Akɔwé Biblu tɔn lɛ́ yí gbe ɖɔ nyǐkɔ Mawu tɔn ɖésúnɔ ɔ, éé nɔ te nú Tetlaglámu (יהוה) é tɔ́n azɔn 7000 mɔ̌ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ dodó ɔ mɛ. Amɔ̌, mɛ gěgé mɔ ɖɔ é kún tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ dodó ɔ mɛ ó. Ðó hwɛjijɔ énɛ́ wú ɔ, biblutínmɛdógbeɖévomɛtɔ́ gěgé nɔ zán nyǐkɔ Jexóva ɔ, hwenu e yě ɖo akpáxwé Biblu tɔn e mɛ gěgé nɔ ylɔ́ ɖɔ Alɛnuwéma yɔ̌yɔ́ ɔ é tínmɛ wɛ é ǎ. É ná bo tlɛ nyí hwenu e yě ɖo wěmafɔ ɖěɖěe mɛ Tetlaglámu ɔ tɔ́n ɖe ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é tínmɛ wɛ é ɔ, yě mɛ gěgé zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɖésúnɔ ɔ ǎ, é nyɔ́ wa ɔ, “Aklúnɔ” wɛ yě zán.

Nǔ ka nyí mɔ̌ ɖo Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn mɛ ǎ. Azɔn 237 wɛ nyǐkɔ Jexóva ɔ tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ. Nǔ tají we élɔ́ lɛ́ wɛ nǔtínmɛdógbeɖévomɛtɔ́ lɛ́ hɛn dó ayi mɛ dó wá gbeta énɛ́ kɔn: (1) Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn e mǐ ɖó égbé lɛ́ é ɖě sɔ́ nyí dodó ɔ ǎ. Afatɔ́n mɔ̌kpán e è vɔ́ wlán bɔ yě tíin égbé lɛ́ é ɔ, è ko wlán dodó lɛ́ kpé bɔ xwe kanweko we mɔ̌ ko wá yi cóbɔ è wá wlán yě mɛ gěgé. (2) Hwenɛ́nu ɔ, mɛ e vɔ́ nǔwlánwlán dodó lɛ́ wlán lɛ́ é sɔ́ xókwín Glɛ̌kigbe tɔn Kurios e tínmɛ tɔn nyí “Aklúnɔ” é dó ɖyɔ́ Tetlaglámu ɔ, alǒ yě zɔn dó akpáxwé Biblu tɔn e mɛ è ko bló hǔzúhúzú énɛ́ ɖe lɛ́ é wú, bo bló yěɖésúnɔ tɔn.

Wěɖegbɛ́ Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn tíntínmɛ tɔn wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ kúnnuɖenú e za wě bo xlɛ́ ɖɔ Tetlaglámu ɔ tɔ́n ɖo nǔwlánwlán Glɛ̌kigbe tɔn dodó e è wlán kpó alɔ kpó lɛ́ é mɛ lɛ́ é tíin. Kúnnuɖenú élɔ́ lɛ́ e bɔ d’é wú é jí wɛ yě sɔ́ gbeta ɔ jínjɔ́n:

• Tetlaglámu ɔ tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn ɖěɖěe è vɔ́ wlán bɔ yě tíin ɖo Jezu kpó mɛsɛ́dó lɛ́ kpó hwenu lɛ́ é blěbú mɛ. Ðo hwexónu ɔ, mɛ kpɛɖé xo nǔ kpɔ́n dó xó énɛ́ wú. Din e è mɔ Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn e è vɔ́ wlán sín xwe kanweko nukɔntɔn ɔ mɛ lɛ́ é ɖo malínmálín dó Kumuláni é ɔ, nǔxokpɔ́n lɛ́ bǐ blí bú.

• Ðo Jezu kpó mɛsɛ́dó tɔn lɛ́ kpó hwenu ɔ, Tetlaglámu ɔ lɛ́ tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn e è tínmɛ dó Glɛ̌kigbe mɛ lɛ́ é mɛ. Nú xwe kanweko mɔ̌kpán ɔ, akɔwé lɛ́ lin ɖɔ Tetlaglámu ɔ kún tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn e è tínmɛ dó Glɛ̌kigbe mɛ, bɔ è nɔ ylɔ́ ɖɔ Septante é mɛ ó. Énɛ́ gúdo ɖo xwe kanweko 20gɔ́ ɔ sín tɛ́ntin ɔ, è mɔ Septante sín xwɛ xóxó xoxo  Jezu hwenu tɔn ɖé lɛ́, bɔ yě dɔn akɔwé lɛ́ sín ayi. Nyǐkɔ Mawu tɔn ɖésúnɔ ɔ tɔ́n ɖo xwɛ énɛ́ lɛ́ jí, bɔ wěkwín Ebléegbe tɔn lɛ́ wɛ è zán dó wlán. Hǔn, ɖo Jezu hwenu ɔ, nyǐkɔ Mawu tɔn tɔ́n ɖo nǔwlánwlán mímɛ́ e ɖo Glɛ̌kigbe mɛ lɛ́ é mɛ. Amɔ̌, ɖo xwe kanweko ɛnɛgɔ́ H.M. tɔn ɔ, Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn e è tínmɛ dó Glɛ̌kigbe mɛ bɔ è nɔ ylɔ́ ɖɔ Septante é tají lɛ́, ɖi Codex Vaticanus kpó Codex Sinaiticus kpó, zán nyǐkɔ Mawu tɔn ǎ, sín Bǐbɛ́mɛ yi Malacíi (nyǐkɔ ɔ ka tɔ́n ɖo fí énɛ́ lɛ́ ɖo nǔ ɖěɖěe è wlán kpó alɔ kpó bɔ yě dóxó hú gǎn lɛ́ é mɛ). Énɛ́ wú ɔ, mɔ e è ma mɔ nyǐkɔ Mawu tɔn ɖo nǔwlánwlán hwenɛ́nu tɔn e kpo ɖo ayǐ lɛ́ é mɛ, ɖo akpáxwé Biblu tɔn e nɔ nyí Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn, bɔ mɛ gěgé nɔ ylɔ́ ɖɔ Alɛnuwéma yɔ̌yɔ́ é mɛ ǎ é nyí nǔkpácámɛ ǎ.

  Jezu ɖɔ nyi wɛn ɖɔ: “Tɔ́ ce nyíkɔ mɛ wɛ un wá dó.” É lɛ́ tɛ ɖɛ̌ jí ɖɔ nǔ e émí wa lɛ́ é ɔ, “Tɔ́ [émítɔn] nyíkɔ” mɛ wɛ émí wa dó

• Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ ɖésúnɔ ɖe xlɛ́ ɖɔ Jezu nɔ zán nyǐkɔ Mawu tɔn hwɛhwɛ, bo bló bɔ mɛ ɖěvo lɛ́ tuun. (Jaan 17:6, 11, 12, 26) Jezu ɖɔ nyi wɛn ɖɔ: “Tɔ́ ce nyíkɔ mɛ wɛ un wá dó.” É lɛ́ tɛ ɖɛ̌ jí ɖɔ nǔ e émí wa lɛ́ é ɔ, “Tɔ́ [émítɔn] nyíkɔ” mɛ wɛ émí wa dó.—Jaan 5:43; 10:25.

• Ðó Mawu wɛ sɔ́ nǔ e ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é d’ayi mɛ nú mɛ lɛ́ bɔ yě wlán, bɔ é nyí kpédénu nú Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ wútu ɔ, nyǐkɔ Jexóva ɔ bú sín mɛ vawun mɔ̌ ɔ, xó ná kpo ɖ’é wú. Ðo xwe kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn sín tɛ́ntin mɔ̌ ɔ, ahwanvú Jaki ɖɔ xó élɔ́ nú mɛxó agun tɔn e ɖo Jeluzalɛ́mu lɛ́ é: “Sinmɔ́ɔ ko ɖɔ lěe Mawu nyi kɔ kpɔ́n mɛ e ɖo akɔta ɖě lɛ́ mɛ lɛ́ é azɔn nukɔntɔn ɔ, bo cyán mɛɖé lɛ́ ɖo yě mɛ, bɔ yě ná nyí togun e ɖó nyǐkɔ tɔn ta é gbɔn é sín xó tɛ́nwín lɛnwín.” (Mɛsɛ́dó 15:14) Ényí mɛɖé ma tuun nyǐkɔ Mawu tɔn ɖo xwe kanweko nukɔntɔn ɔ mɛ, alǒ nɔ zán ǎ ɔ, xó mɔ̌hun ɖiɖɔ ná xwe ali ɖo Jaki nukúnmɛ ǎ.

• Nyǐkɔ Mawu tɔn sín sɛ́nkpo tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ. Ðo Nǔɖexlɛ́mɛ 19:1, 3, 4, 6 mɛ ɔ, nyǐkɔ Mawu tɔn jɛ wě vaan ɖo xókwín “Alelúya” ɔ mɛ. Xógbe Ebléegbe tɔn ɖé mɛ wɛ xókwín énɛ́ tɔ́n sín bɔ blǔju tɔn wɛ nyí “Mi kpa Jǎa.” Sɛ́nkpo nyǐkɔ Jexóva ɔ tɔn wɛ nyí “Jǎa.” Mawu sín nyǐkɔ mɛ wɛ è ɖe nyǐkɔ e tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é gěgé sín. Nǔgbó ɔ, wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn lɛ́ tínmɛ ɖɔ Jezu ɖésúnɔ sín nyǐkɔ sín tínmɛ wɛ nyí “Jexóva nyí hwlɛngán.”

• Wěma nukɔn nukɔntɔn Jwifu lɛ́ tɔn lɛ́ xlɛ́ ɖɔ Jwifu e nyí klisánwun lɛ́ é zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɖo wěma yětɔn lɛ́ mɛ. Tossefta,  éé nyí xokplé sɛ́n e è dó ɖó nu wú bɔ è wlán kpé ɖo 300 H.M. tɔn mɔ̌ é ɖɔ nǔ élɔ́ dó klisánwun Jwifu lɛ́ sín wěma e è dó zo ɖo gbɔjɛzángbe é wú: “È kpé wú bo cyɔ́n alɔ wěma Wɛnɖagbejlátɔ́ lɛ́ tɔn lɛ́ kpó wěma minim lɛ́ [è lin ɖɔ klisánwun Jwifu lɛ́ wɛ nɔ nyí mɔ̌] tɔn lɛ́ kpó jí bónú è gɔn zo dó ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, è jó wěma énɛ́ lɛ́ dó bɔ è dó zo ɖo fí e yě ɖe lɛ́ é, gɔ́ nú alɔdlɛ́ndónǔ nyǐkɔ Mawu tɔn tɔn e ɖo yě mɛ lɛ́ é.” Wěma énɛ́ ɖokpó ɔ lɛ́ ɖe xó sín xó e Mɛ̌si Yossé Galiléenu e nɔ gbɛ ɖo bǐbɛ́mɛ xwe kanweko wegɔ́ H.M. tɔn é ɖɔ é mɛ; é ɖɔ ɖɔ ɖo azǎn aklúnɔzángbla ɔ tɔn ɖěvo lɛ́ jí ɔ, “mɛɖé nɔ sɛ́n fí e nyǐkɔ Mawu tɔn tɔ́n ɖe [énɛ́  wɛ nyí ɖo wěma klisánwun lɛ́ tɔn lɛ́ mɛ] lɛ́ é síin bo nɔ sɔ́ sɛ xwe, lobo nɔ dó ée kpo lɛ́ é zo.”

• Akɔwé Biblu tɔn ɖé lɛ́ yí gbe ɖɔ é cí ɖɔ nyǐkɔ Mawu tɔn ɔ tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Ebléegbe tɔn lɛ́ sín wěmafɔ e è zán ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ lɛ́ é mɛ ɖɔhun. Xókwíntínmɛwégbó The Anchor Bible Dictionary ɖɔ ɖo xóta “Tetlaglámu ɖo Alɛnuwéma yɔ̌yɔ́ ɔ mɛ” glɔ́ ɖɔ: “Kúnnuɖenú ɖé lɛ́ xlɛ́ ɖɔ hwenu e è wlán wěma Alɛnuwéma yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn lɛ́ azɔn nukɔntɔn ɔ é ɔ, Tetlaglámu ɔ, énɛ́ wɛ nyí, nyǐkɔ Mawu tɔn Yahweh ɔ tɔ́n ɖo xó ɖěɖěe è ɖe sín Alɛnuwéma xóxó ɔ mɛ, bɔ yě ɖo  Alɛnuwéma yɔ̌yɔ́ ɔ mɛ é ɖé lɛ́, alǒ bǐ mɛ.” Akɔwé George Howard ɖɔ: “Ðó Tetlaglámu ɔ kpo ɖo Biblu Glɛ̌kigbe tɔn [Septante], éé nyí Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ nú agun bǐbɛ́mɛ tɔn ɔ, bɔ è vɔ́ wlán lɛ́ é mɛ wútu ɔ, é sɔgbe ɖɔ è ní ɖi ɖɔ mɛ e wlán Alɛnuwéma yɔ̌yɔ́ ɔ lɛ́ é jó Tetlaglámu ɔ dó nyi nǔwlánwlán Biblu tɔn ɔ mɛ, hwenu e yě ɖo xó ɖe sín nǔwlánwlán mímɛ́ ɖé mɛ wɛ é.”

• Biblutínmɛdógbeɖévomɛtɔ́ nukúnɖéjí lɛ́ zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ. Yě mɛ ɖé lɛ́ wa mɔ̌ é ɔ, é ko lín tawun cóbɔ Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn wá tɔ́n. Biblutínmɛdógbeɖévomɛtɔ́ énɛ́ lɛ́ kpó Biblu yětɔn lɛ́ kpó hǎbǔ ɖíe: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, Herman Heinfetter tɔn (1863); The Emphatic Diaglott, Benjamin Wilson tɔn (1864); The Epistles of Paul in Modern English, George Barker Stevens tɔn (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, W. G. Rutherford tɔn (1900); The New Testament Letters, J.W.C. Wand, sinsɛngán Londres tɔn tɔn (1946). Gɔ́ ná ɔ, ɖo Biblu Espagne-gbe tɔn bǐbɛ́mɛ xwe kanweko 20gɔ́ ɔ tɔn ɖé mɛ ɔ, nǔtínmɛdógbeɖévomɛtɔ́ Pablo Besson zán “Jehová” ɖo Luki 2:15 kpó Judi 14 kpó mɛ, bɔ ɖo fí 100 jɛjí ɔ, é ɖɔ ɖo Biblu tɔn sín tínmɛ e ɖo do lɛ́ é mɛ ɖɔ è sixú zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɔ ɖo fí énɛ́ lɛ́. Jɛ nukɔn nú Biblu énɛ́ lɛ́ ɔ, bɛ́sín xwe kanweko 16gɔ́ ɔ mɛ ɔ, è zán Tetlaglámu ɔ ɖo  wěmafɔ gěgé mɛ ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́, ée è tínmɛ dó Ebléegbe mɛ lɛ́ é mɛ. Ðo Jǎnmagbe kɛ́ɖɛ́ mɛ ɔ, é hwe bǐ ɔ, Biblu vovo 11 zán “Jehovah” (alǒ Yahweh) ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ, bɔ nǔtínmɛdógbeɖévomɛtɔ́ ɛnɛ nɔ wlán nyǐkɔ ɔ dó gbohwláxwi mɛ ɖo xókwín “Aklúnɔ” kpá. Biblu Jǎnmagbe tɔn 70 jɛjí wɛ zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɖo tínmɛ e ɖo do lɛ́ é, alǒ tínmɛ ɖěvo lɛ́ mɛ.

• Nyǐkɔ Mawu tɔn tɔ́n ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ ɖo Biblu gbe vovo 100 jɛjí tɔn mɛ. Gbe gěgé nɔ zán nyǐkɔ Mawu tɔn ɔ faa ɖo Aflíka, Amɛlíka, Azíi, Elɔ́pu kpó tɔtɛ́ntinto Pacifique tɔn mɛ kpó. (Kpɔ́n  wěxwɛ 546 kpó 547 kpó.) Mɛ e tínmɛ Biblu dó gbe énɛ́ lɛ́ mɛ lɛ́ é wá gbeta ɔ kɔn bo zán nyǐkɔ Mawu tɔn, ɖó hwɛjijɔ ɖěɖěe xó mǐ ɖɔ ɖo aga lɛ́ é ɖɔhunkɔ́ wú. Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn énɛ́ lɛ́ ɖé lɛ́ tɔ́n agaɖanu din, ɖi Biblu Rotuma-gbe tɔn (1999), éyɛ́ zán “Jihova” azɔn 51 ɖo wěmafɔ 48 mɛ, gɔ́ nú Biblu Batak (Toba) tɔn (1989), éé nyí gbe Indonésie tɔn ɖé é, éyɛ́ zán “Jahowa” azɔn 110.

Nǔxokpɔ́n ɖ’é mɛ ǎ, é za wě ɖɔ è ní lɛ́ kɔ nú nyǐkɔ Mawu tɔn Jexóva ɔ dó Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ. Nǔ e mɛ ɖěɖěe tínmɛ Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn lɛ́ é wa é pɛ́ɛ́ nɛ́. Yě ɖó sísí e gɔ́ngɔ́n é nú nyǐkɔ Mawu tɔn, lobo ɖi xɛsi e sɔgbe é dó nǔ e tɔ́n ɖo nǔwlánwlán dodó ɔ mɛ é ɖěbǔ ɖiɖe sín mɛ wú.—Nǔɖexlɛ́mɛ 22:18, 19.