1. Na veika dredre cava era sotava na lotu vaKarisito ena gauna qo ena cakacaka vakavunau?

ENA icavacava ni ika19 kei na itekitekivu ni ika20 ni senitiuri, era sotava e levu na ka dredre na Gonevuli ni iVolatabu. * Me vakataki ira na lotu vaKarisito ena imatai ni senitiuri, era vunautaka na itukutuku e sega ni kilai levu. Era le vica toka ga, era raici tu mera sega soti ni vuli vinaka. Kena ikuri, era sotava na ‘cudru levu’ nei Setani na Tevoro. (Vkta. 12:12) Era vunau sara tu ga ena “iotioti ni veisiga,” na gauna e “vakilai kina e levu na ka dredre.”—2 Tim. 3:1.

2. E tokona vakacava o Jiova na cakacaka vakavunau ena noda gauna?

² Ia e nakita o Jiova ena noda gauna meda vunautaka na itukutuku vinaka na nona dauveiqaravi ena ivakatagedegede e duatani sara, e sega ni dua ena tarovi koya ena vakayacori ni inaki qori. Me vaka ga nona vakabulai Isireli makawa mai Papiloni, e  vakabulai ira tale ga nona dauveiqaravi ena gauna qo o Jiova mai vei “Papiloni na Ka Levu,” na lotu lasu kece e vuravura. (Vkta. 18:1-4) E vakavulici keda o Jiova meda vinaka, e solia na vakacegu qai dusimaki keda meda vakavulici ira tale eso ena nona sala. (Wilika Aisea 48:16-18.) E sega ni vakayagataka o Jiova nona raiyawa me kila qai uqeta na veika e yaco e vuravura me toso kina na cakacaka vakavunau. Eso na ituvaki e vakarawarawataka noda vunau, ia ena veitokoni i Jiova eda rawa ni vosota kina na veivakacacani kei na leqa tale eso e vakadredretaka meda vakayacora noda ilesilesi ena vuravura e lewa tu o Setani.—Aisea 41:13; 1 Joni 5:19.

3. E vakalevutaki vakacava na ‘vuku dina’?

³ E uqeti Taniela o Jiova me parofisaitaka ni na vakalevutaki na ‘vuku dina’ ena iotioti ni veisiga qo. (Wilika Taniela 12:4.) E vukei ira na Gonevuli ni iVolatabu o Jiova mera kila na yavu ni ka dina ena iVolatabu a vakabuawataki tu ena nodra ivakavuvuli na lotu ni Veivanua Vakarisito. E vakayagataki ira na nona dauveiqaravi mera vakatetea na vuku dina e vuravura taucoko. Eda raica nikua na vakayacori ni parofisai i Taniela. Rauta nira le 8,000,000 era bulataka na ka dina ena iVolatabu, ra qai vakatetea yani e vuravura taucoko. E vakayacori vakacava na cakacaka qo e veiyasa i vuravura?

4. E vakacava na rabailevu ni kena vakadewataki na iVolatabu ena ika19 ni senitiuri?

⁴ Dua na sala e vakarawarawataka noda vunautaka na itukutuku vinaka oya na kena tu vakarawarawa na iVolatabu. Ena vica na senitiuri, era tusaqata na iliuliu ni lotu ni Veivanua Vakarisito na kena wiliki na iVolatabu, era uqeta tale ga na nodra vakamatei o ira na vakadewataka. Ia ena ika19 ni senitiuri, era tabaka na iVolatabu taucoko se vakatikina na isoqosoqo ni taba iVolatabu, rauta ni 400 na vosa. E levu era sa yadua tu na iVolatabu ena icavacava ni senitiuri oya, ia era lekata ga na kilaka dodonu ena iVolatabu.

5. Na cava eda cakava na iVakadinadina i Jiova ena kena vakadewataki na iVolatabu?

⁵ Era kila na Gonevuli ni iVolatabu ni dodonu mera vunau, ra qai gumatua ni veivakavulici ena iVolatabu. Kena ikuri, era vakayagataka ra qai veisoliyaka na dauveiqaravi i Jiova e vica vata na ivakadewa ni iVolatabu. Tekivu ena 1950, era tabaka taucoko se vakatikina na New World Translation of the Holy Scriptures ena 120 vakacaca na vosa. Ena vakarawarawataka na kena vakadewataki ena so tale na vosa na itabataba vou ni New World Translation vakavalagi e tabaki ena 2013. Ena rawarawa kina na noda cakacaka vakavunau nida vakayagataka na iVolatabu e matata qai rawarawa na kena wiliki.

6, 7. (a) Na cava e laurai me baleta na ivalu ena ika20 ni senitiuri? (b) E yaga vakacava ena noda cakacaka vakavunau na sautu e vakilai ena so na vanua?

⁶ O na rairai vaqaqa, ‘E vakacava na levu ni sautu e vuravura?’ Kena ivakaraitaki, ena ika20 ni senitiuri, e vica vata na milioni era mate ena vuku ni ivalu, vakauasivi ena rua na ivalu levu. Ena iKarua ni iValu levu, e liutaka o Nathan Knorr na cakacaka ena gauna oya. A vunau o koya ena dua na soqo ni veiwasewase ena 1942, na kena ulutaga, “Sautu—Ena Rawa ni Tudei?” (Peace—Can It Last?) E vakamacalataki ena ivunau oya na ivakadinadina ena Vakatakila wase 17 e dusia ni ivalu e yaco tiko ena gauna oya ena tini ena sautu, ena sega ni tini ena Amaketoni.—Vkta. 17:3, 11.

⁷ A sega ni vakilai na sautu ni oti na  iKarua ni iValu Levu. E tukuna e dua na vakadidike ni 331 na ivakaraitaki ni tiko yavavala ena maliwa ni 1946 kei na 2013. Era mate kina e milioni. Ena gauna qori e levu na matanitu e vakila toka na gauna ni sautu, era vakayagataka vinaka sara na dauveiqaravi i Jiova mera vunautaka kina na itukutuku vinaka. Na cava e yaco? Ena 1944, e rauta ni 110,000 na iwiliwili ni dautukutuku ni Matanitu ni Kalou e vuravura taucoko. Ia nikua, sa rauta ni le 8,000,000! (Wilika Aisea 60:22.) Vakacava, eda vakavinavinakataka nida vunautaka tiko na itukutuku vinaka ena gauna ni sautu?

8, 9. Na veivakatorocaketaki cava e laurai ena sala ni veitosoyaki? E yaga vakacava ena noda cakacaka?

⁸ Na torocake ni sala ni veitosoyaki e vukea na cakacaka vakavunau. Ena 1900 ni oti e 21 na yabaki na kena tabaki na imatai ni Vale ni Vakatawa vakavalagi, e 8,000 ga na motoka e rejisitataki e Merika taucoko, qai vica ga na drau na maile na balavu ni gaunisala vinaka. Ena gauna qo e vuravura taucoko, sa sivia e dua na veimama na bilioni na motoka e rejisitataki, sa torocake tale ga na ivakatagedegede ni gaunisala e ciciva e milioni vakacaca na maile. E vakarawarawataka noda vunau ena vanua ribayawa na motoka kei na gaunisala. Ia ke dredre mada ga na sala ni veitosoyaki da qai taubale ena vanua yawa, eda gumatua ga meda veivakatisaipelitaki.—Maciu 28:19, 20.

⁹ E levu tale tu na sala ni veitosoyaki e yaga ena noda cakacaka. Ena loma ga ni vica na macawa e vakau na noda ivola vakaivolatabu ina vanua ribayawa ena lori lelevu, waqa kei na sitimanivanua. Era vodo ena waqavuka na ivakatawa dauveilakoyaki, lewe ni Komiti ni Tabana, daukaulotu, kei na so tale mera lako vakatotolo ena soqo ni veiwasewase se kena qaravi na ilesilesi vakalou. Kena ikuri, era vuka ena levu na vanua na lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa kei na so tale na tacida ena itikotiko liu mera veivakayaloqaqataki ra qai vakavulici ira na tacida. Na torocake ni sala ni veitosoyaki e vakaduavatataki keda na dauveiqaravi i Jiova.—Same 133:1-3.

10. Na cava e tukuni kina ni vosa vakavalagi na vosa e vakayagataki raraba ena veimatanitu?

¹⁰ E vosataki raraba ena matanitu o Roma ena imatai ni senitiuri na vosa vaKirisi na Koine. Vakacava nikua, na vosa cava e  vosataki raraba ena veimatanitu? Levu era na kaya ni vosa vakavalagi. E kaya e dua na ivola me baleta na vosa vakavalagi (English as a Global Language): “Rauta ni dua na ikava ni lewenivanua e vuravura era sa cameme rawa tu ena vosa vakavalagi.” Na vosa e vakavulici vakalevu ena veimatanitu na vosa vakavalagi, e vakayagataki e veiyasa i vuravura ena veika vakabisinisi, politiki, saenisi, kei na buli ni iyaya vovou.

11. E yaga vakacava na vosa vakavalagi ena vakatetei ni sokalou savasava?

¹¹ E vakatetei na sokalou savasava ni vakayagataki vakalevu na vosa vakavalagi. Sa dede na kena tabaki na Vale ni Vakatawa kei na so tale na ivola vakaivolatabu ena vosa vakavalagi. E vosataki vakalevu na vosa qo ena itikotiko liu ni iVakadinadina i Jiova. E vakayagataki tale ga ena veivakavulici ena Watchtower Educational Center i Patterson, Niu Yoka, Merika.

12. E vakacava na levu ni vakadewa ivola vakaivolatabu eda cakava na dauveiqaravi i Jiova? E vakarawarawataka vakacava qori na iyaya vovou?

¹² Nida vunautaka na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou e veivanua, e vakadewataki kina na noda ivola ena 700 vakacaca na vosa. E veivuke ena cakacaka levu qo na toso ena tabana ni kompiuta, okati kina na kena buli na porokaramu e vakatokai na MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System). E yaga vakalevu qo ena vakatetei ni itukutuku ni Matanitu ni Kalou qai vakaduavatataki keda na mataveitacini e vuravura raraba. Koya e bibi sara, ni vakaduavatataki keda na “vosa savasava” ni ka dina ena iVolatabu.—Wilika Sefanaia 3:9.

13, 14. E yaga vakacava na lawa kei na vakatulewa ni mataveilewai vei keda na lotu vaKarisito nikua?

¹³ Eda vulica ena ulutaga sa oti ni yaga vei ira na lotu vaKarisito taumada na lawa ni Roma, ra qai muria na veimatanitu e vakarurugi kina. E yaga tale ga na lawa vei keda na lotu vaKarisito nikua. Kena ivakaraitaki, e Merika—na vanua e tiko kina na noda itikotiko liu—e vakadonuya na Yavu ni Vakavulewa na galala ni sokalou, vosa, kei na soqoni. E rawa mera soqoni na tacida e Merika ra qai veivosakitaka na iVolatabu ena galala, mera wasea tale ga yani na veika era vulica. Ia eso na noda galala a vinakati me vakalawataki ena mataveilewai. (Fpai. 1:7) Nira veilewaitaki na dauveiqaravi i Jiova e Merika, era kauta cake sara na nodra kisi ina mataveilewai levu. Levu na gauna era tokona na mataveilewai  qori na nodra dodonu mera dautukutuku ni Matanitu ni Kalou.

¹⁴ Na mataveilewai ena so tale na vanua era dau tokona na noda dodonu ni sokalou kei na noda vunau e matanalevu. Ena so na vanua, e sega ni tokoni keda na mataveilewai, ia eda kauta cake ena mataveilewai ni veimatanitu. Kena ivakaraitaki, ena June 2014, na mataveilewai me baleta na nodra dodonu na lewenivanua e Urope (European Court of Human Rights) e tokona e 57 na noda kisi, na lewa qo era na muria na matanitu kece era lewe ni dua na matabose e Urope (Council of Europe). Era ‘cati keda na veimatanitu,’ ia era vakatulewataka na mataveilewai ena levu na vanua ni tiko na noda dodonu meda sokalou.—Maciu 24:9.

15. Na veiveisau cava e vakayacori ena tabaivola, e yaga vakacava qori vei keda?

¹⁵ Na torocake ena tabana ni tabaivola e tokona na kena vunautaki na itukutuku vinaka e veiyasa i vuravura. E veisau vakalailai ena vica na senitiuri na misini ni tabaivola a bulia o Johannes Gutenberg rauta na yabaki 1450. Ena rua na senitiuri sa sivi, sa levu na veiveisau ena tabana ni tabaivola. Na misini ni tabaivola era sa misini lelevu, totolo qai vinaka. Sa sau lailai na kena caka na pepa kei na vakarautaki ni ivola. Sa sosomitaka na tabaivola makawa na kompiuta, e vakatotolotaka na cakacaka qai vakavinakataka na droini. E yaga vakacava qo ena noda cakacaka? Dikeva mada qo: E tabaki e 6,000 na ilavelave na imatai ni Vale ni Vakatawa vakavalagi (Julai 1879), e sega kina na iyaloyalo, qai tabaki ena dua ga na vosa. Nikua, ni oti e 136 na yabaki sa tabaki e sivia ni 50,000,000 na mekesini ni dua na ilavelave ni Vale ni Vakatawa qai veisoliyaki. E tabaki kina na iyaloyalo dui roka qai vakarautaki ena 200 vakacaca na vosa.

16. Na iyaya vovou cava e tokona na cakacaka vakavunau e vuravura raraba? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

¹⁶ Dikeva mada eso na ka vovou era vakayagataka na dauveiqaravi ni Kalou ena 200 na yabaki sa oti ena kena vunautaki na itukutuku vinaka. Eda sa veivosakitaka mai na sitimanivanua, motoka, kei na waqavuka, ia e tiko tale ga na basikeli, misini ni taipa, nodra misini ni tabaivola na mataboko, telekaravu, talevoni, itaba, iyaya ni katokatoni, retio, tivi, yaloyalo yavala, kompiuta, kei na Internet. E yaga na iyaya vovou qori ena vuqa na sala meda vakayacora kina na noda cakacaka ni veivakatisaipelitaki. Na vakayacori ni parofisai me baleta na noda “sucuma na nodra wai-ni-sucu na veimatanitu tani” na dauveiqaravi ni Kalou, eda sa vakayagataka vinaka kina na ka e vakarautaka na veimatanitu, me vaka na iyaya vovou me tabaki kina na iVolatabu kei na ivola vakaivolatabu ena levu na vosa.—Wilika Aisea 60:16.

17. (a) Na cava e matata vakasigalevu? (b) Na cava e vinakata kina o Jiova meda ‘cakacaka vata’ kei koya?

¹⁷ E matata vakasigalevu ni vakalougatataki keda tiko o Jiova. Eda kila ni rawa vei Jiova me vakayacora vakataki koya na nona inaki. Ia e vinakata na Tamada vakalomalagi dauloloma meda ‘cakacaka vata’ kei koya, meda vakaraitaka kina noda lomani koya kei ira na wekada. (1 Kor. 3:9; Mari. 12:28-31) Meda vakayagataka vinaka noda gauna meda vunautaka kina na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou, na cakacaka bibi duadua e vuravura. Meda vakaraitaka mada ga noda vakavinavinakataka na veidusimaki i Jiova kei na nona tokona noda cakacaka ni veivakavulici e vuravura raraba!