Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn 1 500 mɔ̌ wɛ kú hwenu e Nazi lɛ hu mɛ vantankánnyá é; Kúnnuɖetɔ́ 35 000 jɛji wɛ ɖò Allemagne kpo tò ɖěɖee mɛ Nazi lɛ kp’acɛ gbɔn é kpo. Mɛ gègě tíìn bɔ è tuùn nǔ e zɔ́n bɔ ye kú é lě tawun ǎ. Ðó è kpò ɖò dobanunǔ wɛ wutu ɔ, è sixu lɛ́ mɔ gǒflɛ́mɛ ɖevo lɛ ɖò nukɔnmɛ.

•  Nɛ̌ ye ka kú gbɔn?

•  Etɛwu è ka doya nú ye?

•  Fitɛ lɛ ye ka kú ɖè?

•  Mɛ ɖěɖee è hu é ɖé Lɛ

•   È hu ye: Kúnnuɖetɔ́ 400 mɔ̌ wɛ è hu ɖò Allemagne kpo tò ɖěɖee mɛ Nazi lɛ kp’acɛ gbɔn lɛ é kpo. Ye mɛ gègě tíìn bɔ è dɔn yì hwɛ nukɔn, ɖó kúhwɛ́ nú ye, lobo gbò ta ye. È da tú mɛ ɖevo lɛ, alǒ dó kàn kɔ nú ye ma ɖɔhwɛ yetɔn sɔgbe xá sɛ́n.

•   Gan sinsɛn ɖò ninɔmɛ syɛnsyɛn lɛ mɛ: Kúnnuɖetɔ́ 1 000 jɛji wɛ kú ɖò Nazi lɛ sín yadonumɛkpá lɛ kpo gankpa yetɔn lɛ kpo mɛ. Ye nɔ w’azɔ̌ kú wunda gbɛ̀ wunda, alǒ tlɛ nɔ kú, ɖó dakaxomɛwu, xovɛ, jɔhɔn, azɔn alǒ nukún e è ma nɔ kpé dó ye wu ganji azɔn hwenu ǎ é kpo wu. Daka e è xò ye wu é zɔ́n bɔ mɛɖé lɛ tíìn bɔ, hwenu e è ɖè ye nyite ɖò Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ sín vivɔnu é ɔ, é sɔ́ lín có ye kú ǎ.

•   Nǔ ɖevo e hu ye lɛ é: Kúnnuɖetɔ́ ɖé lɛ tíìn, bo kú ɖò xɔ ɖěɖee mɛ è fún jɔhɔn gblégblé dó lɛ é, ɖevo lɛ tíìn bɔ dotóo lɛ tɛ́n wlɛnwín dotóozɔ́wiwa tɔn kpɔ́n dó ye wu, alǒ dó mɛhuhu sín nyɛ̌ lɛ nú ye bɔ ye kú.

 È doya nú Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ ɖó ye xwedó nùkplɔnmɛ Biblu tɔn lɛ wutu. Enyi acɛkpikpa Nazi lɛ tɔn byɔ Kúnnuɖetɔ́ lɛ ɖɔ ye ni wà nǔ e Biblu gbɛ́ é ɔ, ye nɔ gbɛ́ bǐ. Ye wá gbeta ɔ kɔn bo ‘setónú nú Mawu hú gbɛtɔ́.’ (Mɛsɛ́dó 5:29) Mǐ ni kpɔ́n ali e nu ye wà mɔ̌ ɖè é wè.

1.   Wǔ ɖiɖó zɔ ɖò toxóɖiɖɔ linu. Lee é nyí gbɔn nú Kúnnuɖetɔ́ e gbɔn tò lɛ bǐ mɛ égbé lɛ é ɔ, Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn e nɔ acɛkpikpa Nazi lɛ tɔn glɔ́ lɛ é ɖó wǔ zɔ nú nǔ e kàn toxóɖiɖɔ lɛ é. (Jaan 18:36) Enɛ wu ɔ, ye gbɛ́ ɖɔ emi kún na:

   •   Wà ahwanzɔ́ alǒ wà azɔ̌ e cá kàn xá ahwan é ɖebǔ ó.—Ezayíi 2:4; Matie 26:52.

   •   Ð’alɔ ɖò sɔmisɔmi núwiwa lɛ mɛ, alǒ xò kpóɖó nú tutoblonunu Nazi lɛ tɔn lɛ ɖebǔ ó..—Jaan 17:16.

   •   Dó gbè wuntun tò ɔ tɔn e nyí swastika é alǒ ɖɔ “Heil Hitler!” ó—Matie 23:10; 1 Kɔlɛntinu lɛ 10:14.

2.   Mawu sinsɛn. È gbɛ́ ɖɔ Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ ni ma sɛ̀n Mawu ó có, ye kpó ɖò:

   •   Kplékplé ɖó kpɔ́ wɛ bo nɔ xoɖɛ lobo nɔ sɛ̀n Mawu.—Eblée lɛ 10:24, 25.

   •   Wɛn Biblu tɔn jla wɛ, bo nɔ má wema junjɔn Biblu jí lɛ.—Matie 28:19, 20.

   •   Xomɛ nyɔ́ dó nɔzo yetɔn lɛ wu wɛ kaka jɛ Jwifu lɛ jí.—Maki 12:31.

   •   Títɛ́dó nùɖiɖi yetɔn wu wɛ, bo nɔ gbɛ́ ɖɔ emi kún na d’alɔ wema ɖé mɛ dó gbɛ́ nùɖiɖi emitɔn ó.—Maki 12:30.

 Akɔwé Robert Gerwarth wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ wɛ nyí “gbɛ̌ta ɖokpo e è doya na ɖó nǔ e ye ɖi nǔ na ɖò sinsɛn linu lɛ é wu, hwenu e Hitler ɖò acɛ kpa wɛ é.” a Gantɔ́ hàtɔ́ e ɖò yadonumɛkpá lɛ mɛ xá Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ é yí wǎn nú ye ɖó dǒ e ye lí ɖò nùɖiɖi mɛ é wu. Gantɔ́ e nyí Australie-nu é ɖé ɖɔ: “Ye nɔ yì ahwan ǎ. È ka hu ye ɔ, é nyɔ́ nú ye hú yedɛɛ lɛ na hu mɛ ɖevo.”

•   Yadonumɛkpá lɛ mɛ: Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ gègě kú ɖò yadonumɛkpá lɛ mɛ. È wlí ye dó gan ɖò yadonumɛkpá elɔ lɛ mɛ: Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, kpo Sachsenhausen kpo. Ðò Sachsenhausen kɛɖɛ ɔ, Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn 200 mɔ̌ wɛ kú bɔ è tuùn céɖécéɖé.

•   Gankpa lɛ mɛ: È xò daka Kúnnuɖetɔ́ ɖé lɛ wu kaka bɔ ye kú ɖò gankpa lɛ mɛ. Mɛ ɖevo lɛ kú ɖó wǔ e è gblé ye ɖò nùkanbyɔmɛ hwenu é wutu.

•   Fí e è nɔ hu mɛ ɖè lɛ é: Fí ɖěɖee è hu Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ ɖè tawun é wɛ nyí gankpa e ɖò Berlin-Plötzensee, Brandenburg, kpo Halle/Saale kpo é. Gɔ́ na ɔ, è wlan dó wema lɛ mɛ ɖɔ fí vovo 70 ɖevo lɛ tíìn bɔ è hu Kúnnuɖetɔ́ lɛ ɖè.

•  Nyikɔ: Helene Gotthold

   Fí e è hu i ɖè é: Plötzensee (Berlin)

   Azɔn mɔkpan wɛ è wlí Helene e ɖó vǐ wè é. Ðò 1937 ɔ, è xò daka wǔ tɔn ɖò nùkanbyɔmɛ ɖé hwenu b’ɛ syɛn kaka bɔ adɔgo gblé d’è. Ðò 8 décembre 1944 ɔ, è gbò ta tɔn ɖò gankpa Plötzensee tɔn mɛ, ɖò Berlin.

•  Nyikɔ: Gerhard Liebold

   Fí e è hu i ɖè é: Brandenburg

   È gbò ta Gerhard e ɖó xwè ko é ɖò 6 mai 1943; è gbò ta tɔ́ tɔn ɖò gankpa ɖokpo enɛ mɛ é ɔ, xwè wè bló wɛ jɛn é ɖè nɛ. É wlan wema gudogudo tɔn ɖé sɛ́dó xwédo tɔn kpo asixɔntɔn tɔn kpo, bo ɖɔ: “Hlɔnhlɔn Aklunɔ ɔ tɔn mɛvo ɔ, na kpéwú bo zán gbɛ̀ gbɔn lě ǎ.”

•  Nyikɔ: Rudolf Auschner

   Fí e è hu i ɖè é: Halle/Saale

   Xwè 17 jɛn Rudolf ɖó bɔ è gbò ta ɛ ɖò 22 septembre 1944. Ðò wema gudo tɔn e é wlan sɛ́dó nɔ tɔn é mɛ ɔ, é ɖɔ: “Nɔví gègě zán gbɛ̀ gbɔn mɔ̌, mɔ̌ wɛ nyì lɔ ka na bló.”