A SUCU o tamaqu e Graz, Austria, ena 1899. Se itabagone toka ena gauna a tekivu kina na iMatai ni Valu Levu. A vakasaurarataki me lewena na mataivalu ni Jamani ena 1939 ni cabolo oti ga na iKarua ni Valu Levu. E qai mate ena 1943 ni lai valu e Rusia. Ka ni rarawa, au se qai yabaki rua ga sa takali o tamaqu. Au sega mada ga ni kilai koya vinaka, ia au dau nanumi koya sara vakalevu ni o ira na gonetagane e koronivuli era vakatamani. E muri, niu sa itabagone, au sa qai lomavakacegu niu mai kilai koya na Tamada vakalomalagi, na Tama uasivi e sega ni mate rawa.—Apak. 1:12

Au mai lewena na Boy Scouts ena gauna au se yabaki vitu kina. Na Boy Scouts e dua na isoqosoqo e tiko e veiyasa i vuravura, a tauyavutaka e dua na iliuliu ni mataivalu ni Peritania, o Robert Stephenson Smyth Baden-Powell ena 1908 e Peritania. Ena 1916 a tauyavutaka na turaga qo na Wolf Cubs (se Cub Scouts) me baleti ira na gonetagane lalai keimami tabavata.

Au dau taleitaka na keba ena loma ni vanua—moce ena vale laca, dara na kena unifomu, qai tayabe salamuria na rorogo ni dramu. Au dau marautaka vakalevu na tiko kei ira na so tale na Scouts, vaka na lagasere ena yakavi ni keimami wavokita na buka kei na qito e veikau. E levu tale ga na ka keimami vulica me baleta na veika bula, au dau qoroya kina na nona cakacaka na Dauveibuli.

Keimami dau uqeti me keimami dau caka vinaka ena veisiga. Qori e neimami ibole. Au dau taleitaka na neimami dau veivakabulataki ena ivosavosa “Tu Vakarau e Veigauna.” Keimami le duanadrau vakacaca na gonetagane, voleka ni veimama era Katolika, veimama era lotu Tawase, qai dua na lotu Buddhist.

Tekivu mai na 1920, e dau vakayacori ena vica na yabaki na bose cokovata, se jamborees. Au tikova na ikavitu ni World Scout Jamboree ena taoni o Bad Ischl e Austria, ena Okosita 1951, kei na ikaciwa ni World Scout Jamboree ena Sutton Park, voleka e Birmingham, Igiladi, ena Okosita 1957. Rauta ni 33,000 na Scouts mai na 85 na veimatanitu kei na veivanua voleka era tikova na soqo qori. Era gole tale ga yani ena jamboree e voleka ni 750,000 na lewenivanua, wili tale ga kina na Ranadi ni Igiladi o Elizabeth. Keimami vaka ga e dua na ilawalawa mataveitacini e vuravura raraba. Ia au sega ni kila niu sa na vakarau lewena na mataveitacini e vuravura raraba e vakasakiti sara—qo na mataveitacini vakayalo.

Ena vulaitubutubu ni 1958, au vakarau vakacavara na noqu vuli cakacaka ni veiqaravi ena valenikana na Grand Hotel Wiesler mai Graz, Austria. E dau vunau vei au e dua na noqu itokani  vakacakacaka o Rudolf Tschiggerl e dauvavavi (pastry chef). Au se bera vakadua ni rogoca na ka dina. E kauta cake mai o koya ni sega ni ivakavuvuli vakaivolatabu na Le Tolu Vakalou. Au tukuna niu tokona na Le Tolu Vakalou, au qai vinakata meu vakacalai koya. Ia au sega ni cati koya, au saga ga me lesu ena lotu Katolika.

A solia e dua na noqu iVolatabu o Rudolf, e kilai tale ga ena yaca Rudi. Ia au vinakata me iVolatabu vaKatolika. Au tekivu vakawilika sara qai raica ni o Rudi e biuta tu ena loma ni iVolatabu e dua na tikidua e tabaka na Watchtower Society. Au saqata sara ga na ivola va qori niu raica ni rawa ni donu na kena ivolavolai, ia e cala na vakasama e tiko kina. Ia au vinakata me keirau veivosakitaka na iVolatabu. E vakaraitaka dina o Rudi na yalomatua qai sega tale ga ni solia vei au e dua na ivola. Voleka ni tolu na vula keirau veivosakitaka tiko na iVolatabu, levu na gauna e qai dau oti ni sa bogi.

Ni sa oti noqu vuli cakacaka ena otela e Graz ena vanua au susu kina, e sauma tale o tinaqu na noqu vuli ena dua na koronivuli ni cakacaka ena otela. Au qai toki e Bad Hofgastein e dua na tauni ena veiulunivanua na Alps, e tiko kina na koronivuli ya. E cakacaka sara vakavoleka na koronivuli au vuli tiko kina kei na Grand Hotel e Bad Hofgastein, qai so na gauna au dau cakacaka e kea meu vakalevutaka kina na ka au vulica tiko ena kalasi.

E vakauta o Rudi na noqu itikotiko vou ena valenivolavola ni tabana e Vienna, sa qai vakauta sara na valenivolavola ni tabana vei rua na tacida yalewa daukaulotu, o Ilse Unterdörfer kei Elfriede Löhr. * Dua na siga e qiriti au mai na turaga e dau kidavaki ira na vulagi ena loma ni otela qai tukuna ni via raici au e rua na marama rau wawa tiko ena nodrau motoka. Au lomatarotaro niu sega ni kilai rau. Ia au lako ga meu lai raici rau. Au sa qai kila e muri ni rau a dau vakauta noda ivola ena veiliutaki vakaNazi e Jamani, qo na gauna a vakatabui tu kina na cakacaka ni oti na iKarua ni Valu Levu. Ni bera mada ga na ivalu, o ira na ovisa vakalecaleca ni Jamani (Gestapo) era vesuki rau, ra qai biuti rau ena keba ni veivakararawataki e Lichtenburg. Ni vakacagau tiko na ivalu, rau sa qai vakau ina keba e Ravensbrück, voleka e Berlin.

Au dokai rau sara vakalevu na tacida yalewa qo ni rau yabaki vata kei tinaqu. Qori na vuna au sega ni via vakalusia kina na nodrau gauna me keitou veivosaki tu me vica na macawa se vula, oti meu qai tukuna vei rau niu sa sega ni via tomana. Au mani kerea me rau vola ga mai na tikinivolatabu e vauca na ivakavuvuli vaKatolika me baleta na kedra isosomi na yapositolo. Au tukuna vei rau niu na kauta qai veivosakitaka vata kei na bete, meu qai raica kina se cava na ka dina.

Na ivakavuvuli ni lotu Katolika vakaRoma me baleta na isosomi ni yapositolo, a tekivu sara mai vua na yapositolo o Pita. (E vakadewataka cala na lotu na vosa i Jisu ena Maciu 16:18, 19.) Era tukuna tale ga ni sega vakadua ni cala na ka e dau tukuna  na tui tabu me baleta na nodra ivakavuvuli. Au vakabauta sara ga qori, baleta ke sega ni cala na ivakavuvuli e tukuna na tui tabu, o koya era vakatoka na Katolika me Tama Savasava, qai dina na Le Tolu Vakalou, kena ibalebale ni ka dina qori. Ia ke cala na tui tabu, ena rawa ni lasu na ivakavuvuli qori. Sa rauta mera raica vakabibi e levu na lotu Katolika na ivakavuvuli me baleta na isosomi ni yapositolo, ni kena dina se kena lasu e sema ena so tale na ivakavuvuli ni lotu Katolika!

Na gauna au sikova kina na bete, a sega sara ga ni sauma rawa na noqu vakatataro, ia e solia ga vei au e dua na ivola ni Katolika me baleta na ivakavuvuli ni isosomi ni yapositolo. Au kauta i vale, me vaka ni tukuna, au wilika, qai lesu tale vua kei na levu tale na taro. Me vaka ni sega ni sauma rawa na noqu taro, e kaya ga: “Au sega ni rawa ni veisautaka nomu rai, o sega tale ga ni rawa ni veisautaka na noqu rai. . . . Au sa vakanuinui vinaka ga yani!” A sega tale ni qai via tomana na veivosaki.

Ena gauna sara ga ya, au sa tu vakarau me rau mai vakavulici au ena iVolatabu o Ilse kei Elfriede. Levu na ka dina rau a vakavulici au me baleti koya na Tamada vakalomalagi savasava, na Kalou o Jiova. (Joni 17:11) Se bera ni dua na ivavakoso ena vanua ya, rau sa qai dau cakava na soqoni o rau na tacida yalewa qo ena itikotiko ni dua na vuvale tataleitaki. E vica ga era tikova. Erau qarava ga vakataki rau na soqoni me vaka ni sega ni tiko e dua na tacida tagane papitaiso me liutaka. Vagauna sara me qai dua na tacida tagane mai na dua tale na vanua me mai solia na ivunau ena dua na vanua e redetaki.

Rau vakavulici au ena iVolatabu o Ilse kei Elfriede ena Okotova 1958, au qai papitaiso ni oti e tolu na vula ena Janueri 1959. Ni oti ga noqu papitaiso, au kerea ke rawa niu tomani rau ena cakacaka vakavunau meu raica tale ga na kena icakacaka. (Caka. 20:20) Ni oti qori, au kerei rau me dua ga na noqu yalava ni vunau. Rau lesia vei au e dua na koro, au qai dau cakacaka vakavunau taudua qai caka veisikovi lesu vei ira na tataleitaki. Na ivakatawa dauveilakoyaki e imatai ni tacida me tomani au ena cakacaka vakavunau, e qai sikovi keitou yani e muri.

Ena 1960, niu vakaotia ga na noqu vuli, au lesu tale i vale meu vukei ira na wekaqu mera vulica na ka dina ena iVolatabu. Me yacova mai qo, sega ni dua vei ira e lako mai ena dina, ia eso era sa bau tataleitaki tiko.

Ena 1961 a wiliki ena ivavakoso e dua na ivola mai na valenivolavola ni tabana ena neimami uqeti me keimami painia. Au vakasamataka meu sa painia ni sega na iulubale, au se dawai qai bulabula vinaka. Au taroga vua na ivakatawa dauveilakoyaki, o Kurt Kuhn, na nona rai me baleta na noqu cakacaka saumi ena vica tale na vula meu rawa ni volia kina e dua na noqu motoka, ni na rawa ni yaga ena painia. Na cava e tukuna? “E bau vakayagataka na motoka o Jisu kei ratou na yapositolo ena veiqaravi vakatabakidua?” E lauti au sara ga qori! Au mani lalawataka meu painia ena kena gauna totolo duadua. Ia me vaka ni 72 na aua e veimacawa na noqu cakacaka ena valenikana ena otela, ena vinakati meu cakava mada eso na veiveisau.

Au kerea vua na noqu boso keu rawa ni cakacaka me 60 ga na aua. E vakadonuya qai sega ni veisautaka na kequ isau. Oti ga vakalailai, au kerea tale keu rawa ni cakacaka me 48 ga na aua ena dua na macawa. E mani vakadonuya tale qai sega ni veisautaka na kequ isau. Au kerea tale keu rawa ni cakacaka me 36 ga na aua ena dua na macawa, se  6 na aua ena 6 na siga, se baci vakadonuya tale na noqu kerekere. Ka ni kurabui, se dua tiko ga na kequ isau! Vaka ga e sega ni vinakata na noqu boso me soli au. Ena ituvatuva oya, au tekivu painia tudei kina. Ena gauna oya, na aua e lavaki ena dua na vula e 100.

Oti e va na vula, au lesi meu dua na painia lavotaki, au congregation servant tale ga ena ivavakoso lailai ena yasayasa o Carinthia, ena taoni o Spittal an der Drau. Ena gauna oya, e lavaki vei ira na painia lavotaki e 150 na aua dua na vula. E sega na noqu itokani painia, ia au marautaka dina na nona veitokoni ena cakacaka vakaitalatala e dua na tacida yalewa o Gertrude Lobner, e ivukevuke ni congregation servant * ena ivavakoso.

Ena 1963, au lesi meu dua na ivakatawa ni tabacakacaka. So na gauna au dau vodo ena sitimanivanua niu veisiko ena ivavakoso, qai levu na kato au dau kauta. Sega ni dua e lai kauti au mai ena ikelekele ni sitima, ni levu vei ira na mataveitacini era sega ni vakamotoka. Niu sega ni via “raqa” meu lako ena teksi, au taubale ga kina ena noqu icili.

Ena 1965 niu se dawai, au sureti meu tikova na ika41 ni kalasi ena Koronivuli o Kiliati. Levu tale ga vei ira na lewe ni noqu kalasi era dawai. Au kurabui sara ga niu lesi tale ena noqu vanua o Austria meu tomana kina na noqu veiqaravi vakaivakatawa ni tabacakacaka. Ia ni bera niu biubiu mai Merika, e tukuni vei au meu cakacaka kei na dua na ivakatawa ni tabacakacaka me va na macawa. Au marautaka dina na noqu cakacaka kei Anthony Conte, e dau taleitaka na cakacaka vakavunau qai vuavuaivinaka nona cakacaka. Keirau cakacaka vata ena yalava o Cornwall ena mua i cake kei Niu Yoka.

Niu yaco yani e Austria, au lesi sara ena yalava au sotavi Tove Merete kina, e dua na tacida yalewa dawai totoka. A susu ena dina ni se qai yabaki lima. Nira taroga nikua na mataveitacini keirau sota vakacava, keirau dau veiwalitaka, “E tuvanaka na valenivolavola ni tabana.” Keirau vakamau ena yabaki e tarava, ena Epereli 1967, keirau mani lesi me keirau tomana tiko ga na cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka.

Ena yabaki e tarava, au mai kila kina na yalovinaka i Jiova ena nona digitaki au meu dua na luvena vakayalo. Au sa tekivu bucina e dua na veiwekani talei kei na Tamaqu vakalomalagi kei ira era “kacivaka, ‘Apa, Tamada!’” me vaka e tukuni ena Roma 8:15.

Keirau veitomani tiko ga kei Merete ena veiqaravi vakaivakatawa dauveilakoyaki kei na veiqaravi vakaivakatawa ni tabacakacaka me yacova na 1976. So na gauna ena vula i liliwa, keirau dau moce ena rumu batabata. Ena dua na bogi keirau yadra mai, sa cevata qai vulavula tu na bele i cake ni neirau itutuvi ena batabata ni neirau icegu! Keirau sa qai dau kauta e dua na ivakatakata livaliva me kua ni vakilai kina vakalevu na batabata ena bogi. Ena so na vanua, ni keirau via vakayagataka na valenivakacegu ena bogi, keirau na taubaletaka na ucacevata me keirau vakayagataka na valenivakacegu e tiko ena yasa ni vale e sega ni tuvaki  vinaka tu. E sega tale ga na rumu (apartment) me keirau vakayagataka ni oti na neirau veisiko ena dua na ivavakoso. Koya gona, ena Moniti keirau na tiko ga ena vale keirau a tiko kina ena loma ni macawa. Ia ena mataka ni Tusiti, keirau na gole ena dua tale na ivavakoso.

Au marautaka dina nona dau veitokoni o watiqu me vicavata na yabaki. E dau taleitaka na cakacaka vakavunau, au sega vakadua ni dau vakauqeti koya me lako ena cakacaka vakaitalatala. E dau taleitaki ira tale ga na mataveitacini qai dau kauaitaki ira vakalevu eso tale. Qo e veivuke sara vakalevu vei au.

Ena 1976 keirau sureti me keirau veiqaravi ena valenivolavola ni tabana e Austria mai Vienna, au lesi tale ga meu lewe ni Komiti ni tabana. Ena gauna ya, na valenivolavola ni tabana e Austria a qarava tiko na cakacaka ena vica na vanua ena tokalau kei Urope, era tuvanaka tale ga vakavuku na kena vakau na ivola ena veivanua qori. E liutaka na tabana qo e dua na tacida tagane yalomatua o Jürgen Rundel. E dua dina na ka dokai meu cakacaka kei koya, au qai kerei e muri meu liutaka na cakacaka ni vakadewa ena tini na vosa ena tokalau kei Urope. Rau tomana tiko ga ena yalodina o Jürgen kei na watina o Gertrude, na nodrau veiqaravi vakapainia lavotaki e Jamani. Me tekivu mai na 1978, na valenivolavola ni tabana e Austria e tabaka na mekesini ena ono na vosa ena misini ni tabaivola lalai. Keitou vakauta na ivola vei ira tale ga era kerea mai ena duidui vanua. E liutaka sara tiko ga na tabana qo o Otto Kuglitsch, sa veiqaravi tiko qo kei watina o Ingrid ena valenivolavola ni tabana e Jamani.

Era vakarautaka tale ga na ivola ena nodra vanua na mataveitacini ena tokalau kei Urope nira vakayagataka na misini ni tabaivola e vakatokai na mimeograph se tabaki tale ni ivola ena filimu (film). Ia eratou se gadreva tiko ga nodra veivuke na vanua tale eso. E taqomaka tiko o Jiova na veiqaravi qo ena valenivolavola, keirau lomani ira kina vakalevu era veiqaravi tiko ena gauna dredre qori ni tabu sara tu ga na cakacaka ena vanua ya me vica vata na yabaki.

Ena 1989, au marautaka dina meu tomani Theodore Jaracz e Romania, e dua vei ratou na ilawalawa dauvakatulewa. Na inaki ni veisiko oya mera vukei e levu na mataveitacini mera mai lewena tale na  isoqosoqo. Tekivu mai na 1949, ena vuku ni so na ituvaki era sa tawase mai na isoqosoqo na tacida qo ra qai tauyavutaka ga na nodra ivavakoso. Ia era vunau tiko ga ra qai veipapitaisotaki. Era kau vakavesu tale ga ena vuku ni nodra tawaveitovaki, me vaka ga era sotava na mataveitacini era lewe ni isoqosoqo qai kilai mai na itikotiko liu. Se vakatabui tiko ga na cakacaka e Romania, ia keitou sota lo ga ena dua na vale ni tacida o Pamfil Albu, wili kina e va na qase ni ivavakoso kei na vica na mata ni Romania Country Committee. Keitou lako vata tale ga kei na dua na dauvakadewa mai Austria o Rolf Kellner.

Ena ikarua ni bogi ni veivosaki, o Brother Albu a uqeti ratou na va na qase ni ivavakoso me ratou duavata kei keitou ena nona kaya, “Meda cakava rawa qo, de dua ena sega ni lesu tale mai na gauna qo.” Voleka ni 5,000 na tacida era duavata tale kina kei na isoqosoqo. E qaqa sara ga kina o Jiova, lusi o Setani!

Ni voleka ni cava na 1989, ni bera ni bale na veiliutaki vakominisi ena tokalau kei Urope, eratou sureti keirau vakaveiwatini na iLawalawa Dauvakatulewa me keirau toki ena itikotiko liu e Niu Yoka. Keirau kurabuitaka dina. Keirau veiqaravi ena Peceli e Brooklyn ena Julai 1990. Ena 1992, au lesi meu veivuke ena Komiti ni Cakacaka ni iLawalawa Dauvakatulewa. Ena Julai 1994, e ka dokai dina meu dua vei ratou na iLawalawa Dauvakatulewa.

Sa oti yani na gauna au a veiqaravi tu kina ena valenikana ena otela. Qo au sa marautaka tiko na noqu vakaitavi ena kena vakarautaki na kakana vakayalo vei ira na mataveitacini e vuravura raraba. (Maciu 24:45-47) Niu rai lesu ena 50 na yabaki ni noqu veiqaravi vakatabakidua, au vakavinavinakataka dina qai marautaka na veivakalougatataki i Jiova ena noqu mai lewena na mataveitacini e vuravura raraba. Au dau taleitaka meu tikova na soqo cokovata, e dau vakabibitaki kina meda kilai koya tiko ga na Tamada vakalomalagi o Jiova kei na ka dina ena iVolatabu.

Au masulaka nira na mai vulica na iVolatabu e vica tale na milioni, mera ciqoma na ka dina, ra qai qaravi Jiova ena duavata kei ira na mataveitacini e vuravura raraba. (1 Pita 2:17) Au rai vakanamata tale tu ga meu na raica mai lomalagi na veivakaturi e vuravura, meu raica tale ga nona vakaturi o tamaqu. Au nuitaka ni o tamaqu, tinaqu, kei na so tale na wekaqu lomani era na vinakata mera qaravi Jiova ena Parataisi.