O Bau Kila?

Na cava e vakani ira kina na Isireli na Kalou ena toa ni veikau nira tu ena vanualiwa?

▪ Nira sereki mai Ijipita na Isireli, dua na ka na levu ni toa ni veikau a vakarautaka vakarua vei ira na Kalou mera kania.—Lako Yani 16:13; Tiko Voli Mai na Lekutu 11:31.

Era manumanu lalai na toa ni veikau, e rauta ni 18 na sedimita na kedra balavu qai 100 na karamu na kedra bi. Era dau lai vakaluveni ena levu na vanua ena ra kei Esia kei Urope. Nira dau toki ni veisau na draki, era dau gole kina i Noca Aferika kei Arapea ena vulaililiwa. Ena ilakolako va qori, e sega ni wili rawa na levu ni toa ni veikau era dau muri baravi ena tokalau ni Wasa na Mediterranean ra lai vukaca sara na ucunivanua o Saineai.

E tukuna na New Westminster Dictionary of the Bible, ni o ira na toa ni veikau era “dau vuka era totolo tale ga, era vakayagataka vinaka na cagi; ia ke veisau na matanicagi se ra oca ena vuka vakabalavu, era na lutu kece na toa ni veikau ra qai davo tu ena qele nira kidacala.” Era na ro ena qele mera cegu siga dua se siga rua ra qai vuka tale, qori e vakarawarawataka na nodra tobo vei ira na dauvavana. Ena itekivu ni ika20 ni senitiuri, a volitaka i vanuatani o Ijipita e rauta ni tolu na milioni na toa ni veikau e veiyabaki.

A donuya tu na vulaitubutubu na gauna ruarua era kania kina na Isireli na toa ni veikau. Ena gauna tale ga qori era dau vukaca kina na vanua o Saineai, ia o Jiova a ‘vakaliwava e dua na cagi’ me kauti ira na toa ni veikau ina nodra keba na Isireli.—Tiko Voli Mai na Lekutu 11:31.

Na cava na “solevu ni kena vakatabui na valenisoro” e tukuni ena Joni 10:22?

▪ E tolu na solevu a vakarota na Kalou vei ira na Jiu—na Solevu ni Madrai Sega ni Vakaleveni, na Solevu ni Penitiko, kei na Solevu ni Kumukumuni. Eratou dau veitaravi ga na solevu qori, ena vulaitubutubu, voleka ni cava na vulaitubutubu kei na vulaibotabota. Ia na solevu e tukuni ena Joni 10:22 a vakayacori ena “vulaililiwa,” a vakananumi kina na kena vakatabui tale na valenisoro i Jiova ena 165 B.S.K. A vakayacori tiko na solevu qori me walu na siga qai tekivu ena ika25 ni vula o Kisiliu, volekata na gauna e dau lekaleka kina na siga. Na cava a tauyavu kina na solevu qori?

Ena 168 B.S.K. o Antiochus IV (Epiphanes) na iliuliu kei Siria e kawa i Seleucus, a saga me vakawabokotaka na sokalou kei na ivakarau ni bula vakaJiu. A mani tara e dua na icabocabonisoro ni lotu butobuto ena dela ni icabocabonisoro ni vale i Jiova e Jerusalemi, qai vakacaboisoro kina vua na kalou ni Kirisi o Seusi.

Qori a vakavuna na nodra veivorati na Maccabee. A vala o Judas Maccabaeus na nodra iliuliu na Jiu me vagalalataki Jerusalemi mai na nodra lewa na kawa i Seleucus, a talaraka na icabocabonisoro ni lotu butobuto qai tara tale e dua na ka vou. Oti e tolu na yabaki na kena vakadukadukalitaki tu na icabocabonisoro, a vakasavasavataka na valenisoro o Judas qai vakatabuya tale vei Jiova. Me tekivu mai na gauna oya, era dau solevutaka na Jiu ena vula o Tiseba na “solevu ni kena vakatabui na valenisoro” (vakaIperiu na chanuk·kahʹ). Na solevu qori e kilai tu nikua me Hanukkah.

[iYaloyalo ena tabana e 14]

iTaba kei Judas Maccabaeus, Lyon, 1553

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 14]

Mai na ivola Scripture Natural History. Illustrated. 1876