1-3. (a) Na cava e cecere kina na ivakarau ni nona veivosaki kei na sala e veitaratara kina na Kalou ni vakatauvatani kei keda? (b) Cava ena veivosakitaki ena ulutaga qo?

NA KALOU e buli ira nona ibulibuli vuku mera marautaka na bula. (Same 36:9; 1 Tim. 1:11) E tukuna na yapositolo o Joni ni rau bula vata e liu kei na Kalou “na Vosa,” na “imatai ni ibulibuli ni Kalou.” (Joni 1:1; Vkta. 3:14) E dau tukuna o Jiova nona rai kei na lomana vua na Luvena ulumatua. (Joni 1:14, 17; Kolo. 1:15) E cavuta na yapositolo o Paula na matavosa “nodra vosa na agilosi,” qori na ivakarau ni veivosaki mai lomalagi e uasivia na noda vosa.—1 Kor. 13:1.

² O Jiova e kilai ira vinaka na vica vata na bilioni na nona ibulibuli vuku e vuravura kei na lomalagi. E levu era na rairai masuti Jiova ena loma ga ni dua na gauna ena duidui vosa. E sega wale ga ni rogoca nodra masu, ia e dusimaki ira kece ena gauna vata qori qai veitaratara kei ira na kabula vakayalo e lomalagi. Me rawati qori, ena vinakati me cecere sara vei keda na tamata na ivakarau ni nona vakasama, vosa, kei na nona veitaratara. (Wilika Aisea 55:8, 9.) Kena ibalebale ni gauna e vosa kina vei keda o Jiova, e rawarawa ga ni vakamacalataka nona rai me rawa nida kila.

³ Eda na veivosakitaka na ka e cakava na Kalou vuku qo me  rawarawa kina nona veitaratara kei ira na nona tamata ena gauna sa oti. Eda na raica tale ga na nona veisautaka na ivakarau ni nona vosa vei keda me salavata kei na ituvaki kei na ka e vinakati.

4. (a) Na vosa cava a vakayagataka o Jiova me veivosaki kina kei Mosese, Samuela kei Tevita? (b) Cava e volatukutukutaki ena iVolatabu?

⁴ Ni vosa o Jiova vei Atama ena were o Iteni, e vakayagataka na noda vosa na tamata. De dua a vakayagataka na vosa makawa vakaIperiu. E muri e tukuna nona vakasama vei ira na dauvolaivolatabu era vosa vakaIperiu, me vakataki Mosese, Samuela, kei Tevita, era vakadewataka sara ena nodra vosa ga qai duidui na ivakarau ni nodra volavola. Era sega ni lavetaka ga na ka e cavuta o Jiova, era tukuna tale ga na ka e dau cakava vei ira na nona tamata, okati kina na ivolatukutuku ni nodra vakabauta, nodra loloma, nodra malumalumu kei na nodra tawayalodina. E yaga vakalevu nikua na itukutuku kece qori.—Roma 15:4.

5. Eda kila vakacava ni sega ni vakayagataka ga o Jiova na vosa vakaIperiu?

⁵ Ni veisau na ituvaki, a sega ni vakayagataka ga na Kalou na vosa vakaIperiu. Ni oti nodra kau vakavesu i Papiloni na Isireli, era sa vosa tu ga vakaArame eso na dauveiqaravi ni Kalou. De dua me vakarautaki ira ena ka se bera mai. O Jiova e uqeti ratou na parofita o Taniela, Jeremaia kei na bete o Esera me ratou vola vakaArame eso na nodratou ivola.—Raica na ivakamacala e ra ena Esera 4:8; 7:12; Jeremaia 10:11; kei na Taniela 2:4.

6. Na cava e vakadewataki kina na Vosa ni Kalou ena vosa vaKirisi?

⁶ E vakamalumalumutaka o Alekisada na ka Levu e dua na iwase levu ni vanua ena gauna makawa, mani vosataki vakalevu ena gauna ya na vosa vaKirisi na Koine. Levu na Jiu era sa vosa vaKirisi, e vakadewataki kina na iVolatabu vakaIperiu ina vosa vaKirisi. E tukuni nira vakadewataka e le 72, e kilai na vakadewa qori me Septuagint. E imatai tale ga ni vakadewa ni iVolatabu qai dua vei ira na vakadewa nuitaki duadua. * Ni levu era vakadewataka, e duidui kina na iwalewale ni vakadewa, so e vakadewa vosa yadua, so tale e sega. Ia era raica na Jiu era vosa vaKirisi kei ira na lotu vaKarisito me Vosa ni Kalou na Septuagint.

7. Na vosa cava a rairai vakayagataka o Jisu ni vakavulici ira nona tisaipeli?

⁷ Ni tiko e vuravura na ulumatua ni Kalou, e rairai vosa se veivakavulici ena vosa vakaIperiu. (Joni 19:20; 20:16; Caka. 26:14) E rairai vakayagataka o Jisu eso na ivosavosa vakaArame, ni kilai levu na vosa qori ena imatai ni senitiuri. E kila vinaka tale ga na vosa makawa vakaIperiu e vosataka o Mosese kei ira na parofita, ni dau wiliki e veimacawa ena valenilotu. (Luke 4:17-19; 24:44, 45; Caka. 15:21) E vosataki tale ga e Isireli na vosa vaKirisi kei na vosa vakaLatina. Ia e sega ni tukuna na iVolatabu ni a vosataka qori o Jisu.

8, 9. Na cava e volai kina vaKirisi eso na ivola ena iVolatabu? Cava e dusia qori me baleti Jiova?

⁸ Era kila na vosa vakaIperiu na imuri  taumada i Jisu. Ia ni sa takali o Jisu, era vosataka na tisaipeli eso tale na vosa. (Wilika Cakacaka 6:1.) Ni tete na itukutuku vinaka, levu na lotu vaKarisito era vosa ga vaKirisi. E mani veisoliyaki vakalevu ena vosa vaKirisi na Kosipeli i Maciu, Marika, Luke kei Joni, ni talanoataki kina na veivakavulici kei na ka e cakava o Jisu. Kena ibalebale, levu na tisaipeli era vosa vaKirisi, sega soti na vosa vakaIperiu. * E veisoliyaki tale ga ena vosa vaKirisi na ivola uqeti vakalou i Paula kei na so tale na ivola vakaivolatabu.

⁹ Me nanumi tiko nira dau vakayagataka na Septuagint o ira na vola na iVolatabu vaKirisi vaKarisito mera lavetaka kina na iVolatabu vakaIperiu. Eso na gauna na ka e lavetaki e duidui mai na vosa vakaIperiu a volai taumada kina, ia nikua sa lewe ni iVolatabu e uqeti vakalou. Era sega ni uasivi na dauvakadewa, ia na nodra cakacaka sa mai okati me Vosa ni Kalou. E sega ni vakaduiduitaka na Kalou e dua na matatamata se vosa.—Wilika Cakacaka 10:34.

10. Na cava eda vulica me baleti Jiova ni vakarautaka na nona Vosa vei keda kece?

¹⁰ Eda sa vulica mai ni dau vosa vei keda o Jiova me salavata kei na ituvaki. E sega ni tukuna meda vulica e dua na vosa me rawa nida kilai koya kina se nona inaki. (Wilika Sakaraia 8:23; Vakatakila 7:9, 10.) Eda vulica tale ga ni uqeta o Jiova na volai ni iVolatabu, ia e vakadonuya me duidui na ivakarau ni volavola.

11. Sa vosataki nikua e levu na vosa, ia na cava ena sega ni vakaleqa kina nona via vosa vei keda o Jiova?

¹¹ Sa levu tu na vosa nikua. Vakacava ena vakaleqa qori na nona via vosa vei keda o Jiova? Sega. Kena ivakaraitaki, eda rairai kila e vica ga na vosa a cavuta taumada o Jisu. (Maciu 27:46; Mari. 5:41; 7:34; 14:36) Ia e raica o Jiova me vakasavui na itukutuku i Jisu ena vosa vaKirisi, me caka tale ga qori ena so tale na vosa ni toso na gauna. E muri era lavetaka vakavica na Jiu kei ira na lotu vaKarisito na Vosa ni Kalou, e maroroi sara kina na kena itukutuku. Sa qai vakadewataki qori ena levu tale na vosa. E tukuna o John Chrysostom ena ikava se ikalima ni senitiuri G.V. ena nona gauna e vakadewataki na ivakavuvuli i Jisu ena nodra vosa na kai Siria, Ijipita, Idia, Perisia, Iciopea kei na levu tale.

12. E saqati vakacava na kena vakadewataki kei na tabaki ni iVolatabu?

¹² E seva nodra inaki e levu mera tarova na kena vakadewataki qai tabaki  na iVolatabu ena levu na vosa, era saga mada ga mera vakamatei ira na vakadewataka. Kena ivakaraitaki, a vakarota o Diocletian na Empara ni Roma ena 303 G.V. me vakarusai na ilavelave kece ni iVolatabu. Ena ika16 ni senitiuri, a tekivu vakadewataka ena vosa vakavalagi o William Tyndale na iVolatabu vakaIperiu kei na vaKirisi, e tukuna kina vua e dua na turaga vuli vinaka: “Ke vakabalavutaka noqu bula na Kalou, ena vica wale ga na yabaki au na raica me kila vinaka na iVolatabu e dua na gone dau siviyara.” A dro mai Igiladi o Tyndale me gole i Urope me vakadewataka qai tabaka na iVolatabu. Era saga na iliuliu ni lotu mera vakama e matanalevu na iVolatabu kece, ia e veisoliyaki e dua na iwiliwili levu ni iVolatabu. E qai bukiveretaki o Tyndale, e vesu ena kau, e vakamai. Se tu ga nikua na nona ivakadewa. E yaga sara vakalevu na ivakadewa qori ena kena vakarautaki na iVolatabu na King James.—Wilika 2 Timoci 2:9.

13. Na cava e laurai ni dikevi na ivolavivigi makawa?

¹³ Se laurai tiko ga ena so na ilavelave makawa ni iVolatabu e vica na duidui se cala lalai. Era dikeva vinaka na dauvakadidike e vica vata na udolu na ivolavivigi, tiki ni ivolavivigi, kei na ivakadewa makawa. Na macala ni vakadidike qori e vakadeitaki kina e levu sara na tikinivolatabu. E vica na tikinivolatabu e sega ni vakadeitaki, ia e sega ni veisautaka na itukutuku ni iVolatabu. Na vakadidike va qori e vakadeitaka vei ira na gonevuli gumatua ni iVolatabu ni uqeti vakalou na iVolatabu e tiko vei keda.—Aisea 40:8. *

14. Na cava eda qoroya kina na iVolatabu?

¹⁴ Nira veitusaqati na meca, e raica ga o Jiova me vakadewataki vakalevu duadua e vuravura na nona Vosa. Ke ra vakabauta mada ga vakalailai na Kalou e levu se sega, na iVolatabu e volitaki vakalevu duadua qai tabaki taucoko se vakatikina ena rauta ni 2,800 na vosa. Sega ni dua tale na ivola e tautauvata kei na iVolatabu. E sega ni matata se nuitaki eso na ivakadewa ni iVolatabu ni vakatauvatani kei na so tale. Ia voleka ni vakadewa kece e tiko kina na yavu ni itukutuku vakaivolatabu me baleta na inuinui kei na noda vakabulai.

15. (a) E veisau vakacava noda ivola vakaivolatabu me tekivu mai na 1919? (b) Na cava e vakarautaki kina ena vosa vakavalagi noda ivola?

¹⁵ Ena 1919, e lesi e dua na ilawalawa lailai e vulica vagumatua na iVolatabu me “dauveiqaravi yalodina e vuku” qai levu na gauna e vosa ga vakavalagi vei ira  na “lewenivuvale.” (Maciu 24:45) Dua na ka nona sasaga na “dauveiqaravi” me vakarautaka na kakana vakayalo ena levu na vosa; nikua sa sivia na 700 na vosa. Me vaka ga na vosa vaKirisi na Koine ena imatai ni senitiuri, e vakayagataki vakalevu nikua na vosa vakavalagi ena tabana ni bisinisi kei na vuli. E vakarautaki gona ena vosa vakavalagi na noda ivola qai vakadewataki ena levu na vosa.

16, 17. (a) Na cava era vinakata na dauveiqaravi ni Kalou? (b) Cava e qai yaco? (c) Cava e nuitaki me rawata na New World Translation ena 1950?

¹⁶ E yavutaki ena iVolatabu na noda ivola kece. Ena lomaloma ni ika20 ni senitiuri, e vakayagataki vakalevu na vakadewa na King James ni 1611. Ia sa makawa na vosa e vakayagataki kina. E vica wale ga na vanua e cavuti kina na yaca ni Kalou ena ivakadewa qori, ia ena ivolavivigi makawa e laurai vakavica vata na udolu. E laurai eso na cala, e vakuri tale ga eso na tikinivolatabu e sega ni tiko ena ivolavivigi makawa. E laurai qori ena so tale na vakadewa vakavalagi.

¹⁷ Era vinakata na dauveiqaravi ni Kalou e dua na vakadewa ni iVolatabu e donu qai kilai rawarawa. E mani tauyavu na Komiti ni iVolatabu na New World Translation, qai sevutaka vakalalai e ono na iwasewase ni iVolatabu mai na 1950 ina 1960. A sevutaki na imatai ni iwasewase ena ika2 ni Okosita, 1950. E tukuna o Brother N. H. Knorr vei ira na vakarorogo: “E vinakati vakalevu nikua me dua na vakadewa e vakayagataki kina na vosa ni gauna qo me salavata kei na ka dina e vakatakilai, me vakarautaka tale ga na yavu meda kila kina e levu tale na ka dina ni vakasavui vakadodonu na inaki ni ivolavola taumada; na vakadewa qori me kilai rawarawa qai matata me vaka ga na nodra kila vakamatata na tauvanua nodratou volavola na tisaipeli i Karisito.” E nuitaka o Brother Knorr ni na vukei ira vakayalo na vica na milioni na vakadewa qori.

18. Na veiveisau cava e vakadewataki rawa kina na iVolatabu?

¹⁸ E qai vakavotukana ena 1963 na ka e vinakata o Brother Knorr. A sevutaki na New World Translation of the Christian Greek Scriptures ena ono tale na vosa—Dutch, Varanise, Jamani, Itali, Potukali kei na Sipeni. Ena 1989 e tauyavutaka na iLawalawa Dauvakatulewa e dua na tabana ena itikotiko e liu me qarava na vakadewataki ni iVolatabu. Ena 2005, sa vakadonui me vakadewataki na iVolatabu ena vosa e tabaki kina na Vale ni Vakatawa. Nikua, e tabaki taucoko se vakatikina na New World Translation ena sivia na 130 na vosa.

19. Na soqo bibi cava e vakayacori ena 2013? Cava ena veivosakitaki ena ulutaga tarava?

¹⁹ Ni toso na gauna, e vinakati me vakavoutaki na New World Translation me ganita na vosa vakavalagi nikua. Ena muanimacawa ni ika5 kei na ika6 ni Okotova 2013, era tiko se sarava na ika129 ni bose vakayabaki ni Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania e 1,413,676 mai na 31 na matanitu. Era marau ni sevutaka e dua na lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa na ilavelave vakavoutaki na New World Translation ena vosa vakavalagi. Levu era luluvu nira yadua na iVolatabu qori. Ni wiliki na tikinivolatabu mai na buturara, era kila na vakarorogo ni rawarawa qai matata. Ena veivosakitaki ena ulutaga tarava na vakavoutaki ni iVolatabu qori, kei na kena vakadewataki ena so tale na vosa.