1-3. (a) Étɛ́ ka jló ná dɔn kínklán byɔ́ agun klisánwun tɔn xwe kanweko nukɔntɔn ɔ tɔn mɛ? (b) Le tɛ́ tan énɛ́ e ɖo wěma Mɛsɛ́dó tɔn mɛ é gbígbéjé kpɔ́n ka sixú hɛn wá nú mǐ?

 PƆ́LU kpó Baanabási kpó ɖó awǎjijɛ tawun hwenu e yě fó tomɛyiyi mɛsɛ́dó tɔn yětɔn nukɔntɔn ɔ bo lɛ́ kɔ wá Antyɔ́ci Silíi tɔn gúdo é. É víví nú yě tawun ɖɔ Jexóva “hun ali nú mɛ e ɖo akɔta ɖě lɛ́ mɛ lɛ́ é, bónú yě ní dó sixú ɖi nǔ.” (Mɛ. 14:26, 27) Nǔgbó ɔ, mɛ e ɖo Antyɔ́ci lɛ́ é ɖo xó ɖɔ dó wɛn ɖagbe ɔ wú wɛ kpó akpakpa sɔ́ mɛ kpó bɔ Kosi “gěgé” ɖo klisánwun húzú wɛ.—Mɛ. 11:20-26.

² Nukɔnyiyi énɛ́ e sɔ́ akpakpa mɛ é sín xó yá wǔ gba kpé Judée. Awǎjijɛnú wɛ é ɖó ná nyí nú mɛ lɛ́ bǐ, amɔ̌, nukɔnyiyi énɛ́ lɛ́ flɔ́ zo dó glɔ̌ nú gbemanɔkpɔ́ e ɖo ayǐ bo kunkplá adagbigboxó ɔ é. Nɛ̌ Jwifu klisánwun lɛ́ kpó klisánwun e ma nyí Jwifu ǎ lɛ́ é kpó ka ɖó ná wa nǔ xá yěɖée lɛ́ gbɔn? Nukún tɛ́ klisánwun e ma nyí Jwifu ǎ lɛ́ é ka ɖó ná sɔ́ dó kpɔ́n Mɔyízisɛ́n ɔ? Xó ɔ dɔn gbemanɔkpɔ́ e wá syɛ́n tawun bo ɖo bǔninɔ agun klisánwun tɔn ɔ tɔn sɔ́ ɖó axɔ́ nu wɛ é wá. Nɛ̌ è ka ná ɖe ɖɛ xó énɛ́ gbɔn?

³ Ée mǐ ná ɖo tan énɛ́ e ɖo wěma Mɛsɛ́dó tɔn mɛ é gbéjé kpɔ́n wɛ é ɔ, mǐ ná mɔ nǔkplɔ́nmɛ xɔ akwɛ́ gěgé ɖ’é mɛ. Nǔkplɔ́nmɛ énɛ́ lɛ́ sixú d’alɔ mǐ bɔ mǐ ná wa nǔ kpó nǔnywɛ́ kpó, hwenu e tagba ɖěɖěe sixú wá sɔ́ bǔninɔ mǐtɔn ɖó axɔ́ nu ɖo égbé lɛ́ é sixú wá xwetɔ́n é.

4. Linlin agɔ tɛ́ klisánwun Jwifu ɖé lɛ́ ka ɖo sísɔ́ ɖ’ajo wɛ? Nǔkanbyɔ́ tɛ́ énɛ́ ka fɔ́n nyi te?

⁴ Ahwanvú Luki wlán ɖɔ: “Súnnu ɖé lɛ́ gosín Judée [bo wá Antyɔ́ci], bo jɛ nǔ kplɔ́n nɔví lɛ́ jí ɖɔ: ‘Ényí è ma gbo ada nú mi sɔgbe xá Mɔyízisɛ́n ɔ ǎ ɔ, Mawu ná hwlɛ́n mi gán ǎ.’” (Mɛ. 15:1) Falizyɛn wɛ ‘súnnu énɛ́ lɛ́ e gosín Judée lɛ́ é’ nyí cóbó wá húzú klisánwun kpó é gbɔ kpó ɔ, è ɖɔ ǎ. Amɔ̌, é cí ɖɔ yě kpo ɖo nǔ wa wɛ Falizyɛn e nɔ tɛ́ dó Sɛ́n ɔ wú gángángán lɛ́ é ɖɔhun. Gɔ́ ná ɔ, yě sixú ko ɖɔ ɖɔ xó e ɖɔ wɛ émí ɖe lɛ́ é ɔ, mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn e ɖo Jeluzalɛ́mu lɛ́ é kpó gɔ́n wɛ yě gosín. (Mɛ. 15:23, 24) Xwe 13 mɔ̌ ɖíe ɔ, Mawu ko xlɛ́ Piyɛ́ɛ nyi wɛn ɖɔ émí yí gbe  nú Kosi e ma gbo ada ǎ lɛ́ é dó agun klisánwun tɔn mɛ. Bɔ étɛ́wú Jwifu nǔɖitɔ́ lɛ́ ka kpo ɖo zo flɔ́ dó glɔ̌ nú adagbigboxó ɔ wɛ? a—Mɛ. 10:24-29, 44-48.

5, 6. (a) Étɛ́wú klisánwun Jwifu ɖé lɛ́ ka sixú ko tɛ́ dó adagbigboxó ɔ wú? (b) Adagbigbo sín akɔ ɔ ɖo akɔjijɛ Ablaxámu tɔn ɔ mɛ wɛ a? Tínmɛ. (Kpɔ́n tínmɛ e ɖo do é.)

⁵ Hwɛjijɔ gěgé wú wɛ é ná ko sín. Hwɛjijɔ ɖokpó wɛ nyí ɖɔ, Jexóva ɖésú wɛ ɖe adagbigbo nú súnnu xó ɔ tɔ́n, bɔ é ka lɛ́ nyí wuntun e xlɛ́ ɖɔ è ɖó kancícá bǔnɔ ɖé xá ɛ é tɔn. Jexóva ko ɖe gbe nú Ablaxámu kpó súnnu e ɖo xwédo tɔn mɛ lɛ́ é bǐ kpó ɖɔ yě ɖó ná gbo ada, bɔ ɖo nukɔnmɛ ɔ, é ɖe gbe ɖokpó ɔ nú Izlayɛ́li ví lɛ́. b (Lev. 12:2, 3) Ðo Mɔyízisɛ́n ɔ glɔ́ ɔ, è tlɛ ɖó ná gbo ada nú jǒnɔ lɛ́ lɔ cóbɔ yě ná kpé wú bo ná ɖu wǔjɔmɛ ɖé lɛ́ sín vǐví, ɖi Dǐndínwáyixwe ɔ sín nǔɖuɖu ɖuɖu. (Tín. 12:43, 44, 48, 49) Nǔgbó ɔ, ɖo linlin Jwifu lɛ́ tɔn mɛ ɔ, súnnu e ma gbo ada ǎ é ɔ, mɛ blíblí wɛ é nyí, bo sixú sɛn Mawu ǎ.—Eza. 52:1, nwt.

⁶ Hǔn, é byɔ́ nǔɖiɖi kpó mɛɖéesɔ́hwe kpó ɖo Jwifu nǔɖitɔ́ lɛ́ sí bónú yě ná húzú linlin yětɔn sɔgbe xá linlin Jexóva tɔn. Akɔjijɛ yɔ̌yɔ́ ɔ wá ɖyɔ́ akɔjijɛ Sɛ́n ɔ tɔn. Énɛ́ wú ɔ, mɛ e nyí Jwifu jiji é sɔ́ nɔ nyí hǎgbɛ́ togun Mawu tɔn tɔn tlɔlɔ ǎ. Gɔ́ ná ɔ, nǔɖitɔ́ e ɖo Judée lɛ́ é ɖɔhun ɔ, é byɔ́ akɔ́nkpinkpan ɖo klisánwun Jwifu e ɖo fí e Jwifu lɛ́ ɖe é sí bónú yě ná tuun Klísu bo yí gbe ɖɔ Kosi e ma gbo ada ǎ lɛ́ é nyí nǔɖitɔ́ hǎtɔ́ émítɔn lɛ́.—Jel. 31:31-33; Luk. 22:20.

7. Nǔgbó tɛ́ lɛ́ mɛ ‘súnnu e gosín Judée lɛ́ é’ ma ka mɔ nukúnnú jɛ ǎ?

⁷ É ɖo mɔ̌ có, nǔgbódodó Mawu tɔn lɛ́ húzú ǎ, ɖó nǔ e wú è ɖó Mɔyízisɛ́n ɔ ayǐ é lɛ́ tɔ́n ɖo akɔjijɛ yɔ̌yɔ́ ɔ mɛ. (Mat. 22:36-40) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, Pɔ́lu wá wlán dó adagbigboxó ɔ wú ɖɔ: “Jwifu jɔ Jwifu ɔ, mɛ e nyí ɖo xomɛ é wɛ, bɔ ada e é gbo é ɔ, ayi mɛ tɔn wɛ gbɔn gbigbɔ gblamɛ, é nyí gbɔn Sɛ́n e è wlán é gblamɛ ǎ.” (Hlɔ̌. 2:29; Sɛ́n. 10:16) ‘Súnnu e gosín Judée lɛ́ é’ mɔ nukúnnú jɛ nǔgbó énɛ́ lɛ́ mɛ ǎ, amɔ̌, yě dó zǒgbe jí ɖɔ Mawu kún dɔn nǔ gbɔn Sɛ́n ɔ alǒ adagbigbo jí gbeɖé kpɔ́n ó. Yě ka ná yí gbe bá húzú linlin a?

8. Étɛ́wú è ka dɔn adagbigboxó ɔ yi hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ gɔ́n ɖo Jeluzalɛ́mu?

⁸ Luki gbɛ kan d’é nu ɖɔ: “Gbemanɔkpɔ́ syɛ́nsyɛ́n kpó nǔdindɔn ɖaxó kpó fɔ́n ɖo Pɔ́lu kpó Baanabási kpó, kpódó yě [súnnu e “gosín Judée” lɛ́ é] kpán tɛ́ntin. Énɛ́ ɔ, è bló tuto bónú Pɔ́lu, Baanabási kpó nɔví ɖé lɛ́ kpó ná yi mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn lɛ́ kpó gɔ́n ɖo Jeluzalɛ́mu, ɖó xó énɛ́ wú.” c (Mɛ. 15:2)  “Gbemanɔkpɔ́ syɛ́nsyɛ́n kpó nǔdindɔn ɖaxó kpó” sín xó ɔ xlɛ́ ɖɔ xomɛ sin akpáxwé we lɛ́ tawun bɔ yě lɛ́ tɛ́ dó nǔ e jí yě kú dó lɛ́ é jí; agun e ɖo Antyɔ́ci é ka sixú ɖe ɖɛ xó ɔ ǎ. Bónú fífá kpó bǔninɔ kpó ná kpo ɖo ayǐ ɔ, agun ɔ wa nǔ kpó nǔnywɛ́ kpó bo bló tuto bónú è ná sɔ́ xó ɔ yi “mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn lɛ́ kpó gɔ́n ɖo Jeluzalɛ́mu.” Kplékplé yě mɛ énɛ́ lɛ́ tɔn wɛ nyí hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ. Étɛ́ afɔ e mɛxó agun tɔn e ɖo Antyɔ́ci lɛ́ é ɖe é ka sixú kplɔ́n mǐ?

9, 10. Ali tɛ́ nu nɔví e ɖo Antyɔ́ci lɛ́ é, gɔ́ nú Pɔ́lu kpó Baanabási kpó ka sɔ́ kpɔ́ndéwú ɖagbe ɖ’ayǐ nú mǐ ɖo égbé ɖe?

⁹ Nǔkplɔ́nmɛ xɔ akwɛ́ e ɖo fínɛ́ nú mǐ é ɖokpó wɛ nyí ɖɔ mǐ ɖó ná nɔ ɖeji dó tutoblónúnǔ Mawu tɔn wú. Lin tamɛ dó nǔ élɔ́ jí: Nɔví e ɖo Antyɔ́ci lɛ́ é tuun ɖɔ mɛ e ɖo hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ mɛ lɛ́ é bǐ wɛ nyí klisánwun Jwifu. É ɖo mɔ̌ có, yě ɖeji ɖɔ kplékplé énɛ́ ná ɖe ɖɛ adagbigboxó ɔ sɔgbe xá Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́. Aniwú? Agun ɔ gán jɛ wú ɖɔ Jexóva ná gbɔn gbigbɔ mímɛ́ tɔn kpó Jezu Klísu e nyí Ta nú agun klisánwun tɔn é kpó gblamɛ dó ɖe ɖɛ xó lɛ́. (Mat. 28:18, 20; Efɛ́. 1:22, 23) Nú tagba syɛ́nsyɛ́n lɛ́ fɔ́n ɖo égbé hǔn, mi nú mǐ ní nɔ xwedó kpɔ́ndéwú ɖagbe e klisánwun Antyɔ́ci tɔn lɛ́ zé ɖ’ayǐ é, gbɔn jiɖiɖe dó tutoblónúnǔ Mawu tɔn kpó Hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ, éé nyí gbɛ̌ta klisánwun e gbigbɔ sɔ́ lɛ́ é tɔn é kpó wú gblamɛ.

¹⁰ É lɛ́ flín mǐ lě do mɛɖéesɔ́hwe kpó suúluɖíɖó kpó ɖo tají sɔ é. Gbigbɔ mímɛ́ wɛ sɔ́ Pɔ́lu kpó Baanabási kpó tlɔlɔ bónú yě ná yi mɛ e ɖo akɔta lɛ́ mɛ lɛ́ é gɔ́n. É ɖo mɔ̌ có, yě mɔ ɖɔ énɛ́ ná acɛ émí bónú émí ná ɖe ɖɛ adagbigboxó ɔ afɔjíafɔjí ɖo Antyɔ́ci ǎ. (Mɛ. 13:2, 3) Gɔ́ ná ɔ, Pɔ́lu wlán ɖo nukɔnmɛ ɖɔ: “Nǔɖexlɛ́mɛ ɖé gúdo wɛ un yi [Jeluzalɛ́mu] dɔ̌n”; énɛ́ xlɛ́ ɖɔ Mawu wɛ d’alɔ ɖo xó ɔ kɔn. (Ga. 2:2) Égbé ɔ, mɛxó agun tɔn lɛ́ nɔ tɛ́n kpɔ́n bo nɔ sɔ́ yěɖée hwe bo nɔ lɛ́ ɖó suúlu gbɔn mɔ̌, hwenu e tagba e sixú dɔn kínklán wá lɛ́ é wá xwetɔ́n é. Yě nɔ dɔn adɔn xá yěɖée lɛ́ ǎ, é nyɔ́ wa ɔ, yě nɔ yi kíjé Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́, nǔ e mɛsɛntɔ́ gbejínɔtɔ́ ɔ ɖɔ lɛ́ é kpó wěɖexámɛ tɔn lɛ́ kpó kpɔ́n dó ba alɔdó Jexóva tɔn.—Filí. 2:2, 3.

11, 12. Étɛ́wú é ka ɖo tají ɖɔ mǐ ní nɔ nɔ te kpɔ́n Jexóva?

 ¹¹ Ðo ninɔmɛ ɖé lɛ́ mɛ ɔ, é sixú byɔ́ ɖɔ mǐ ní nɔ te kpɔ́n Jexóva bónú é ná tá wěziza dó xó ɖé jí. Flín ɖɔ é byɔ́ ɖɔ nɔví e nɔ gbɛ ɖo Pɔ́lu hwenu lɛ́ é ní nɔ te káká jɛ 49 H.M. tɔn mɔ̌, énɛ́ wɛ nyí nú xwe 13 mɔ̌, bɛ́sín hwenu e gbigbɔ mímɛ́ sɔ́ Kɔnɛ́yi ɖo 36 H.M. tɔn é cóbɔ Jexóva wá ɖe ɖɛ Kosi lɛ́ ɖó ná gbo ada kpó yě ná gbɔ kpó sín xó ɔ. Étɛ́wú é ka lín sɔmɔ̌? Bóyá Mawu ba ná kpo hwenu nyi te ganjí nú Jwifu ayijlɔ́jlɔ́nɔ lɛ́ bónú yě ná húzú linlin yětɔn sɔgbe xá linlin éyɛ́tɔn. Ðěbǔ wɛ é ná bo nyí gbɔn ɔ, nǔ ɖíɖó adagbigbo sín akɔ e Jexóva jɛ xá tɔ́gbó vívɛ́ná yětɔn Ablaxámu, bɔ é nɔ ayǐ nú xwe 1900 é nu ná nyí nǔ d’ayihún ǎ!—Jaan 16:12.

¹² Wǔjɔmɛ ɖé wɛ é nyí nú mǐ ɖɔ Tɔ́ mǐtɔn jǐxwé tɔn e nɔ ɖó suúlu bo nɔ lɛ́ nyɔ́ xomɛ é ní kplɔ́n nǔ mǐ bo lɛ́ húzú mǐ ɖó alɔ tɔn jí! Ðagbe mɛ jɛ́n nǔ e é nɔ kplɔ́n mǐ lɛ́ é nɔ tɔ́n kɔ dó nú mǐ hwebǐnu bo nɔ lɛ́ nyí nú le mǐtɔn hwebǐnu. (Eza. 48:17, 18; 64:8) Énɛ́ wú ɔ, mi nú mǐ ní ma wa nǔ kpó goyíyí kpó bo ɖɔ ɖɔ linlin mǐtɔn jɛ́n ná yi ta, alǒ mɔ xó ɖɔ dó hǔzúhúzú e nɔ tíin ɖo tutoblónúnǔ ɔ mɛ lɛ́ é, abǐ mɔjɛmɛ yɔ̌yɔ́ e è ná dó wěmafɔ ɖé lɛ́ jí lɛ́ é wú gbeɖé ó. (Nǔt. 7:8) Ényí a ɖ’ayi wú ɖɔ walɔ mɔ̌hun kpɛví ɖé vɔ́vɔ́ tlɛ ɖo fɛn émítɔn nu céwún hǔn, é ná nyɔ́ ɖɔ a ní xo ɖɛ dó lin tamɛ dó nǔgbódodó ɖaaɖagbe ɖěɖěe ɖo Mɛsɛ́dó wěmata 15​gɔ́ ɔ mɛ lɛ́ é jí. d

13. Nɛ̌ mǐ ka sixú ɖó suúlu Jexóva ɖɔhun ɖo sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ gbɔn?

¹³ Nú mǐ ɖo Biblu kplɔ́n xá mɛ ɖěɖěe é nɔ vɛ́ wǔ nú yě, bónú yě ná jó nǔkplɔ́nmɛ sinsɛn nǔvú tɔn alǒ nǔwalɔ e ma jínjɔ́n Biblu jí ǎ bɔ yě yí wǎn ná tawun lɛ́ é dó é wɛ ɔ, é nɔ byɔ́ ɖɔ è ní ɖó suúlu. Ðo ninɔmɛ mɔ̌hun lɛ́ mɛ ɔ, é sixú byɔ́ ɖɔ mǐ ní jó hwenu e kpé é dó bónú gbigbɔ Mawu tɔn ní w’azɔ̌ ɖo nǔkplɔ́ntɔ́ ɔ sín ayi wú. (1 Kɔ. 3:6, 7) Gɔ́ ná ɔ, é ná nyɔ́ ɖɔ mǐ ní xo ɖɛ dó xó ɔ tamɛ. Ðěbǔ wɛ é ná bo nyí gbɔn ɔ, Mawu ná d’alɔ mǐ bɔ mǐ ná tuun nǔnywɛ́ sín afɔ e mǐ ná ɖe é, hwenu e jɛxá dó é.—1 Jaan 5:14.

14, 15. Nɛ̌ agun e ɖo Antyɔ́ci é ka wlí yɛ̌yi nú Pɔ́lu, Baanabási kpó tomɛyitɔ́ ɖě lɛ́ kpó gbɔn? Nɛ̌ Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó ka dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú nǔɖitɔ́ hǎtɔ́ yětɔn lɛ́, hwenu e yě ɖo ali jí xweyǐgbe é gbɔn?

¹⁴ Luki wlán bɔ d’é wú ɖɔ: “Mɛ e ɖo agun ɔ mɛ lɛ́ é nyi súnnu énɛ́ lɛ́, bɔ yě ɖidó bo gbɔn Fenisíi kpó Samalíi kpó, bo ɖɔ lěe mɛ e ɖo akɔta ɖě lɛ́ mɛ lɛ́ é húzú nǔɖitɔ́ gbɔn é sín xó nú nɔví lɛ́ hlɛ́nhlɛ́n, bɔ énɛ́ dó awǎjijɛ ɖaxó nú nɔví lɛ́ bǐ.” (Mɛ. 15:3) Nyi e agun ɔ nyi Pɔ́lu, Baanabási kpó tomɛyitɔ́ ɖě lɛ́ kpó é ɔ, wǎnyíyí klisánwun tɔn núwiwa wɛ, bo wlí yɛ̌yi nú yě lobo xlɛ́ ɖɔ agun ɔ byɔ́ nyɔ̌ná Mawu tɔn dó yě jí. Kpɔ́ndéwú ɖagbe ɖěvo wɛ énɛ́ lɛ́ nyí bɔ nɔví e ɖo Antyɔ́ci lɛ́ é sɔ́ ɖ’ayǐ nú mǐ! A ka nɔ wlí yɛ̌yi nú nɔví súnnu kpó nɔví nyɔ̌nu kpó  towe gbigbɔ tɔn lɛ́, “tají ɔ, yě mɛ [mɛxó agun tɔn] ɖěɖěe nɔ w’azɔ̌ syɛ́nsyɛ́n ɖo xóɖiɖɔ kpó mɛkplɔ́nkplɔ́n kpó mɛ lɛ́ é” a?—1 Tim. 5:17.

¹⁵ Ée Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó ɖo ali jí xwe Jeluzalɛ́mu é ɔ, yě ɖɔ lěe Kosi gěgé ɖo klisánwun húzú wɛ gbɔn é sín xó nú nɔví yětɔn e ɖo Fenisíi kpó Samalíi kpó lɛ́ é “hlɛ́nhlɛ́n” dó dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú yě. Bóyá Jwifu nǔɖitɔ́ e hɔn yi xá énɛ́ lɛ́ mɛ, hwenu e è hu Etyɛ́ni ɖó nǔɖiɖi tɔn wú gúdo lɛ́ é ɖo mɛ e ɖótó wǔsyɛ́n dó lanmɛ nú mɛ sín xó énɛ́ lɛ́ é mɛ. Mɔ̌ ɖokpó ɔ ɖo égbé ɔ, gbe ɖěɖěe è nɔ ɖó dó nyɔ̌ná e kɔn dó blǒbló bónú mɛ lɛ́ ní húzú ahwanvú sín azɔ̌ ɔ jí wɛ Jexóva ɖe é wú é nɔ dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú nɔví mǐtɔn lɛ́, tají ɔ, yě mɛ ɖěɖěe ɖo mɛtɛ́nkpɔ́n lɛ́ mɛ gbɔn wɛ é. A ka nɔ yi kplé klisánwun tɔn lɛ́, kpléɖókpɔ́ lɛ̌dó tɔn lɛ́ kpó kpléɖókpɔ́ ɖaxó lɛ́ kpó, bo nɔ lɛ́ xa nǔ e è mɔ kpɔ́n lɛ́ é kpó tan gbɛzán tɔn kpó ɖěɖěe nɔ tɔ́n ɖo wěma mǐtɔn lɛ́ mɛ alǒ ɖo jw.org jí lɛ́ é, dó ɖu gbeɖíɖó mɔ̌hun lɛ́ sín vǐví bǐ mlɛ́mlɛ́ a?

16. Étɛ́ ka xlɛ́ ɖɔ adagbigboxó ɔ húzú xó kpannyikpannyi?

¹⁶ Ée nɔví e gosín Antyɔ́ci lɛ́ é tunta tofɔligbé bo bló kilomɛ́tlu 550 mɔ̌ gúdo é ɔ, yě wá jɛ fí e yě xwe é. Luki wlán ɖɔ: “Ée yě wá Jeluzalɛ́mu é ɔ, mɛ e ɖo agun ɔ mɛ lɛ́ é, mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn lɛ́ kpó yí yě kpó xomɛnyínyɔ́ kpó, bɔ yě ɖɔ nǔ tobutóbú e Mawu wa gbɔn yě jí lɛ́ é nú yě.” (Mɛ. 15:4) Amɔ̌, “mɛ e ɖo sinsɛngbɛ́ta Falizyɛn lɛ́ tɔn mɛ ɖ’ayǐ bo ko húzú nǔɖitɔ́ é ɖé lɛ́ sí te sín zinkpo yětɔn lɛ́ jí, bo ɖɔ: ‘É ɖo dandan ɖɔ è ní gbo ada nú yě, bo zɔ́n yě ɖɔ yě ní nyi Mɔyízisɛ́n ɔ.’” (Mɛ. 15:5) É ɖo wɛn ɖɔ è ná gbo ada nú mɛ e ma nyí Jwifu ǎ, bo wá húzú klisánwun lɛ́ é sín xó ɔ wá húzú xó kpannyikpannyi bɔ é byɔ́ ɖɔ è ní ɖe ɖɛ.

17. Mɛ̌ mɛ̌ e ka kplé bo nyí hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ ɖo Jeluzalɛ́mu? Étɛ́ ka sixú ko zɔ́n bɔ “mɛxó agun tɔn lɛ́” lɔ ɖ’é mɛ?

¹⁷ Sɔgbe xá Biblu gbɛ yɔ̌yɔ́ ɔ tɔn ɔ, Nǔnywɛ́xó 13:10 ɖɔ: “Mɛ e nɔ ba wěɖexámɛ lɛ́ é ɔ, nǔnywɛ́tɔ́ wɛ yě nyí.” Ðo nǔgbódodó tají énɛ́ sín daxwi mɛ ɔ, “mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn lɛ́ kpó kplé ɖó kpɔ́, bo ná gbéjé [adagbigboxó ɔ] . . . kpɔ́n.” (Mɛ. 15:6) “Mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn lɛ́ kpó” wá gbeta ɖé kɔn dó agun klisánwun tɔn ɔ blěbú tamɛ, lěe Hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ lɔ nɔ bló gbɔn ɖo  égbé é. Étɛ́wú “mɛxó agun tɔn lɛ́” ka nɔ xo kpóɖó nú mɛsɛ́dó lɛ́? Flín ɖɔ è ko hu mɛsɛ́dó Jaki, bɔ nú hwenu ɖé ɔ, è wlí mɛsɛ́dó Piyɛ́ɛ sú dó gan mɛ. Nú nǔ mɔ̌hun ka wá gbo mɛsɛ́dó ɖě lɛ́ lɔ ɔ lo? Nǔ e wú é ɖo tají ɖɔ nɔví e gbigbɔ sɔ́ é ɖěvo lɛ́ ní ɖo fínɛ́, bo ná d’alɔ bónú è ná kpo ɖo nukún kpé dó azɔ̌ ɔ wú wɛ é nɛ́.

18, 19. Xó agbɔ̌nnɔ tɛ́ Piyɛ́ɛ ka ɖɔ? Gbeta tɛ́ kɔn tóɖóetɔ́ lɛ́ ka ɖó ná ko wá?

¹⁸ Luki gbɛ kan d’é nu ɖɔ: “Ée yě ɖɔ xó ɖó kpɔ́ syɛ́nsyɛ́n nú hwenu línlín gúdo é ɔ, Piyɛ́ɛ sí te, bo ɖɔ . . . : ‘Nɔví lɛ́ mi, mi tuun ganjí ɖɔ é ko lín din bɔ Mawu sɔ́ mì ɖo tɛ́ntin mitɔn, bónú mɛ e ɖo akɔta ɖě lɛ́ mɛ lɛ́ é ní dó sixú se wɛn ɖagbe ɔ sín xó ɖo nu ce, lobo ɖi nǔ. Mawu e nɔ mɔ nǔ jɛ ayi mɛ é ɖe kúnnu ná, gbɔn gbigbɔ mímɛ́ níná yě gblamɛ, lěe é ná mǐ lɔ gbɔn é. É ɖe vogbingbɔn ɖě xlɛ́ ɖo mǐ kpó yě kpó tɛ́ntin ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, é slá wǔ nú ayi yětɔn, ɖó nǔɖiɖi yětɔn wú.’” (Mɛ. 15:7-9) Sɔgbe xá wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn ɖé ɔ, xókwín Glɛ̌kigbe e è tínmɛ bɔ é nyí “ɖɔ xó ɖó kpɔ́ syɛ́nsyɛ́n” ɖo wěmafɔ 7​gɔ́ ɔ mɛ é sín tínmɛ wɛ lɛ́ nyí “dobanúnǔ; nǔ kinkanbyɔ́.” É cí ɖɔ nɔví lɛ́ ɖó linlin vovo, bo ka ɖɔ yě tɔ́n nyi wɛn kpó ayi bǐ kpó.

¹⁹ Xó agbɔ̌nnɔ e Piyɛ́ɛ ɖɔ é flín yě mɛ bǐ ɖɔ émíɖésúnɔ ɖo te, hwenu e gbigbɔ mímɛ́ sɔ́ Kosi nukɔn nukɔntɔn e ma gbo ada ǎ lɛ́ é ɖo 36 H.M. tɔn é, yě wɛ nyí Kɔnɛ́yi kpó xwédo tɔn kpó. Énɛ́ wú ɔ, nú Jexóva ma sɔ́ nɔ ɖe Jwifu ɖó vo nú mɛ e ma nyí Jwifu ǎ é ɔ, acɛ tɛ́ gbɛtɔ́ ka ɖó bo ná wa mɔ̌ lo? Gɔ́ ná ɔ, nǔ ɖi nú Klísu wɛ nɔ zɔ́n bɔ mɛ e nyí nǔɖitɔ́ é nɔ ɖó ayi mímɛ́, é nyí Mɔyízisɛ́n ɔ xwixwedó wɛ nɔ zɔ́n ǎ.—Ga. 2:16.

20. Nɛ̌ mɛ e nɔ jɛ hun dó adagbigbo jí lɛ́ é ka “ɖo Mawu tɛ́n kpɔ́n wɛ” gbɔn?

²⁰ Piyɛ́ɛ zɔn dó kúnnuɖenú e ɖo xó e Mawu ɖɔ é mɛ é kpó ée gbigbɔ mímɛ́ ná, bɔ è ma sixú gbɛ́ ǎ é kpó jí bo wá gbeta élɔ́ kɔn: “Énɛ́ wú ɔ, étɛ́wú mi ka ɖo Mawu tɛ́n kpɔ́n wɛ din, gbɔn agbanhɛnkpo e tɔ́gbó mǐtɔn lɛ́ kpó mǐɖésúnɔ kpó ɖě ma kpé wú bo hɛn ǎ é sísɔ́ ɖó kɔ jí nú ahwanvú lɛ́ gblamɛ? Loɔ, mǐ ɖi nǔ ɖɔ lěe è hwlɛ́n mǐ, gbɔn fɛ́nú Aklúnɔ Jezu tɔn gblamɛ gbɔn é ɔ, è hwlɛ́n yě lɔ gbɔn mɔ̌.” (Mɛ. 15:10, 11) Piyɛ́ɛ ɖɔ ɖɔ mɛ e nɔ jɛ hun dó adagbigbo jí lɛ́ é “ɖo Mawu tɛ́n kpɔ́n wɛ,” alǒ ɖo suúlu tɔn tɛ́n kpɔ́n wɛ. Tíntɛ́nkpɔ́n wɛ yě ɖe bo ná zín Kosi lɛ́ jí bónú yě ná nyi sɛ́n e yě mɛ Jwifu lɛ́ ɖésú ma sixú kpé wú bo nyi bǐ mlɛ́mlɛ́ ǎ, bɔ é zɔ́n bɔ yě jɛxá kú é. (Ga. 3:10) É nyɔ́ wa ɔ, kú wɛ Jwifu e ɖo tó ɖó Piyɛ́ɛ wɛ lɛ́ é ɖó ná ko dó nú Mawu, ɖó xomɛnyínyɔ́nú e é wa nú yě gbɔn Jezu jí é wú.

21. Étɛ́ Pɔ́lu kpó Baanabási kpó ka ɖɔ, bɔ é d’alɔ nɔví lɛ́ bónú yě ná wá gbeta ɖagbe ɖé kɔn?

²¹ É ɖo wɛn ɖɔ xó e Piyɛ́ɛ ɖɔ lɛ́ é zɔ́n tamɛ lin tóɖóetɔ́ lɛ́, ɖó “yě bǐ cí xwíí.” Énɛ́ gúdo ɔ, Baanabási kpó Pɔ́lu kpó ɖɔ “nǔjíwǔ kpó nǔdabaɖa kpó tobutóbú e Mawu bló gbɔn yě jí ɖo akɔta ɖě lɛ́ mɛ lɛ́ é sín xó nú yě.” (Mɛ. 15:12) Din ɔ, mɛsɛ́dó lɛ́ kpó mɛxó agun tɔn lɛ́ kpó ɖó kúnnuɖenú ɖěɖěe yě ná gbéjé kpɔ́n, bo ná wá gbeta e ɖe nǔ e nyí jlǒ Mawu tɔn é xlɛ́ nyi wɛn é tɔn kɔn dó adagbigboxó ɔ wú lo.

22-24. (a) Nɛ̌ Hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ égbé tɔn ka nɔ xwedó kpɔ́ndéwú hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ xwe kanweko nukɔntɔn ɔ tɔn gbɔn? (b) Nɛ̌ mɛxó agun tɔn lɛ́ bǐ ka sixú ɖe xlɛ́ ɖɔ émí nɔ ɖó sísí nú tuto acɛkpikpa tɔn e ɖo tutoblónúnǔ ɔ mɛ é gbɔn?

 ²² Égbé ɖésú ɔ, nú mɛ e ɖo Hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ mɛ lɛ́ é kplé ɔ, yě nɔ ba wěɖexámɛ ɖo Xó Mawu tɔn mɛ bo nɔ lɛ́ xo ɖɛ vívɛ́ dó byɔ́ gbigbɔ mímɛ́. (Ðɛh. 119:105; Mat. 7:7-11) Bo ná dó wá gbeta ɖěɖěe sɔgbe xá linlin Mawu tɔn lɛ́ é kɔn ɔ, mɛ e ɖo Hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ mɛ lɛ́ é ɖokpó ɖokpó nɔ ko tuun nǔ e jí ná ɖɔ xó dó wɛ yě ɖe é jɛ nukɔn, bá dó lin tamɛ d’é jí lobo lɛ́ xo ɖɛ dó ta tɔn mɛ. (Nǔx. 15:28) Ðo kplé ɔ hwenu ɔ, nɔví énɛ́ lɛ́ e gbigbɔ sɔ́ lɛ́ é nɔ vo bo nɔ ɖɔ linlin yětɔn kpó sísí kpó. Biblu wɛ yě nɔ zán hwɛhwɛ ɖo xóɖɔɖókpɔ́ lɛ́ hwenu.

²³ Mɛxó agun tɔn lɛ́ ɖó ná nɔ xwedó kpɔ́ndéwú énɛ́. Nú kplékplé mɛxó lɛ́ tɔn gbéjé xó syɛ́nsyɛ́n ɖé kpɔ́n bo ma kpé wú bo ɖe ɖɛ ǎ ɔ, yě sixú wlán nǔ sɛ́dó alaxɔ alǒ sɛ́dó afɔsɔ́ɖótetɔ́ alaxɔ tɔn lɛ́, ɖi nukúnkpénǔwútɔ́ lɛ̌dó tɔn lɛ́. Gǔdo mɛ ɔ, alaxɔ sixú wlán nǔ sɛ́dó Hǎgbɛ́ alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ, ényí é byɔ́ ɖó mɔ̌ ɔ nɛ́.

²⁴ É ɖo wɛn ɖɔ Jexóva nɔ kɔn nyɔ̌ná dó mɛ ɖěɖěe nɔ ɖó sísí nú tuto e è bló ɖo togun tɔn mɛ, bo nɔ sɔ́ yěɖée hwe, nɔ nɔ gbejí lobo nɔ lɛ́ ɖó suúlu lɛ́ é jí. Lěe mǐ ná mɔ gbɔn ɖo wěmata e bɔ d’é wú é mɛ é ɔ, ajɔ e Mawu nɔ dó mɛ ɖó mɔ̌ wiwa wú lɛ́ é wɛ nyí fífá jɔ fífá, nukɔnyiyi ɖo gbigbɔ lixo kpó bǔninɔ klisánwun tɔn kpó.