Gbigbɔ mímɛ́ ɔ, hlɔnhlɔn e Mawu nɔ sɔ́ dó wà azɔ̌ na é wɛ. (Micée 3:8; Luki 1:35) Mawu nɔ sɛ́ gbigbɔ tɔn dó, enɛ wɛ nyí ɖɔ é nɔ ɖè hlɔnhlɔn tɔn xlɛ́ ɖò fí ɖebǔ bonu jlǒ tɔn na nyí wiwa.—Ðɛhan 104:30; 139:7, nwt.

 Ðò Biblu mɛ ɔ, xókwín Ebléegbe tɔn rouah kpo xókwín Glɛkigbe tɔn pneuma kpo wɛ è lilɛ dó “gbigbɔ.” Hwɛhwɛ ɔ, xókwín enɛ lɛ nɔ dó gesí hlɔnhlɔn e Mawu nɔ sɔ́ dó wà azɔ̌ na é alǒ gbigbɔ mímɛ́. (Bǐbɛ̌mɛ 1:2) É ɖò mɔ̌ có, Biblu nɔ lɛ́ zán xókwín enɛ lɛ ɖò ali ɖevo lɛ nu:

•   Funfún.—Xabakuku 2:19; Nǔɖexlɛ́mɛ 13:15.

•   Jɔhɔn.—Bǐbɛ̌mɛ 8:1; Jaan 3:8.

•   Gbɛ̀, alǒ hlɔnhlɔn e ɖò azɔ̌ wà wɛ ɖò nǔɖogbɛ lɛ mɛ é.—Jɔbu 34:14, 15.

•   Ninɔmɛ ayi mɛ tɔn mɛɖé tɔn alǒ jijɔ tɔn.—Kɛ́nsísɔ́ 14:24.

•   Mawu kpo nǔɖiɖó gbigbɔ tɔn lɛ kpo.—1 Axɔ́su lɛ 22:21; Jaan 4:24.

 Tinmɛ enɛ lɛ bǐ xlɛ́ ɖɔ nǔɖe wɛ bɔ gbɛtɔ́ kún nɔ mɔ kpo nukún kpo ó, bɔ nǔwiwa tɔn lɛ ka nɔ jɛ wěxo bɔ è nɔ mɔ. Mɔ̌ ɖokpo ɔ, gbigbɔ Mawu tɔn “e cí jɔhɔn ɖɔhun é ɔ, è nɔ mɔ kpo nukún kpo ǎ, b’ɛ ka ɖó hlɔnhlɔn tawun.”—An Expository Dictionary of New Testament Words, W. E. Vine tɔn.

 Biblu lɛ́ dó gesí gbigbɔ mímɛ́ Mawu tɔn ɖɔ é nyí “alɔ” tɔn lɛ alǒ “alɔví” tɔn lɛ. (Ðɛhan 8:4; 19:2; Luki 11:20; sɔ́ jlɛ́ dó Matie 12:28 wu.) Lee alɔlyɛnzɔ́watɔ́ ɖé nɔ zán alɔ tɔn kpo alɔví tɔn lɛ kpo dó w’azɔ̌ tɔn gbɔn é ɔ, mɔ̌ ɖokpo ɔ wɛ Mawu lɔ zán gbigbɔ tɔn dó sɔnǔ nú nǔ lěhun lɛ:

•   Wɛkɛ ɔ.—Ðɛhan 33:6; Ezayíi 66:1, 2.

•   Biblu.—2 Piyɛ́ɛ 1:20, 21.

•   Nǔjiwǔ ɖěɖee mɛsɛntɔ́ tɔn hwexónu tɔn lɛ bló lɛ é kpo wɛnɖagbejijlazɔ́ e ye wà kpo kanɖodónǔwu kpo é kpo.—Luki 4:18; Mɛsɛ́dó 1:8; 1 Kɔlɛntinu lɛ 12:4-11.

•   Jijɔ ɖagbe ɖěɖee mɛ ɖěɖee nɔ setónú n’i lɛ é nɔ ɖexlɛ́ lɛ é.—Galatinu lɛ 5:22, 23.

Gbigbɔ mímɛ́ nyí gbɛtɔ́ ǎ

 Ðɔ e Biblu ɖɔ ɖɔ gbigbɔ Mawu tɔn nyí “alɔ” tɔn lɛ, “alɔví” tɔn lɛ, alǒ “funfún” tɔn é ɔ, xlɛ́xlɛ́ wɛ é ɖè ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ kún nyí gbɛtɔ́ ó. (Tíntɔ́n 15:8, 10) Alɔlyɛnzɔ́watɔ́ ɔ sín alɔ lɛ sixu w’azɔ̌ taglo tɔn kpo agbaza tɔn kpo mɛvo ǎ; mɔ̌ ɖokpo ɔ, Mawu jɛn nɔ xlɛ́ ali gbigbɔ mímɛ́ tɔn hwɛ̌ cobɔ é nɔ w’azɔ̌. (Luki 11:13) Biblu lɛ́ jlɛ́ gbigbɔ Mawu tɔn dó sin wu, bo dɔn ɛ ɖó bǔ xá nǔ lěhun lɛ: nǔɖiɖi kpo nǔtuùntuùn kpo. Nǔjlɛdonǔwu enɛ lɛ bǐ xlɛ́ ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ kún nyí gbɛtɔ́ ó.—Ezayíi 44:3; Mɛsɛ́dó 6:5; 2 Kɔlɛntinu lɛ 6:6.

 Biblu ɖɔ nyikɔ Jehovah Mawu kpo Vǐ tɔn Jezu Klisu kpo tɔn, amɔ̌, fí ɖebǔ ɖè ɖò Biblu mɛ bo ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ ɔ sín nyikɔ ǎ. (Ezayíi 42:8, nwt; Luki 1:31) Hwenu e è xlɛ́ nǔmimɔ jixwé tɔn jiwǔ ɖé Etyɛni e nyí Klisanwun mawutamɛkúdótɔ́ ɖé é ɔ, mɛ we géé wɛ é mɔ, é nyí mɛ atɔn ǎ. Biblu ɖɔ: “[Gbigbɔ mímɛ́] gɔ́ ayi mɛ nú Etyɛni, bɔ é kpɔ́n jixwé, bo mɔ súsú Mawu tɔn, bɔ Jezu ɖò te ɖò ɖisíxwé nú Mawu.” (Mɛsɛ́dó 7:55) Gbigbɔ mímɛ́ e nyí hlɔnhlɔn e Mawu nɔ sɔ́ dó w’azɔ̌ na é wɛ nyí tɔn bɔ Etyɛni mɔ nǔmimɔ ɔ.

 Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: Lee è ɖɔ gbɔn ɖò 1 Jaan 5:7, 8 mɛ ɖò Biblu Wiwe lọ—Gun Alada mɛ é ɔ, “Gbigbɔ Mímɛ́” ɔ, gbɛtɔ́ wɛ bo nyí Atɔnɖobǔ sín akpáxwé ɖé.

 Nǔgbo: Ðò 1 Jaan 5:7, 8 mɛ ɔ, Biblu Wiwe lọ—Gun Alada lɛ́ zán xógbe elɔ lɛ: “ɖò jixwé ɔ, Tɔ́ ɔ, Xó ɔ, kpo Gbigbɔ Mímɛ́ ɔ kpo: ye mɛ atɔn enɛ lɛ nyí ɖokpo. Ye mɛ atɔn wɛ ɖò kúnnu ɖè wɛ ɖò gbɛ̀ ɔ mɛ.” Amɔ̌, dobanúnǔtɔ́ lɛ mɔ ɖɔ é kún nyí mɛsɛ́dó Jaan wɛ wlán nǔ enɛ lɛ ó, lé ye kún ɖò Biblu mɛ ó. Mɛ̌si Bruce Manning Metzger wlán ɖɔ: “É ɖò wɛn ɖɔ adingban wɛ nyí xó enɛ lɛ b’ɛ sɔgbe ɖɔ ye ni nɔ Alɛnuwema Yɔyɔ̌ ɔ mɛ ǎ.”—A Textual Commentary on the Greek New Testament.

 Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: Biblu xlɛ́ ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ wà nǔ e gbɛtɔ́ nɔ wà é, bɔ enɛ ɖexlɛ́ ɖɔ é nyí gbɛtɔ́.

 Nǔgbo: Mawuxówema ɔ ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ ɔ wà nǔ e gbɛtɔ́ nɔ wà é, amɔ̌, enɛ xlɛ́ ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ nyí gbɛtɔ́ ǎ. Biblu lɛ́ ɖexlɛ́ ɖɔ nǔnywɛ, kú kpo hwɛhuhu kpo wà nǔ e gbɛtɔ́ nɔ wà é. (Nǔnywɛxó 1:20; Hlɔmanu lɛ 5:17, 21) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, è ɖɔ dó nǔnywɛ wu ɖɔ é ɖó “nǔwiwa . . . lɛ” kpo “vǐ lɛ” kpo, bo lɛ́ ɖexlɛ́ dó hwɛhuhu wu ɖɔ é nɔ flú mɛ, nɔ hu mɛ, bo nɔ lɛ́ sɔ́ mɛnújlojló d’ayi mɛ nú mɛ.—Matie 11:19; Luki 7:35; Hlɔmanu lɛ 7:8, 11.

 Mɔ̌ ɖokpo ɔ, hwenu e Jaan ɖè xó sín nǔ e Jezu ɖɔ é mɛ é ɔ, é xlɛ́ ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ nɔ wà nǔ e gbɛtɔ́ nɔ wà é bo ɖɔ ɖɔ é nyí “alɔdómɛtɔ́” ɖé bo na na kúnnuɖenú, xlɛ́ ali mɛ, ɖɔ xó, ɖótó mɛ, sɔ́ mɛ sù, bo yí nǔ. É zán wekwín e nɔ dó gesí sunnu é ɖi “é” (il) alǒ “ɛ” (lui, l’) hwenu e é ɖò xó ɖɔ dó “alɔdómɛtɔ́” enɛ wu wɛ é. (Jaan 16:7-15, nwt) É bló mɔ̌, ɖó xókwín Glɛkigbe tɔn (paraklêtos) e è lilɛ dó “alɔdómɛtɔ́” é ɔ, nyikɔ asú ɖé wɛ, b’ɛ byɔ ɖɔ sɔgbe xá lee è nɔ tò xókwín lɛ b’ɛ nɔ na nukɛgbe ɖé gbɔn ɖò Glɛkigbe mɛ é ɔ, è ni zán wekwín e nɔ dó gesí sunnu é ɖé. Hwenu e Jaan ɖò xó ɖɔ dó gbigbɔ mímɛ́ wu wɛ bo zán nyikɔ yayǎ (nom neutre) pneuma é ɔ, é zán xókwín yayǎ (pronom neutre) “éyɛ.”—Jaan 14:16, 17.

 Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: Mɛsɛ́dó Jezu tɔn lɛ kpo ahwanvu bǐbɛ̌mɛ tɔn ɖevo lɛ kpo ɖi nǔ ɖɔ gbigbɔ mímɛ́ ɔ gbɛtɔ́ wɛ.

 Nǔgbo: Biblu ɖɔ xó mɔ̌hun ǎ, é ka lɛ́ kpi tan tɔn lɔ ǎ. Encyclopædia Britannica ɖɔ: “Tinmɛ e ɖɔ ɖɔ Gbigbɔ Mímɛ́ ɔ nyí mawu ɖé é . . . xwetɔ́n ɖò Vaxɔ Constantinople tɔn jí ɖò 381.” Mɛsɛ́dó gudogudo tɔn lɛ ko kú b’ɛ bló xwè 250 jɛji nɛ.