1, 2. (a) Na isolisoli cava e vakarautaka o Jiova vei Atama? (b) Na cava e vakarautaka kina na Kalou na wati Atama? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

E TIKO na inaki e bulia kina na vuravura o Jiova. A ‘bulia na vuravura me tawani.’ (Aisea 45:18) Na imatai ni tamata a bulia o Atama, e turaga uasivi. O Jiova sa qai vakatikori koya ena were totoka o Iteni. E marautaka dina o Atama na totoka ni kedra irairai na veivunikau, na drodro malua ni veiuciwai kei na nodra veiqitori na manumanu! Ia e dua tale na ka bibi e vinakati. A vakatakila qori o Jiova ena nona tukuna: ‘Sa sega ni vinaka me tiko duadua na tagane: Au na bulia e dua na dauveivuke e yaga vua.’ Sa qai vakavuna o Jiova me mocelutu o Atama, e mani taura e dua na sui i Atama me “bulia kina e dua na yalewa.” Ni yadra mai o Atama, dua na ka nona marau! E tukuna kina: “Oqo dina na sui mai na suiqu, kei na lewe mai na lewequ: ena vakatokai ko koya me yalewa, ni sa kauti tani mai vua na tagane.”—Vkte. 2:18-23.

² E vakasakiti dina na isolisoli ni Kalou na yalewa, ni nona itavi me ivukevuke uasivi vei tagane. E itavi dokai tale ga vei yalewa me vakaluveni. O ‘Atama e vakatokai watina o Ivi, ni na tinadra na tamata kece ga.’ (Vkte. 3:20) Io, e dua dina na isolisoli totoka e vakarautaka na Kalou vei rau na imatai ni veiwatini! A rawa tale ga me rau itubutubu vei ira na kawatamata uasivi. Qori ena rawa kina nira tawana na vuravura parataisi na kawatamata  uasivi, ra qai lewa na veika bula tale eso.—Vkte. 1:27, 28.

3. (a) Na cava me rau cakava o Atama kei Ivi me vakalougatataki rau kina na Kalou? Na cava e qai yaco? (b) Na taro cava eda na veivosakitaka?

³ Me rau vakalougatataki o Atama kei Ivi, ena vinakati me rau talairawarawa vei Jiova, me rau ciqoma tale ga na nona veiliutaki. (Vkte. 2:15-17) Qori ga na sala ena rawa ni vakayagataki rau o Jiova me vakayacori kina nona inaki. Ia e ka ni rarawa ni vakamuai rau “na gata makawa” o Setani, rau mani valavala ca kina vua na Kalou. (Vkta. 12:9; Vkte. 3:1-6) E tarai ira vakacava na yalewa na talaidredre qori? Na ka vinaka cava era cakava na yalewa yalodina ena gauna makawa? Na cava era vakatokai kina nikua na yalewa lotu vaKarisito mera ‘mataivalu levu’?—Same 68:11.

4. O cei e beitaki ena nodrau valavala ca na imatai ni veiwatini?

⁴ Ni tarogi o Atama ena vuku ni nona talaidredre, a vakaiulubaletaka: “Na yalewa, ko ni a solia me keirau tiko kaya, ko koya ga sa solia vei au na vua ni kau, ka’u a qai kania.” (Vkte. 3:12) A cakitaka o Atama na nona cala, e beitaka na yalewa a solia vua na Kalou, e beitaki Jiova tale ga! Erau valavala ca ruarua o Atama kei Ivi, ia e beitaki o Atama ena nodrau caka cala. E vola kina na yapositolo o Paula “ena vuku ni dua ga na tamata [Atama] e curu kina i vuravura na ivalavala ca kei na mate ena vuku ni ivalavala ca.”—Roma 5:12.

5. Na cava e laurai ni soli na gauna mera veiliutaki eso tale?

⁵ Erau vakamuai na imatai ni veiwatini me rau nanuma ni sega ni vinakati me nodrau iLiuliu o Jiova. E basika kina e dua na taro bibi me baleta na veiliutaki: O cei e dodonu me veiliutaki? A vinakata o Jiova me saumi vakavinaka qori, me kua kina ni lomatarotarotaki tale. Oya na vuna e vakalaiva kina ena loma ni dua na gauna me veiliutaki mada na tamata. A kila o koya ni na guce na ivakarau ni veiliutaki qori ena vuku ni ka ena yaco kina. Rauta ni vica vata na senitiuri nodra vakaleqai voli mai na kawatamata ena ivakarau ni veiliutaki qori. Ena senitiuri se qai oti ga qo, rauta ni 100 na milioni era mate ena ivalu—era wili kina na vica vata na milioni na tagane, yalewa kei na gone e sega na nodra cala. Koya gona, sa levu na ivakadinadina e dusia ni “sega ni vu mai vua na tamata sa lako tu me lewa na nonai lakolako.” (Jere. 10:23) Nida vakasamataka qori, eda vakadinata kina ni noda iLiuliu ga o Jiova.—Wilika Vosa Vakaibalebale 3:5, 6.

6. Ena levu na vanua, cava e dau caka vei ira na yalewa?

⁶ Era vakararawataki na tagane kei na yalewa ena vuravura e veiliutaki tu kina qo o Setani. (Dauv. 8:9; 1 Joni 5:19) Dua vei ira na itovo lolovira, na nodra vakalolomataki na yalewa. E vuravura taucoko, rauta ni 30 na pasede na yalewa era kaya ni vakamavoataki ira o watidra se nodra itau. Ena so na vanua, era taleitaki vakalevu na tagane baleta ni nanumi nira na vakabula na yatukawa ni vuvale se ra na qaravi ira na nodra itubutubu kei na tukadra. Ena so tale na vanua, e dau sega ni taleitaki na vakaluveni yalewa, qai levu na gone era vakalutumi nira se buketetaki tiko era yalewa.

7. Na cava e solia na Kalou vei rau na veiwatini?

⁷ E sega sara ga ni taleitaka o Jiova na nodra vakararawataki na yalewa. E sega ni dau vakaduiduitaki ira na yalewa, e dokai ira ga. E vakadinadinataki qori ena nona buli Ivi me uasivi. E tu tale ga vei Ivi na itovo kei na so tale na ka e kilai kina ni sega ni buli me bobula, ia me ivukevuke vakasakiti i Atama. Qori e dua na vuna e tukuni kina ena iVolatabu ni sa cava na ikaono ni siga ni bulibuli, “sa vakaraica na Kalou na ka kecega sa bulia ko koya, ka raica, sa ka vinaka sara.” (Vkte. 1:31) Io, “na ka kecega” e bulia  o Jiova e “ka vinaka sara.” E solia sara ga na Kalou vei rau na tagane kei na yalewa na ka ena yaga vei rau me tekivu vinaka kina nodrau bula!

8. (a) Vakamacalataka na nodra itovo na tamata. (b) Ena veitabagauna sa oti, e tokoni cei o Jiova?

⁸ Ni oti na talaidredre ena were o Iteni, sa qai torosobu ga na nodra itovo na tagane kei na yalewa. Ia e ca duadua na senitiuri sa oti. E parofisaitaka na iVolatabu ni na vakilai ena “iotioti ni veisiga” na ivalavala ca. Na takalevu ni ivalavala ca e vakaraitaka nida sa donuya tu qo na ‘gauna dredre.’ (2 Tim. 3:1-5) Ia ena veitabagauna sa oti, na ‘Turaga cecere o Jiova’ e tokoni ira na tagane kei na yalewa era nuitaki koya, era talairawarawa ina nona lawa, ra qai vakamalumalumu ina nona Veiliutaki.—Wilika Same 71:5.

9. E le vica era bula ena waluvu, na vuna?

⁹ Ena siga i Noa, a vakarusa o Jiova na vuravura e takalevu kina na ivalavala kaukaua ena nona vakayagataka na Waluvu, ia e vica ga era bula. Ke ra bula ena gauna qori na taci Noa, era na mate tale ga ena waluvu. (Vkte. 5:30) Ia e tautauvata vinaka na iwiliwili ni tagane kei na yalewa era bula ena Waluvu. Eratou bula ena waluvu o Noa kei watina, tolu na luvena tagane kei na dui watidratou. Eratou vakabulai ni ratou rerevaka na Kalou, ratou cakava tale ga na lomana. O keda na vica vata na bilioni na lewe i vuravura nikua, eda vu mai vei ratou na lewe walu e tokona o Jiova.—Vkte. 7:7; 1 Pita. 3:20.

10. Na cava e tokoni ira kina o Jiova na watidra na peteriaki era daurerevaka na Kalou?

¹⁰ Ni oti e vica na yabaki, o Jiova e tokoni ira tale ga na watidra na peteriaki era daurerevaka na Kalou. Ia ke ra sega ni lomavakacegu ena kedra ituvaki, ena sega ni tokoni ira na Kalou. (Juta 16) Vakasamataka mada, a rawa sara ga ni vakaraitaka na marama dauveidokai o Sera vei Eparama nona sega ni taleitaka nodrau biuta na nodrau vale vinaka e Uri me rau lai tiko vulagi ena so tale na vanua. Ia e ‘talairawarawa vei Eparama o Sera, ni kacivi koya turaga.’ (1 Pita 3:6) Dua tale o Repeka, e isolisoli i Jiova vei Aisake, a yaco me radinivale vinaka. Sa rauta me ‘lomani koya vakalevu o Aisake, ni vakacegui koya tale ga o Repeka ena mate i tinana.’ (Vkte. 24:67) Eda marau tale ga nira maliwai keda nikua na yalewa daurerevaka na Kalou era vakataki Sera kei Repeka!

11. Erau yaloqaqa vakacava o Sifira kei Pua?

¹¹ E tubu tiko ga na kedra iwiliwili na Isireli nira tu vakabobula e Ijipita. A mani vakarota o Fero mera vakamatei kece na gonetagane Iperiu era se qai sucu. Ia vakasamataka mada na ka rau cakava na yalewa Iperiu o Sifira kei Pua, de dua rau dau liutaka na veivakasucumi. Ni rau rerevaki Jiova, erau yaloqaqa ena nodrau bese ni vakaitavi ena nodra vakamatei na gonedramidrami. E vakalougatataki rau kina o Jiova, yaco tale ga na gauna me rau dui vakavuvale.—Lako 1:15-21.

12. Na cava eda vulica vei Tepora kei Jaeli?

¹² Ena nodra gauna na dauveilewai e Isireli, o Jiova e tokoni Tepora na parofita yalewa. O Tepora a vakayaloqaqataki Peraki na Dauveilewai, a veivuke tale ga ena kena muduki na nodra vakasaurarataki na Isireli. Ia e parofisaitaka o Tepora ni na sega ni soli vei Peraki na qaqa nira sa vakamalumalumutaki na kai Kenani. O Jiova ena solia na iliuliu ni mataivalu ni Kenani o Sisira “ki na liga ni dua na yalewa.” A yaco qori ena nona vakamatei Sisira o Jaeli, e dua na marama e sega ni Isireli.—Dvei. 4:4-9, 17-22.

13. Na cava e tukuna na iVolatabu me baleti Apikali?

¹³ E dua tale ga na marama ivakaraitaki vinaka o Apikali, a bula ena ika11 ni  senitiuri B.S.K. E marama yalomatua, ia na watina o Nepali e turaga voravora, yalovakatani qai yalowai. (1 Sam. 25:2, 3, 25) A taqomaka voli o Tevita kei ira na nona tamata na ka e taukena o Nepali. Ia ni kerea o Tevita nona veivuke, e ‘cudruvi ira,’ qai sega ni solia e dua na ka. Na levu ni katakata i Tevita, a via vakamatei Nepali sara ga kei na nona tamata. Ni rogoca qori o Apikali, e gole sara vei Tevita kei ira na nona tamata qai kauta na kakana kei na ka mera gunuva. Na ka e cakava e sega ni yaco kina na vakadavedra. (1 Sam. 25:8-18) Sa qai tukuna o Tevita vua: “Me vakavinavinakataki ko Jiova na nodra Kalou na Isireli, o koya ka talai iko mai edaidai mo tavaki au”! (1 Sam. 25:32) Ni sa takali o Nepali, sa qai vakawatitaki Apikali o Tevita.—1 Sam. 25:37-42.

14. Na cakacaka cava eratou cakava na luvena yalewa o Salumi? Era cakava tale tiko ga vakacava qori nikua na yalewa lotu vaKarisito?

¹⁴ Era mate e levu na tagane, yalewa kei na gone ena gauna era vakarusai Jerusalemi kina kei na kena valenisoro na mataivalu ni Papiloni ena 607 B.S.K. Ena veidusimaki i Niemaia, e tara tale na bai ni koro ena 455 B.S.K. Eratou veivuke ena tara ni bai o ratou na luvena yalewa o Salumi, e lewa tiko na veimama ni yasana o Jerusalemi. (Niem. 3:12) Eratou tu vakarau me ratou cakava na cakacaka lolovira. Nikua, eda kalougata ni levu na yalewa lotu vaKarisito era vakaraitaka ena levu na sala nodra tokona ena marau na tara ni vale e vakayagataki ena cakacaka vakalou!

15. Na itavi dokai cava a lesia na Kalou vei Meri?

¹⁵ Ena imatai ni senitiuri S.K. se ni bera oya, o Jiova e vakalougatataki ira e levu na yalewa, e lesia tale ga vei ira na itavi dokai. Dua vei ira qori o Meri, na goneyalewa se bera ni tara tagane. Ni rau se veimusumusuki tu kei Josefa, a kunekune vakacakamana o Meri ena kaukaua ni yalo tabu. Na cava e digitaki koya kina na Kalou me tinai Jisu? Baleta ni tu vua na itovo vakayalo e vinakati me tuberi luvena uasivi ni se gone me yacova ni sa uabula. Sa bau ka dokai dina vua e dua na yalewa me tinana na tamata rogo duadua a bau bula e vuravura!—Maciu 1:18-25.

16. Tukuna e dua na ivakaraitaki ni nona dau kauaitaki ira na yalewa o Jisu.

¹⁶ E dau kauaitaki ira na yalewa o Jisu. Kena ivakaraitaki, e tauva e dua na marama na turidrabalavu me 12 na yabaki. E torovi Jisu ena kedra maliwa na ilala levu qai tara na nona isulu. A sega ni cudruvi koya o Jisu, e tukuna ga vakayalovinaka vua: “Luvequ, e sa vakabulai iko na nomu vakabauta. Lako ena vakacegu, mo bula mai na kemu mate ca.”—Mari. 5:25-34.

17. Na ka vakasakiti cava a yaco ena Penitiko 33 S.K.?

¹⁷ O ira tale ga na yalewa era tisaipeli, era dau vukei Jisu kei ratou na nona yapositolo. (Luke 8:1-3) Ena Penitiko 33 S.K., rauta ni 120 na tagane kei na yalewa e sobuti ira na yalo tabu ena sala vakasakiti. (Wilika Cakacaka 2:1-4.) Sa parofisaitaka makawa tu qori o Jiova na veisobuti ni yalo tabu: “Ka’u na sovaraka na Yaloqu kivei ira na tamata kecega, ka ra na parofisai kina ko ira na nomudou gonetagane kei ira na nomudou goneyalewa, . . . vei ira talega na tamata kei na vada ka’u na sovaraka na Yaloqu e na gauna ko ya.” (Joeli 2:28, 29) E laurai ena ka e yaco qori ena Penitiko, ni sa sega ni qai vakalougatataka o Jiova na matanitu vukitani o Isireli, ia sa tokona “na Isireli ni Kalou,” era lewena na tagane kei na yalewa. (Kala. 3:28; 6:15, 16) Eratou vakaitavi tale ga ena cakacaka vakaitalatala ena imatai ni senitiuri o ratou na va na luvena yalewa o Filipi na dauvunau.—Caka. 21:8, 9.

18, 19. (a) Me baleta na sokalou dina, na itavi dokai cava e lesia ruarua o Jiova vei ira na tagane kei na yalewa? (b) Na cava e tukuna na daunisame me baleti ira na yalewa era kacivaka na itukutuku vinaka?

¹⁸ Ena veiyabaki ni 1800, e le vica ga na tagane kei na yalewa era taleitaka na sokalou dina. Era liu sara ga na tacida qori mera vakayacora na parofisai i Jisu: “Ena vunautaki mada na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou ena veiyasa i vuravura me ivakadinadina ina veimatanitu kece, sa na qai yaco na icavacava.”—Maciu 24:14.

¹⁹ Sa tubu sara na ilawalawa lailai ni Gonevuli ni iVolatabu me rauta ni walu na milioni na dauveiqaravi i Jiova nikua. Sa sivi e tinikadua na milioni era taleitaka na iVolatabu kei na noda cakacaka, ena nodra tikova na iVakananumi ni mate i Jisu. Ena levu na vanua, e levu ga vei ira na tiko ena soqo qori era yalewa. E vuravura taucoko, sivia na dua na milioni na tacida era dauvunau vakatabakidua ni Matanitu ni Kalou, ia e levu ga vei ira qori na yalewa. Io, o Jiova e lesia vei ira na yalewa yalodina na itavi dokai mera vakaitavi ena kena vakayacori na parofisai e vola na daunisame: ‘Sa vakarota o Jiova, era mataivalu levu na yalewa era kacivaka voli na itukutuku vinaka.’—Same 68:11.

20. Na ulutaga cava eda rawa ni vulica?

²⁰ E sega ni rawa nida veivosakitaka kece na kedra italanoa na yalewa yalodina era volatukutukutaki ena iVolatabu. Eda rawa ni wilika ena iVolatabu na nodra ivakaraitaki kei na ulutaga e tabaki ena noda ivola. Kena ivakaraitaki, eda rawa ni vulica qai vakasamataka vakatitobu na yalodina i Ruci. (Ruci 1:16, 17) Ena vaqaqacotaka tale ga noda vakabauta nida wilika na ivola vakaivolatabu e vakatokayacataki vei Ranadi Esiteri kei na so tale na ulutaga e baleti koya. E rawa ni yaga na vuli va qori ke tuvanaki me vulici ena Sokalou Vakavuvale. Ke da tiko duadua, eda rawa ni vulica na ulutaga va qori ena noda vuli vakataki keda.

21. Era yalodina tiko ga vakacava vei Jiova na yalewa vaKarisito ena gauna dredre?

²¹ O Jiova e vakalougatataka dina nodra cakacaka na yalewa vaKarisito, e tokoni ira tale ga nira sotava na ituvaki dredre. Kena ivakaraitaki, ena nona veivuke na Kalou, a rawa vei ira na yalewa vaKarisito mera yalodina tiko ga donuya nodra veiliutaki na Nazi kei na Kominisi. E levu vei ira na tacida yalewa qori era vakararawataki, eso era vakayalia sara na nodra bula nira talairawarawa vua na Kalou. (Caka. 5:29) Nikua, era tutaka na tacida yalewa kei ira na tacidra vakayalo na dodonu ni veiliutaki i Jiova me vaka ga ena gauna makawa. Me vakataki ira na Isireli, e vaka ga e taura tiko na ligadra imatau o Jiova qai tukuna vei ira: “Kakua ni ko rere; ka’u na vukei iko.”—Aisea 41:10-13.

22. Na itavi dokai cava eda vakanamata kina?

²² Sa voleka qo mera vakatetea na parataisi e vuravura na tagane kei na yalewa yalodina, ra qai vukei ira na vica vata na milioni era vakaturi mera kila na inaki i Jiova. Ena gauna mada ga qo, ke da mani tagane se yalewa, meda vakamareqeta na noda itavi dokai meda qaravi koya ena “lomavata.”—Sefa. 3:9.