‘Eratou sa Qai Soko i Saipurusi’
‘Eratou sa Qai Soko i Saipurusi’
E TEKIVU vaka oqo na ivakamacala ni ivola na Cakacaka me baleta na veika eratou sotava na daukaulotu vakarisito o Paula, Panapasa, kei Joni Marika, ena nodratou ilakolako ni veisiko i Saipurusi ena rauta na 47 S.K. (Cakacaka 13:4) E kilai levu o Saipurusi ena tokalau ni Mediterranean ena gauna oya me vaka ga nikua.
Era kocova na yanuyanu oqo na kai Roma, ra mani liutaka ena 58 B.S.K. Ni bera oya, levu sara na veika lelevu era yaco e Saipurusi. Era tawana na vanua oqo na kai Finisia, Kirisi, Asiria, o ira na kai Perisia, kei ira na kai Ijipita. Ena veiyabaki ni 500-1500 S.K. sa ra qai yaco yani kina na mataivalu ni lotu, o ira na Frank, kei ira na kai Venice, qai tarava sara yani o ira na kai Taki. Ena 1914 ra mani taura na yanuyanu na kai Peritania me yacova na nona tu vakataki koya na yanuyanu oqo ena 1960.
Na ivurevure ni ilavo levu duadua ena gauna oqo na saravanua, ia ena gauna i Paula a vutuniyau o Saipurusi ena iyaubula, era a qai bisinisitaka na kai Roma mera vakaiyau kina. E kune na kopa ni se qai tawani ga na yanuyanu, qai nanumi ni keli rawa e 250,000 na tani kopa ni sa lai cava na veiliutaki vakaroma. Na kelikeli oqo e vakayagataka e dua na iwase levu ni veikau me vanua ni vakasavasavataki kopa. Levu tale ga na kena veikau sa ra vakarusai ena gauna e yaco yani kina o Paula.
Liutaki Saipurusi o Roma
E tukuna na Encyclopædia Britannica ni a soli Saipurusi vei Ijipita o Julius Caesar, a qai cakava tale ga vaka kina o Mark Antony. Ena gauna i Akusito, a mani vakalesui tale vei Roma qai liutaka—me vaka e kaya vakadodonu o koya e vola na Cakacaka, o Luke—e dua na turaga ni vanua, e vakarorogo vei Roma. Ni vunau yani e kea o Paula, a turaga ni vanua tiko kina o Serikiu Paula.—Cakacaka 13:7.
Na Pax Romana, na gauna ni tiko vinaka e vu mai na lawa ni matanitu o Roma, e vakalevutaki kina na qara ni kopa kei na valenibuliyaya e Saipurusi, qai rawati vakalevu kina na ilavo. Na ikuri ni ilavo e qai drodro mai vei ira na lewe ni mataivalu ni Roma kei ira era tabili yani mera lai qaravi Afirotaito, na kalou ni yanuyanu o Saipurusi. Oya na vuna, e ta rawa kina na gaunisala vovou, na toba, kei na tara ni vale lelevu. E vosa ni vanua na vosa vakirisi. Levu era sokaloutaka na empara e Roma vaka kina o Afirotaito, Apollo, kei Seusi. Era rawaka sara na lewenivanua ra qai marautaka na totoka ni bula veimaliwai kei na ivakarau ni bula ni nodra vanua.
Oqo na ituvaki a sotava o Paula ni lakova na vanua o Saipurusi kei na nona vakavulici ira na lewenivanua me baleti Karisito. Ia ni qai yaco yani e kea o Paula, sa tu rawa kina na lotu Vakarisito. E tukuni ena Cakacaka ni gauna e mate kina o Sitiveni, na imatai ni lotu Vakarisito a bolea me mate ena vuku ni nona vakabauta, era dro e so na lotu Vakarisito taumada i Saipurusi. (Cakacaka 11:19, VV) O Panapasa tale ga, na itokani i Paula e turaga ni Saipurusi, e kila vinaka na yanuyanu, oya na vuna e kauti Paula rawa kina ena nona ilakolako vakavunau.—Cakacaka 4:36, VV; 13:2.
Raici Lesu na iLakolako i Paula
E dredre me vakadeuci tale na ilakolako i Paula i Saipurusi. Ia, era kila vinaka na dauvakekeli na totoka ni gaunisala ena gauna ni veiliutaki nei Roma. Ena vuku ni ikotokoto ni yanuyanu, era muria na dau ta gaunisala nikua na gaunisala makawa eratou a rairai muria na daukaulotu taumada oya.
Eratou soko o Paula, Panapasa, kei Joni Marika mai Selusia ina toba o Salamisa. Cava na vuna eratou soko kina i Salamisa, ni koroturaga o Pafo qai tiko kina na ikelekele ni waqa levu? Na vuna ni o Salamisa e koto ena tokalau, e 200 ga na kilomita mai Selusia, e tai kadua. E dina ni tokitaki na koroturaga mai Salamisa i Pafo ena gauna ni nodra veiliutaki na kai Roma, ia ena yanuyanu taucoko, se vanua tiko ga ni veika vakavanua, vuli, kei na veivoli o Salamisa. Era le levu sara toka na Jiu e Salamisa, oya na vuna eratou vunautaka kina na daukaulotu “na vosa ni Kalou e na nodra veivale ni lotu na Jiu.”—Cakacaka 13:5.
Nikua, sa vo ga na irusarusa ni koro o Salamisa. Ia, e vakadinadinataki ena veika e keli na lagilagi kei na rawaka ni koro makawa oqo. Na kena makete, na vanua e dau caka kina na soqo ni politiki kei na lotu, e kilai tani me vanua levu duadua vakaroma me bau keli ena yasayasa na Mediterranean. Na kena irusarusa, se donuya sara na gauna i Sisa Akusito, e laurai kina na droini vereverea ena fuloa, na valeniqito, na tavu ni sisili rairai totoka, na valenisarasara, ibulubulu rairai totoka, kei na vanua ni vakatasuasua vakaitamera e rawa ni dabe kina e 15,000! E koto voleka tale ga e kea na irusarusa ni valenisoro levu i Seusi.
Ia a sega ni tarova rawa o Seusi na uneune a vakacacana na koro. Voleka ni qeavu kece o Salamisa ena dua na uneune levu ena 15 B.S.K., e dina ni a qai tara tale o Akusito. A mani vakarusai tale ena uneune ena 77 S.K., ia a qai tara tale. Ena ikava ni senitiuri, a vakarusai kina vakadua o Salamisa ena vica vata na uneune me sa mai oti na lagilagi a tu vua e liu. Ena veiyabaki ni 500-1500 S.K., sa osota wale ga na kena toba na deniwaluvu mani tarova tale ga na kena vakayagataki.
E sega ni vakamacalataki se ra a vakarorogo se sega na lewe i Salamisa ni vunau yani e kea o Paula. A gadrevi vei Paula me vunau tale ga ena so tale na vanua. Ni ratou biubiu mai Salamisa na daukaulotu, e tolu na gaunisala lelevu me ratou digia me ratou na muria: e dua e koto ena vualiku, e takosova na veiulunivanua e Kyrenia; e dua tale ena ra e takosova na buca o Mesaoria ena lomadonu sara ga ni yanuyanu; kei na kena ikatolu ena vakamuria na baravi ena ceva.
Me vaka ga na kena ivalavala a muria o Paula na ikatolu ni gaunisala. E takosova na iteitei e kilai tani na kena qeledamu. Rauta ni 50 na kilomita ena cevaira ni ilakolako oqo, ena donuya na koro o Larnaca ni bera ni gole ena vualiku me curu e lomanivanua.
“Lakova Taucoko na Yanuyanu”
Na gaunisala oqo ena lai yacova na koro makawa o Ledra. Nikua sa dabe tiko kina na koro o Nicosia, na koroturaga ena gauna oqo. Sa sega tale ni kune e dua na ivakadinadina ni koro makawa o Ledra. Ia ena ika16 ni senitiuri e dau osooso sara na koro o Nicosia e wavokita na nodra lalaga na kai Venice, qai qiqo na kena tolonisala e vakatokai me Ledra Street. Eda sega ni kila se a lako o Paula i Ledra se sega. E kaya ga vei keda na iVolatabu ni ratou “lakova taucoko na yanuyanu.”(Cakacaka 13:6) E kaya na Wycliffe Historical Geography of Bible Lands ni “rairai vakaibalebaletaka oqo na kena sikovi kece sara na itikotiko vakajiu e Saipurusi.”
A vinakata sara ga o Paula me vunau ena kena levu e rawata e Saipurusi. Koya gona, a rairai muria na gaunisala e biubiu mai Ledra ina ceva me yaco i Amathus kei Kourion—e rua na koro ni duikaikai e tubu tiko ga na kedra iwiliwili.
E koto ena barinivatu o Kourion qai irova tu na matasawa. Na korolevu oqo e lewa o Kirisi kei Roma a yavalati ena uneune vata ga a rusa kina na koro o Salamisa ena 77 S.K. E kune tale ga kina na irusarusa ni valenisoro e qaravi kina o Apollo ena 100 S.K. Na kena valenisarasara e rawa ni dabe kina e le 6,000. Na nodra vutuniyau e levu mai Kourion e laurai ena droini rairai totoka ena fuloa ni nodra vale na vakavatu.
Dewa i Pafo
Ni biu mai o Kourion, e tekivu toso cake ina ra na ilakolako oqo, e takosova na yasayasa e dau vakarautaka na waini, sa qai cabe toka vakamalua me yacova ni lutu vakasauri, qai siro yani ena barinivatu me yacova sara na matasawa veivatu dravia. Na itukuni kei Kirisi e dusia ni vanua sara ga oqo a sucu mai kina e wasawasa na kalou yalewa o Afirotaito.
O Afirotaito na kalou ni Kirisi kilai levu duadua e Saipurusi qai dau sokaloutaki me yacova na ikarua ni senitiuri S.K. E dau sokaloutaki e Pafo. Ena vulaitubutubu kece e dau vakayacori kina e dua na soqo levu me vakananumi kina na kalou yalewa oqo. O ira na ilakolako vakalotu mai Esia Lailai, Ijipita, Kirisi, me yacovi Perisia era na sirovi Pafo mai me baleta na soqo. Nira se liutaki Saipurusi na Ptolemy, sa ra kila kina na lewenivanua na nodra sokaloutaki na Fero.
A koroturaga tu kei Saipurusi o Pafo ena nodra veiliutaki na kai Roma, e tiko kina na turaga ni vanua, qai vakacolati o Pafo me dau qaqia na ilavo kopa. A mani vakarusai tale ga ena uneune ena 15 B.S.K., ia me vakataki Salamisa, a solia o Akusito na ilavo me tara tale kina na koro. Na vakekeli e vakaraitaka na ivakarau ni bula vutuniyau e Pafo ena imatai ni senitiuri—tolonisala raraba, vale vakatui lelevu qai ukutaki vinaka, koronivuli ni vuli ivakatagi, valeniqito, kei na valenisarasara.
Oqo na koro o Pafo eratou sikova o Paula, Panapasa, kei Joni Marika, na vanua tale ga oqo a “via rogoca [kina] na vosa ni Kalou” na turaga ni vanua o Serikiu Paula—“a tamata yalomatua”—e dina ni tusaqati koya vakalevu na dauvakadraunikau o Elima. A kurabuitaka na turaga ni vanua oqo “nai vakavuvuli ni Turaga [o Jiova].”—Cakacaka 13:6-12.
Ni ratou vakacavara vinaka nodratou cakacaka vakavunau e Saipurusi, eratou lai tomana nodratou daukaulotu e Esia Lailai. E vakairogorogo na imatai ni ilakolako vakadaukaulotu oqo i Paula ni tete kina na lotu Vakarisito dina. Na ivola St. Paul’s Journeys in the Greek Orient e vakatoka “me itekitekivu dina ni ilakolako vakarisito kei na . . . cakacaka vakadaukaulotu i Paula.” E tomana: “Ni koto o Saipurusi ena vanua era sota kina na ilakolako ni waqa i Siria, Esia Lailai, kei Kirisi, e rairai vanua veiganiti me tekivu kina na imatai ni ilakolako vakaulotu.” Ia a se qai kena itekitekivu ga. Ni oti e ruasagavulu na senitiuri e muri, e tomani tiko ga kina na cakacaka vakaulotu vakarisito, e rawa kina me tukuni ni sa kacivaki na itukutuku vinaka ni Matanitu i Jiova i “nai yalayala kei vuravura.”—Cakacaka 1:8.
[Mape ena tabana e 20]
(Raica tale na ivola)
SAIPURUSI
NICOSIA (Ledra)
Pafo
Kourion
Amathus
Larnaca
Salamisa
VEIULUNIVANUA E KYRENIA
BUCA O MESAORIA
VEIULUNIVANUA E TROODOS
[iYaloyalo ena tabana e 21]
Ena veivuke ni yalo tabu, a rawa kina vei Paula ni se tiko e Pafo me vakamatabokotaki Elima na dauvakadraunikau