Anabaptist? Era vakacacani me vica vata na yabaki e Urope. Ia era dei tiko ga e levu na Anabaptist ena nodra vakabauta mera kua ni vakaitavi ena ivalu, dina ni vica e toka vei ira na yalo ni vala. Mani yaco me liutaki ira na Anabaptist na bete vakacegu o Menno Simons, ra qai vakatokai na ilawalawa oqo mera Mennonite kei na so tale na yaca.

Na Ba Kaukamea e Tolu

O ira na Anabaptist era tamata daulotu era saga mera kabita dei na ivakavuvuli ena iVolatabu. Ia o ira na turaga e veicalati nodra rai e Münster, sa ra qai liutaki ira na Anabaptist mera biuta oqori ra qai vakaitavi ena politiki. Na ka e yaco oqo, a veisau kina na matalotu oqo me dua na ilawalawa dauveivorati. E vakavuna na leqa ni matalotu na Anabaptist kei na koro makawa o Münster.

O ira na qai butuka vakadua na lomanikoro oqo era na kila na veika vakadomobula a yaco ena rauta ni 500 na yabaki sa oti. Era kila vakacava? Ena ba kaukamea e tolu e lili toka ena valenilotu.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 13]

A vakatotogani o Tui Jan, vakamatei, qai vakaliligi ena valenilotu na St. Lambert