Vakacava e tokona na itukutuku ena iVolatabu na ka e kune ena vakekeli? E tabaki ena 2014 e dua na ulutaga ena mekesini na Biblical Archaeology Review qai tarogi kina: “E le vica era volatukutukutaki ena iVolatabu vakaIperiu e vakadinadinataki nira bula dina?” Na kena isau, e “rauta ni 50.” Eso tale a sega ni volai na yacadra, dua vei ira o Tatinai. O cei mada o Tatinai? Meda dikeva mada na kena ivolatukutuku ena iVolatabu.

A vakarurugi tu ena dua na gauna o Jerusalemi ena matanitu o Perisia. Na vanua a toka kina o Jerusalemi era vakatoka na kai Perisia me Tai ni Uciwai, ena ra ni Uferetisi. Ni vakabalei Papiloni oti na matanitu o Perisia, era sereki na Jiu era bobula tu kina ra qai lesu i Jerusalemi mera lai tara tale na valenisoro. (Esera 1:1-4) Ia era saqata na meca na tara ni valenisoro nira kaya era saqata na veiliutaki na Jiu. (Esera 4:4-16) Donuya na veiliutaki i Taraiasi I ena 522 ina 486 B.G.V., a lesi o Tatinai na vakailesilesi ni matanitu o Perisia me vaqaqa na ka era beitaki kina na Jiu. E vakatokai o Tatinai ena iVolatabu me “kovana ena yasayasa ni Tai ni Uciwai.”—Esera 5:3-7.

E laurai na yaca i Tatinai ena vica na papa qele makawa e vakabauti nira maroroya voli mai na nona kawa. Dua vei ira na papa qele qori a volai ena 502 B.G.V. donuya na ika20 ni yabaki ni veiliutaki i Taraiasi I. E laurai toka kina na nona veidinadinati vakailavo e dua na lewe ni vuvale i Tatinai kei na dua e volatukutukutaki ena iVolatabu. E volai tale toka ga kina ni vakadinadinataka na veidinadinati qori e dua na dauveiqaravi i “Tatinai na kovana ena yasayasa ni Tai ni Uciwai.” Qori na Tatinai vata ga e volatukutukutaki ena ivola i Esera ena iVolatabu.

Na cava na itavi i Tatinai? A wasewasea vakayasana o Sairusi na Ka Levu nona matanitu ena 535 B.G.V., e dua na yasana e vakatoka me Papiloni kei na Tai ni Uciwai. A wase tale vakarua na yasana qori, qai veiliutaki o Tatinai ena yasayasa e vakatokai na Tai ni Uciwai. Na yasayasa qori e wili kina o Coele-Syria, Finisia, Samaria, kei Juta. A rairai veiliutaki voli mai Tamasiko o Tatinai ena 520 ina 502 B.G.V.

A gole i Jerusalemi o Tatinai me lai vaqaqa na nodra beitaki na Jiu nira saqata na veiliutaki. Oti e vakamacalataka ena nona ivola vei Taraiasi nira kaya na Jiu ni solia vei ira na veivakadonui o Sairusi me tara tale na valenisoro i Jiova. E dina na ka era kaya na Jiu ni laurai vata kei na nodra itukutuku maroroi na tui. (Esera 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) E mani vakaroti o Tatinai me kua ni vakataotaka na cakacaka, qai muria o Tatinai na ka e tukuni vua.—Esera 6:6, 7, 13.

E sega ni dua na ka vakairogorogo e cakava o “Tatinai na kovana ena yasayasa ni Tai ni Uciwai.” Ia e cavuti ena iVolatabu na yacana, e donu tale ga na icavuti e vakayagataki vua. Qori e dua tale na ivakadinadina ni tokona na itukutuku ena iVolatabu na ka e kune ena vakekeli.