1-3. (a) Étɛ́wú mɛsɛ́dó Pɔ́lu ka sin xomɛ ɖésú ɖo Atɛ́ni? (b) Étɛ́ kpɔ́ndéwú Pɔ́lu tɔn gbígbéjé kpɔ́n ka sixú kplɔ́n mǐ?

 XOMƐ sin Pɔ́lu tawun. Atɛ́ni wɛ é ɖe; toxo Glɛ̌ki tɔn e nyí azinkan wěma kplɔ́nkplɔ́n tɔn, fí e tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Socrate, Platon, kpó Aristote kpó ko kplɔ́n nǔ mɛ ɖe é. Nǔmɛsɛn sukpɔ́ tawun ɖo toxo Atɛ́ni tɔn mɛ. Ðó Atɛ́ninu lɛ́ nɔ sɛn nǔ gěgé wútu ɔ, Pɔ́lu gbɔn fí ɖěbǔ ɔ, é nɔ mɔ nǔmɛsɛn tɛnmɛ tɛnmɛ ɖo vodúnxwé lɛ́, tokplétɛn lɛ́ kpó ali lɛ́ tó kpó. Pɔ́lu tuun linlin e Jexóva, Mawu nǔgbó ɔ nɔ ɖó dó bǒcyɔsinsɛn wú é. (Tín. 20:4, 5) Mɛsɛ́dó gbejínɔtɔ́ ɔ ɖó linlin ɖokpó ɔ Jexóva ɖɔhun. É gbɛ́ wǎn nú bǒcyɔsinsɛn!

² Nǔ e Pɔ́lu mɔ hwenu e é ɖo axi ɔ mɛ byɔ́ wɛ é cí ɖě tawun. Bǒcyɔ xyɔ́ wǔ nǔmɛsɛn Ɛɛmɛ́si tɔn lɛ́ wɔ̌búwɔ́bú ɖo slɛ́dó jí ɖo totaligbé gbadahwe jí toxo ɔ tɔn, bo ɖo malínmálín dó hɔntogbó ɖaxó ɔ. Vodúnxɔ kpé axi ɔ mɛ bǐ. Nɛ̌ mɛsɛ́dó kanɖódónǔwútɔ́ ɔ ka ná kpé wú bo jlá wɛn ɔ ɖo fí énɛ́ e bǒcyɔsinsɛn kpa zinkpo ɖe é gbɔn? É ka ná ɖu ɖo lěe nǔ nɔ cí n’i é jí, bo ná mɔ nǔ e jí é kpó tóɖóetɔ́ lɛ́ kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é a? É ka ná kpé wú bo ná d’alɔ mɛɖé b’ɛ ná ba Mawu nǔgbó ɔ, lobo mɔ ɛ nǔgbó a?

³ Xó e Pɔ́lu ɖɔ nú wěmasetɔ́ Atɛ́ni tɔn lɛ́ bɔ è wlán dó Mɛsɛ́dó 17:22-31 mɛ é nyí kpɔ́ndéwú lěe è ná ɖɔ xó dó ɖu ɖo mɛ jí, ɖó ayi te lobo lɛ́ ɖe bǐbí xlɛ́ gbɔn é tɔn. Nú mǐ gbéjé kpɔ́ndéwú Pɔ́lu tɔn kpɔ́n ɔ, é ná kplɔ́n nǔ gěgé mǐ dó lěe mǐ ná ba nǔ e jí mǐ kpó tóɖómǐtɔ́ lɛ́ kpó ná ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é dó zɔ́n tamɛ lin yě gbɔn é wú.

4, 5. Fítɛ́ Pɔ́lu ka jlá wɛn ɔ ɖe ɖo Atɛ́ni? Mɛ alɔkpa tɛ́ lɛ́ ka ɖo fínɛ́?

⁴ Pɔ́lu yi Atɛ́ni ɖo tomɛyiyi mɛsɛ́dó tɔn tɔn wegɔ́ ɔ hwenu, ɖo 50 H.M. tɔn mɔ̌. a Hwenu e Pɔ́lu ɖo te kpɔ́n Silási kpó Timɔtée kpó nú yě ná gosín Belée wá é ɔ, é “jɛ xó jlɛ́ dó xó wú xá Jwifu lɛ́ . . . jí ɖo kplɔ́ngbasá ɔ,” lěe é ko nyí walɔ tɔn gbɔn é. É lɛ́ ba fí e é ná xo go toví Atɛ́ni tɔn e ma nyí Jwifu ǎ lɛ́ é ɖe é, énɛ́ wɛ nyí “axi ɔ mɛ.” (Mɛ. 17:17) Axi Atɛ́ni tɔn ɖu ɛtáa 5 jɛjí, bo ɖo totaligbé gbadahwe jí ɖo malínmálín dó só e è nɔ  ylɔ́ ɖɔ Acropole é. Axi ɔ nyí nɔtɛn nǔxixɔ kpó nǔsisa kpó tɔn kɛ́ɖɛ́ kpowun ǎ; tokplégbasá nukúnɖéjí tawun ɖé wɛ é lɛ́ nyí ɖo toxo ɔ mɛ. Wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn ɖé ɖɔ ɖɔ fí énɛ́ ɔ, “azinkan ajɔ̌wiwa, toxóɖiɖɔ kpó hwɛndonúwiwa kpó tɔn toxo ɔ tɔn wɛ.” Atɛ́ninu lɛ́ yí wǎn nú kplékplé ɖo fínɛ́ bá dó ɖɔ xó dó nǔ tɛnmɛ tɛnmɛ lɛ́ jí.

⁵ Mɛ e Pɔ́lu xo go ɖo axi ɔ mɛ lɛ́ é nyí mɛ e è ná ɖɔ xó dó húzú linlin yětɔn faa kpowun lɛ́ é ǎ. Epikilyɛn lɛ́ kpó Sitoyisyɛn lɛ́ kpó ɖo tóɖóetɔ́ lɛ́ mɛ; wěmaxɔmɛ tamɛ-núkplɔ́nmɛ tɔn e ma nɔ dó gbe ɖokpó ɔ ǎ lɛ́ é sín hǎgbɛ́ wɛ yě nyí. b Epikilyɛn lɛ́ ɖi nǔ ɖɔ gbɛ ɔ jɔ nú éɖée kpowun wɛ. Nǔ e jí linlin e yě ɖó dó gbɛ wú é bǐ jínjɔ́n é ɖíe: “É byɔ́ ɖɔ è ní ɖi xɛsi nú Mawu ǎ; é byɔ́ ɖɔ è ní ɖi xɛsi nú kú ǎ; è hɛn ɔ, è ná ɖó vivo; è hɛn ɔ, è ná dɛ ɖo wǔvɛ́ nu.” Sitoyisyɛn lɛ́ ka ɖi nǔ ɖɔ é ɖo tají ɖɔ è ní tuun nǔ bo lɛ́ ɖó nukúnnúmɔjɛnǔmɛ; yě ɖi nǔ ɖɔ Mawu nyí Mɛɖé lě ǎ. Epikilyɛn lɛ́ kpó Sitoyisyɛn lɛ́ kpó ɖě ɖi nǔ ɖɔ fínfɔ́n sín kú tíin, lěe ahwanvú Klísu tɔn lɛ́ kplɔ́n mɛ gbɔn é ǎ. É ɖo wɛn ɖɔ linlin tamɛ-núkplɔ́nmɛ tɔn gbɛ̌ta we énɛ́ lɛ́ tɔn kún xo nǔ dó akpa ɖokpó ɔ mɛ xá nǔgbó e klisánwun adodwé lɛ́ ɖi nǔ ná, bɔ Pɔ́lu ɖo jlǎjlá wɛ é ó.

6, 7. Nɛ̌ wěmasetɔ́ Glɛ̌kinu ɖé lɛ́ ka wa nǔ gbɔn dó nǔkplɔ́nmɛ Pɔ́lu tɔn wú? Nɛ̌ nǔ mɔ̌hun ka sixú jɛ dó mǐ jí ɖo égbé gbɔn?

⁶ Nɛ̌ wěmasetɔ́ Glɛ̌ki tɔn lɛ́ ka wa nǔ gbɔn dó nǔkplɔ́nmɛ Pɔ́lu tɔn wú? Yě mɛ ɖé lɛ́ zán xókwín e tínmɛ tɔn nyí “nǔwláɖɔtɔ́” alǒ “nǔkúncyánɖutɔ́” é. (Mɛ. 17:18) Akɔwé ɖé ɖɔ dó xókwín Glɛ̌kigbe tɔn énɛ́ wú ɖɔ: “Ðo bǐbɛ́mɛ ɔ, xɛ kpɛví e nɔ ɖo nǔkún cyán ɖu kpé wɛ é wú wɛ è zán xókwín ɔ dó, bɔ ɖo nukɔnmɛ ɔ, è zán dó ɖɔ xó dó mɛ ɖěɖěe nɔ cyán nǔɖuɖu ɖukpo kpó nǔ ɖěvo e mɛ lɛ́ jó dó nyi axi mɛ lɛ́ é kpó wú. Hwenu lɛ́ wá ɖo yiyi wɛ é ɔ, è zán ɖo nǔjlɛ́dónǔwú linu nú mɛ e nɔ ɖo mɔjɛmɛ xo kplé wɛ, tají ɔ, nú mɛ e ma kpé wú bo mɔ nukúnnú jɛ yě mɛ ǎ é.” Nǔgbó ɔ, ɖiɖɔ wɛ wěmasetɔ́ énɛ́ lɛ́ ɖe ɖɔ nǔ e mɛ ɖěvo lɛ́ ɖɔ bɔ Pɔ́lu ma mɔ do ná ǎ é vɔ́ ɖɔ wɛ é ɖe. Amɔ̌, lěe mǐ ná wá mɔ gbɔn é ɔ, Pɔ́lu lɔn nú nyǐkɔ énɛ́ e è sun i é dó kpo awa mɛ n’i ǎ.

⁷ Nǔ ɖokpó ɔ wɛ nɔ jɛ égbé. Ðó mǐ nyí Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn wútu ɔ, hwɛhwɛ ɔ, è nɔ sun nyǐkɔ baɖabaɖa lɛ́ mǐ ɖó nǔ e mǐ ɖi nǔ ná bɔ yě jínjɔ́n Biblu jí lɛ́ é wútu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, mɛ̌si ɖé lɛ́ nɔ kplɔ́n mɛ ɖɔ nǔ lɛ́ jɔ nú yěɖée xó ɔ, xójɔxó wɛ, bo nɔ tɛ ɖɛ̌ jí ɖɔ mɛ e bí é kún ɖó ná gbɛ́ ó. Ðiɖɔ wɛ yě ɖe gbɔn mɔ̌ ɖɔ xlonɔ lɛ́ wɛ ma nɔ yí gbe nú nǔkplɔ́nmɛ énɛ́ ǎ. Nú mǐ ɖo nǔ e Biblu ɖɔ é xwlé mɛ wɛ bo lɛ́ ɖo kúnnuɖenú e xlɛ́ ɖɔ dǎ wɛ è dá wɛ̌kɛ́ ɔ é ná wɛ ɔ, wěmasetɔ́ énɛ́ lɛ́ nɔ ba ɖɔ mɛ lɛ́ ní lin ɖɔ mǐ nyí “nǔkúncyánɖutɔ́.” Amɔ̌, énɛ́ nɔ dó kpo awa mɛ nú mǐ ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, mǐ nɔ ɖɔ xó kpó adɔgbígbó kpó, hwenu e mǐ ɖo hun jɛ dó nǔ e mǐ ɖi ɖɔ nǔ e ɖo gbɛ ɖo ayǐkúngban jí lɛ́ é ɔ, Jexóva Mawu, Gbɛɖótɔ́ Nǔnywɛ́tɔ́ ɔ wɛ dá yě é jí wɛ é.—Nǔɖe. 4:11.

8. (a) Nɛ̌ mɛ e se wɛn e jlá wɛ Pɔ́lu ɖe é ɖé lɛ́ ka wa nǔ gbɔn? (b) Étɛ́ dó gesí wɛ Aleopáji e è dɔn Pɔ́lu yi é ka sixú ko ɖe? (Kpɔ́n tínmɛ e ɖo do é.)

⁸ Linlin vo sésé wɛ mɛ ɖěvo e se wɛn e jlá wɛ Pɔ́lu ɖe ɖo axi ɔ mɛ lɛ́ é ɖó. Yě  wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ “é cí ɖɔ nǔmɛsɛn to ɖěvo mɛ tɔn lɛ́ jlá wɛ é ɖe ɖɔhun.” (Mɛ. 17:18) Nǔmɛsɛn yɔ̌yɔ́ lɛ́ sín xó ɖɔ nú Atɛ́ninu lɛ́ wɛ jɛ́n Pɔ́lu ka ɖe dóó a? Xó syɛ́nsyɛ́n ɖé wɛ xó énɛ́ nyí, ɖó énɛ́ nyí ɖokpó ɖo hwɛ è dó Socrate ɖo xwe kanweko mɔ̌kpán ɖíe, bo dɔn ɛ yi hwɛ nukɔn lobo ɖó kúhwɛ n’i lɛ́ é mɛ. Yǎyá wú wɛ ǎ, bɔ yě dɔn Pɔ́lu yi Aleopáji bo byɔ́ ɛ ɖɔ é ní tínmɛ nǔkplɔ́nmɛ énɛ́ lɛ́ e cí nǔ yɔ̌yɔ́ ɖɔhun nú Atɛ́ninu lɛ́ é. c Nɛ̌ Pɔ́lu ka ná jɛ hun dó wɛn e jlá mɛ énɛ́ lɛ́ e ma tuun nǔ káká ɖé dó Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ wú ǎ wɛ é ɖe é jí gbɔn?

9-11. (a) Nɛ̌ Pɔ́lu ka tɛ́n kpɔ́n bo ba nǔ e jí é kpó tóɖóetɔ́ lɛ́ kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é gbɔn? (b) Nɛ̌ mǐ ka sixú xwedó kpɔ́ndéwú Pɔ́lu tɔn ɖo sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ gbɔn?

⁹ Flín ɖɔ xomɛ sin Pɔ́lu tawun ɖó bǒcyɔsinsɛn núwiwa e é mɔ lɛ́ é bǐ wú. Amɔ̌, é húzú kpan nukɔn bǒcyɔsinsɛn tlɔlɔ ǎ, loɔ, é ɖu ɖo éɖée jí. É ɖó ayi te  bo tɛ́n kpɔ́n bo ba nǔ e jí é kpó tóɖóetɔ́ lɛ́ kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é, bá dó ɖu ɖo yě jí. É bɛ́ gbɔn lě: “Atɛ́ninu lɛ́ è mi, un mɔ ɖɔ ɖo nǔ lɛ́ bǐ mɛ ɔ, é cí ɖɔ mi nɔ ɖó sísí e gɔ́ngɔ́n é nú nǔmɛsɛn lɛ́ hú lěe mɛ ɖěvo lɛ́ nɔ wa gbɔn é.” (Mɛ. 17:22) Ðo ali ɖé nu ɔ, ɖiɖɔ wɛ Pɔ́lu ɖe ɖɔ ‘un mɔ ɖɔ mi yí wǎn nú sinsɛn tawun.’ Kpó nǔnywɛ́ kpó ɔ, Pɔ́lu kpa yě nú wǎn e yě yí nú sinsɛn é. É tuun ɖɔ mɛ ɖěɖěe nǔkplɔ́nmɛ sinsɛn nǔvú tɔn lɛ́ ko va nukún ná lɛ́ é ɖé lɛ́ sixú yí wɛn ɔ. Ðěbǔ wɛ é ná bo nyí ɔ, Pɔ́lu tuun ɖɔ émíɖésúnɔ ko ‘wa nǔ ɖo manywɛ́ mɛ kpɔ́n bo kún ɖi nǔ ó.’—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Ée Pɔ́lu mɔ nǔ e jí é kpó tóɖóetɔ́ lɛ́ kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é gúdo é ɔ, é kɛ nu dó kúnnuɖenú tají e xlɛ́ ɖɔ Atɛ́ninu lɛ́ yí wǎn nú sinsɛn tawun é wú; é wɛ nyí vɔ̌sákpe e è ɖe ɖó vo nú “Mawu e è ma tuun ǎ é.” Sɔgbe xá nǔ e wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn ɖé ɖɔ é ɔ, “walɔ mɛ wɛ é ko ɖe nú Glɛ̌kinu lɛ́ kpó mɛ ɖěvo lɛ́ kpó bɔ yě nɔ ɖe vɔ̌sákpe lɛ́ ɖó vo nú ‘mawu e è ma tuun ǎ lɛ́’ é, ɖó yě nɔ ɖi xɛsi ɖɔ ɖo mawusinsɛn émítɔn mɛ ɔ, émí sixú ko wɔn mawu ɖé lɛ́ bɔ yě sixú wá sin xomɛ dó émí.” Gbɔn vɔ̌sákpe énɛ́ e Atɛ́ninu lɛ́ ɖe ɖó vo é gblamɛ ɔ, yě yí gbe ɖɔ Mawu ɖé tíin bɔ émí kún tuun ó. Pɔ́lu gbɔn vɔ̌sákpe énɛ́ sín yɛkan mɛ bo xwlé wɛn ɖagbe e jlá wɛ é ɖe é yě. É tínmɛ nú yě ɖɔ: “Nǔ e sɛn wɛ mi ɖe ɖo manywɛ́ mɛ é sín xó jlá mi wɛ un ɖe.” (Mɛ. 17:23) Pɔ́lu ɖó ayi te dó jlɛ́ xó dó xó wú, b’ɛ ka ɖó agbɔ̌n tawun. É nyí nǔmɛsɛn yɔ̌yɔ́ ɖé alǒ to ɖěvo mɛ tɔn sín xó jlá wɛ é ɖe, lěe mɛ ɖé lɛ́ dó hwɛ tɔn ɛ gbɔn é ǎ. Mawu e yě ma tuun ǎ é wú tín nǔ mɛ nú yě dó wɛ é ɖe, é wɛ nyí Mawu nǔgbó ɔ.

¹¹ Nɛ̌ mǐ ka sixú xwedó Pɔ́lu tɔn ɖo sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ gbɔn? Ényí mǐ nyí ayiɖónǔwútɔ́ ɔ, mǐ sixú mɔ kúnnuɖenú e xlɛ́ ɖɔ mɛɖé nyí sinsɛnnɔ akowunká é; bóyá mǐ sixú ɖó ayi sinsɛn sín nǔ e é dó é, alǒ éé ɖo xɔ tɔn mɛ abǐ kɔ́xo tɔn ta é ɖé lɛ́ wú. Mǐ sixú ɖɔ: ‘Un ɖ’ayi wú ɖɔ sinsɛnnɔ wɛ mi nyí. É víví nú mì ɖɔ un jló ná ɖɔ xó xá sinsɛnnɔ.’ Ényí mǐ ɖó ayi te bo tuun nǔ e mɛ ɔ ɖi nǔ ná ɖo sinsɛn kpáxwé lɛ́ é ɔ, mǐ sixú mɔ nǔ e jí mǐ kpó é kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é, bo ná ɖɔ xó ɖó kpɔ́ d’é jí. Mǐ ní flín ɖɔ nǔ e gbé nya wɛ mǐ ɖe é kún nyí ɖɔ mǐ ná zɔn dó nǔ e mɛ ɖěvo lɛ́ ɖi nǔ ná ɖo sinsɛn kpáxwé lɛ́ é jí dó ɖó hwɛ nú yě ó. Mɛ e ko tɛ́ dó nǔkplɔ́nmɛ sinsɛn nǔvú tɔn lɛ́ wú dó nǔjɔnǔ mɛ wá yi lɛ́ é gěgé ko húzú nǔɖitɔ́ hǎtɔ́ mǐtɔn din.

12. Nɛ̌ Pɔ́lu ka húzú alɔ sɔgbe xá tóɖóetɔ́ lɛ́ gbɔn?

¹² Pɔ́lu ko mɔ nǔ e jí é kpó tóɖóetɔ́ lɛ́ kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é, é ka ná kpé wú bo ná tɛ́ d’é wú, hwenu e é ná ɖo kúnnu ɖe wɛ é a? Ðó é tuun ɖɔ wěmaxɔmɛ tamɛ-núkplɔ́nmɛ tɔn Glɛ̌ki tɔn wɛ tóɖóémítɔ́ lɛ́ yi bɔ Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ kún ka lɛ́ má dó yě ó wútu ɔ, é húzú alɔ azɔn gěgé ɖo xóɖiɖɔ tɔn mɛ. Jɛ nukɔn hwɛ̌ ɔ, é xwlé nǔkplɔ́nmɛ Biblu tɔn lɛ́ yě ma ɖe xó sín Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ mɛ tlɔlɔ. Wegɔ́ ɔ, é xwe éɖée dó tóɖóetɔ́ lɛ́ hwan mɛ, bo nɔ zán xókwín “mǐ” hweɖélɛ́nu. Atɔngɔ́ ɔ, é ɖe xó sín wěma Glɛ̌kinu lɛ́ tɔn mɛ dó xlɛ́ ɖɔ è ko ɖɔ nǔ e kplɔ́n mɛ wɛ émí ɖe lɛ́ é ɖé lɛ́ ɖo wěma yěɖésúnɔ tɔn lɛ́ mɛ. Din ɔ, mǐ ní gbéjé  xóɖiɖɔ agbɔ̌nnɔ Pɔ́lu tɔn kpɔ́n. Nǔgbó tají tɛ́ lɛ́ é ka ɖe xlɛ́ dó Mawu e Atɛ́ninu lɛ́ ma tuun ǎ é wú?

13. Étɛ́ Pɔ́lu ka tínmɛ dó jɔtɛn wɛ̌kɛ́ ɔ tɔn wú? Étɛ́ é ka ɖe xlɛ́ nyi wɛn?

¹³ Mawu dá wɛ̌kɛ́ ɔ. Pɔ́lu ɖɔ: “Mawu e bló gbɛ ɔ kpó nǔ e ɖ’é mɛ lɛ́ é bǐ kpó, bo nyí Aklúnɔ jǐxwé kpó ayǐkúngban kpó tɔn é, nɔ nɔ tɛ́npli e è sɔ́ alɔ dó bló lɛ́ é mɛ ǎ.” d (Mɛ. 17:24) Wɛ̌kɛ́ ɔ jɔ nú éɖée ǎ. Mawu nǔgbó ɔ wɛ nyí Mɛ e dá nǔ lɛ́ bǐ é. (Ðɛh. 146:6) Athéna alǒ nǔmɛsɛn ɖěvo lɛ́ ɔ, xɔ e mɛ yě nɔ nɔ lɛ́ é, vodúnxɔ lɛ́ kpó vɔ̌sákpe lɛ́ kpó wɛ nɔ ɖe susu yětɔn xlɛ́, amɔ̌, Aklúnɔ Nǔbǐwúkpétɔ́ e dá jǐ kpó do kpó é sixú nɔ tɛ́npli e gbɛtɔ́ sɔ́ alɔ dó bló lɛ́ é mɛ ǎ. (1 Axɔ́. 8:27) Xó Pɔ́lu tɔn ɖo wɛn: Mawu nǔgbó ɔ d’agba tawun hú bǒcyɔ ɖěbǔ e gbɛtɔ́ sɔ́ alɔ dó bló, bɔ è nɔ mɔ ɖo vodúnxwé lɛ́ é.—Eza. 40:18-26.

14. Nɛ̌ Pɔ́lu ka xlɛ́ ɖɔ Mawu kún ɖó alɔdó gbɛtɔ́ lɛ́ tɔn sín hudó ó gbɔn?

¹⁴ Mawu ɖó alɔdó gbɛtɔ́ lɛ́ tɔn sín hudó ǎ. Bǒcyɔsɛntɔ́ lɛ́ nɔ zán akwɛ́núvɔ lɛ́ dó b’acɔ́ nú bǒcyɔ yětɔn lɛ́, nɔ hɛn nǔníná axivɛ́nú lɛ́ alǒ nǔɖuɖu kpó ahan kpó wá nú yě, cí nǔ ɖɔ bǒcyɔ lɛ́ ɖó hudó nǔ énɛ́ lɛ́ tɔn wɛ ɖɔhun! É ɖo mɔ̌ có, tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ Glɛ̌kinu e ɖo mɛ e ɖo tó ɖó Pɔ́lu wɛ lɛ́ é mɛ é ɖé lɛ́ sixú ko ɖi nǔ ɖɔ mawu ɖé kún ɖó nǔ ɖěbǔ sín hudó ɖo gbɛtɔ́ lɛ́ gɔ́n ó. Ényí mɔ̌ hǔn, é ɖo wɛn ɖɔ yě yí gbe nú ɖɔ e Pɔ́lu ɖɔ ɖɔ Mawu kún “nɔ ɖó nukún ɖɔ gbɛtɔ́ lɛ́ ní dó alɔ émí cí nǔ ɖɔ nǔɖé wɛ hudó [émí] ɖɔhun [ó] é nɛ́.” Nǔgbó ɔ, Gbɛɖótɔ́ ɔ ɖó nǔtí sín hudó ɖo gbɛtɔ́ lɛ́ gɔ́n ǎ! É nyɔ́ wa ɔ, nǔ e sín hudó gbɛtɔ́ lɛ́ ɖó lɛ́ é wɛ é nɔ ná yě, ɖi “gbɛ, funfún kpó nǔ bǐ kpó,” káká jɛ hwe, jǐ kpó ayǐkúngban e nɔ nyɔ́ jinukún é kpó jí. (Mɛ. 17:25; Bǐb. 2:7) Énɛ́ wú ɔ, Mawu Nǔnámɛtɔ́ ɔ nɔ kpɔ́n mǐ mɛ gbɛtɔ́ lɛ́ e nɔ kpɔ́n alɔ éyɛ́tɔn nu é sín alɔ nu ǎ.

15. Nɛ̌ Pɔ́lu ka kɛ nu dó linlin e Atɛ́ninu lɛ́ nɔ ɖó ɖɔ émí hú gǎn mɛ e ma nyí Glɛ̌kinu ǎ lɛ́ é wú gbɔn? Nǔkplɔ́nmɛ tají tɛ́ ka ɖo kpɔ́ndéwú tɔn mɛ nú mǐ?

¹⁵ Mawu dá gbɛtɔ́. Atɛ́ninu lɛ́ lin ɖɔ émí hú gǎn mɛ e ma nyí Glɛ̌kinu ǎ lɛ́ é.  Amɔ̌, gǒ e è nɔ gó ɖó to mɛtɔn alǒ sinmɛ agbaza tɔn mɛtɔn wú é sɔ́ ta nǔgbó Biblu tɔn. (Sɛ́n. 10:17, nwt) Pɔ́lu ɖ’ayi te bo lɛ́ wa nǔ kpó azɔ̌tuuntuun kpó dó kɛ nu dó xó tají énɛ́ wú. Hwenu e Pɔ́lu ɖɔ “gbɛtɔ́ ɖokpó jí wɛ [Mawu] gbɔn bo ɖó akɔta lɛ́ bǐ ayǐ” é ɔ, é ɖo wɛn ɖɔ xó tɔn zɔ́n tamɛ lin tóɖóetɔ́ lɛ́. (Mɛ. 17:26) Adámu e dó kún gbɛtɔ́ tɔn é sín tan e ɖo wěma Bǐbɛ́mɛ tɔn mɛ é dó gesí wɛ é ɖe. (Bǐb. 1:26-28) Ðó tɔ́gbó ɖokpó ɔ wɛ gbɛtɔ́ lɛ́ bǐ ɖó wútu ɔ, sinmɛ agbaza tɔn ɖě alǒ to ɖě hú gǎn ɖě ǎ. Mɛ e ɖo tó ɖó Pɔ́lu wɛ lɛ́ é bǐ ná wlí fí e xó tɔn xwe é. Nǔkplɔ́nmɛ tají ɖé ɖo kpɔ́ndéwú tɔn mɛ nú mǐ. Nǔgbó wɛ ɖɔ mǐ ɖó ná ɖó ayi te bo lɛ́ nɔ jlɛ̌ jí ɖo sinsɛnzɔ́ mǐtɔn mɛ, amɔ̌, mǐ ɖó ná dó sin nǔgbó Biblu tɔn ɔ jí bá dó bló bónú é ná nyɔ́ se nú mɛ ɖěvo lɛ́ hú gǎn ǎ.

16. Étɛ́ ka nyí linlin Gbɛɖótɔ́ ɔ tɔn nú gbɛtɔ́ lɛ́?

¹⁶ Mawu ba ɖɔ gbɛtɔ́ lɛ́ ní sɛkpɔ́ émí. Nú tamɛ-núkplɔ́nmɛtɔ́ e ɖo mɛ e ɖo tó ɖó Pɔ́lu wɛ lɛ́ é mɛ é ná bo tlɛ ko dɔn nǔ azɔn mɔ̌kpán dó linlin e wú gbɛtɔ́ tíin é jí ɔ, yě sixú kpé wú bo tínmɛ nǔ e wú wɛ é b’ɛ ná jɛmɛ nú mɛ gbeɖé ǎ. Amɔ̌, Pɔ́lu ɖe linlin e Gbɛɖótɔ́ ɔ ɖó nú gbɛtɔ́ lɛ́ é xlɛ́ nyi wɛn, é wɛ nyí ɖɔ yě ní “ba Mawu. Ényí yě dó gǎn bo ná mɔ ɛ ɔ, yě sixú mɔ ɛ nǔgbó. Nú è ka ná ɖɔ xójɔxó ɔ, é lín dó ɖokpó ɖokpó mǐtɔn ǎ.” (Mɛ. 17:27) Mawu e Atɛ́ninu lɛ́ ma tuun ǎ é nyí Mawu búbú ɖé ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, é lín dó mɛ ɖěɖěe ba nǔgbó nǔgbó bo ná mɔ ɛ lobo ná kplɔ́n nǔ dó wǔ tɔn lɛ́ é ǎ. (Ðɛh. 145:18) Ð’ayi wú ɖɔ Pɔ́lu zán xókwín “mǐtɔn,” bɔ énɛ́ xlɛ́ ɖɔ é xwe éɖée dó mɛ ɖěɖěe ɖó ná “ba” Mawu lobo ná “dó gǎn” bo mɔ ɛ lɛ́ é hwan mɛ.

17, 18. Étɛ́wú gbɛtɔ́ lɛ́ ka ɖó ná ba ná sɛkpɔ́ Mawu? Étɛ́ lěe Pɔ́lu dɔn ayi tóɖóetɔ́ lɛ́ tɔn gbɔn é ka sixú kplɔ́n mǐ?

¹⁷ Gbɛtɔ́ lɛ́ ɖó ná nɔ ba ná sɛkpɔ́ Mawu. Pɔ́lu ɖɔ ɖɔ É wɛ zɔ́n bɔ “mǐ ɖo gbɛ,  nɔ dán wǔ, bo lɛ́ tíin.” Akɔwé ɖé lɛ́ ɖɔ ɖɔ xó e Épiménide e nyí xólómílómíwlántɔ́ Klɛ́tinu, bo nɔ gbɛ ɖo xwe kanweko ayizɛ́ngɔ́ J.H.M. tɔn mɛ é ɖɔ é sín xó dó gesí wɛ Pɔ́lu ɖe. “Mɛ tají ɖé wɛ é nyí ɖo sinsɛn núwiwa Atɛ́ninu lɛ́ tɔn mɛ.” Pɔ́lu ná hwɛjijɔ ɖěvo e wú gbɛtɔ́ lɛ́ ɖó ná ba ná sɛkpɔ́ Mawu é, bo ɖɔ: “Xólómílómíwlántɔ́ miɖésúnɔ tɔn ɖé lɛ́ tlɛ ɖɔ: ‘Ðó vǐ tɔn lɛ́ wɛ mǐ lɔ nyí.’” (Mɛ. 17:28) Gbɛtɔ́ lɛ́ ɖó ná mɔ ɖɔ émí vɛ́ kpó Mawu kpó, ɖó é wɛ dá tɔ́gbó gbɛtɔ́ lɛ́ bǐ tɔn. Bónú Pɔ́lu ná dó dɔn ayi tóɖóetɔ́ lɛ́ tɔn ɔ, é ɖe xó sín wěma Glɛ̌kigbe tɔn e é ɖo wɛn ɖɔ tóɖóetɔ́ lɛ́ nɔ ɖó sísí ná lɛ́ é mɛ tlɔlɔ kpó nǔnywɛ́ kpó. e Pɔ́lu ɖɔhun ɔ, mǐ lɔ hɛn ɔ, mǐ ná nɔ ɖe xó sín tanwéma, encyclopédie alǒ wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn ɖěvo e mɛ lɛ́ nɔ ɖó sísí ná é mɛ hweɖélɛ́nu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, xó e jɛxá é ɖé lɛ́ ɖiɖe sín wěma e mɛ lɛ́ nɔ ɖó sísí ná é mɛ ná d’alɔ bɔ è ná zɔ́n tamɛ lin mɛ e ma nyí Kúnnuɖetɔ́ ǎ é, dó fí e nǔwalɔ sinsɛn nǔvú tɔn ɖé lɛ́ jɔ sín é wú.

¹⁸ Káká jɛ fí ɖo xóɖiɖɔ Pɔ́lu tɔn mɛ ɔ, é ɖe nǔgbó tají ɖé lɛ́ xlɛ́ dó Mawu wú, bo húzú xó tɔn sɔgbe xá ninɔmɛ tóɖóetɔ́ lɛ́ tɔn kpó azɔ̌tuuntuun kpó. Étɛ́ mɛsɛ́dó ɔ ka ba ɖɔ tóɖóémítɔ́ Atɛ́ninu lɛ́ ní sɔ́ mɔjɛmɛ tají énɛ́ e émí ná é dó wa? Hwenu e é kpo ɖo xó ɖɔ wɛ é ɔ, é yi bo wá cóbó ɖɔ nú yě ǎ.

19, 20. (a) Nɛ̌ Pɔ́lu ka ɖe xlɛ́ kpó ayiɖote kpó ɖɔ bǒcyɔ e gbɛtɔ́ sɔ́ alɔ dó bló lɛ́ é sinsɛn ɔ, xlojijɔ wɛ gbɔn? (b) Afɔ tɛ́ mɛ e ɖo tó ɖó Pɔ́lu wɛ lɛ́ é ka ɖó ná ɖe?

¹⁹ Pɔ́lu ɖo gbesisɔmɛ bo ná dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú tóɖóetɔ́ lɛ́ bónú yě ná wa nǔ. É lɛ́ gbɔn xó e é ɖe sín wěma Glɛ̌kinu lɛ́ tɔn lɛ́ mɛ é jí, bo ɖɔ: “Énɛ́ wú ɔ, ɖó mǐ nyí vǐ Mawu tɔn lɛ́ wútu ɔ, mǐ ɖó ná lin ɖɔ Mawu cí siká, kpatágan, kabǐ awǐnnya, alǒ nǔ e gbɛtɔ́ lɛ́ lin tamɛ bo wa alɔlyɛnzɔ́ dó bló é ɖɔhun ǎ.” (Mɛ. 17:29) Nǔgbó ɔ, nú gbɛtɔ́ lɛ́ nyí alɔ Mawu tɔn núwiwa ɔ, nɛ̌ Mawu ka sixú lɛ́ nyí bǒcyɔ e nyí alɔ núwiwa gbɛtɔ́ lɛ́ tɔn é gbɔn lo? Lěe Pɔ́lu jlɛ́ xó dó xó wú kpó ayiɖote kpó gbɔn é xlɛ́ nyi wɛn ɖɔ bǒcyɔ e gbɛtɔ́ sɔ́ alɔ dó bló lɛ́ é sinsɛn ɔ, xlojijɔ wɛ. (Ðɛh. 115:4-8; Eza. 44:9-20) “Mǐ ɖó ná . . . ǎ” e Pɔ́lu ɖɔ é ná ɖibla zɔ́n hú gǎn bɔ tóɖóetɔ́ lɛ́ ná yí gbe nú wěɖexámɛ tɔn.

²⁰ Mɛsɛ́dó ɔ ɖe xlɛ́ nyi wɛn ɖɔ tóɖóémítɔ́ lɛ́ ɖó ná wa nǔɖé, bo ɖɔ: “Ð’ayǐ ɔ, Mawu tin dó manywɛ́ mɛ ninɔ mɔ̌hun [é wɛ nyí ɖɔ è na bo ɖo bǒcyɔ lɛ́ sɛn wɛ ɔ, nǔ mɛtɔn ná nyɔ́ Mawu nukúnmɛ]; amɔ̌ din ɔ, é ɖo ɖiɖɔ nú gbɛtɔ́ lɛ́ bǐ wɛ ɖo fí lɛ́ bǐ ɖɔ hwɛ yětɔn lɛ́ ɖó ná vɛ́ nú yě.” (Mɛ. 17:30) Ðɔ e Pɔ́lu ɖɔ nú tóɖóetɔ́ lɛ́ ɖɔ hwɛ yětɔn lɛ́ ɖó ná vɛ́ nú yě é sixú ko cí kliwun nú yě mɛ ɖé lɛ́. Amɔ̌, xóɖiɖɔ agbɔ̌nnɔ e é xwlé mɛ é xlɛ́ bǐ mlɛ́mlɛ́ ɖɔ yě ɖu gbɛ yětɔn xɔ́ dó Mawu, bɔ mɔ̌ mɛ ɔ, yě ná ɖó gbe n’i. Yě ɖó ná ba Mawu, kplɔ́n nǔgbó ɔ dó wǔ tɔn bo ná zán gbɛ sɔgbe xá nǔgbó énɛ́ bǐ mlɛ́mlɛ́. Énɛ́ byɔ́ ɖo Atɛ́ninu lɛ́ sí ɖɔ yě ɖó ná yí gbe ɖɔ bǒcyɔ sinsɛn ɔ, hwɛhuhu wɛ bo ná lɛ́ kɔ sín gúdo.

21, 22. Xó agbɔ̌nnɔ tɛ́ Pɔ́lu ka ɖɔ dó sú ta nú xóɖiɖɔ tɔn? Nǔkplɔ́nmɛ tají tɛ́ ka ɖo xó tɔn mɛ nú mǐ ɖo égbé?

 ²¹ Pɔ́lu fó xóɖiɖɔ tɔn kpó xó agbɔ̌nnɔ élɔ́ kpó: “[Mawu] ko sɔ́ azǎn e jí é lin bo ná ɖɔ hwɛ jlɔ́jlɔ́ xá ayǐkúngban ɔ bǐ, gbɔn mɛ e é ko sɔ́ é gblamɛ é, lobo ko ná gǎnjɛwú tɔn gbɛtɔ́ lɛ́ bǐ, gbɔn mɛ énɛ́ fínfɔ́n sín kú gblamɛ.” (Mɛ. 17:31) Hwɛɖɔzán ɖé ɖo nukɔn ja: Hwɛjijɔ tají e wú è ná ba Mawu nǔgbó ɔ bo mɔ ɛ é ɖé nɛ́! Pɔ́lu ɖɔ Hwɛɖɔtɔ́ e è sɔ́ é sín nyǐkɔ ǎ. É nyɔ́ wa ɔ, Pɔ́lu ɖɔ nǔ e ná kpácá yě é ɖé dó Hwɛɖɔtɔ́ énɛ́ wú: É nɔ gbɛ ɖo ayǐkúngban jí, é kú bɔ Mawu fɔ́n ɛ sín mɛkúkú lɛ́ mɛ!

²² Nǔkplɔ́nmɛ tají ɖé ɖo tasúnáxó énɛ́ e sɔ́ akpakpa mɛ é mɛ nú mǐ ɖo égbé. Mǐ tuun ɖɔ Hwɛɖɔtɔ́ e Mawu sɔ́ é wɛ nyí Jezu Klísu e è fɔ́n sín kú é. (Jaan 5:22) Mǐ lɛ́ tuun ɖɔ Hwɛɖɔzán ɔ ná nɔ ayǐ nú xwe afatɔ́n bo ka ɖo sisɛkpɔ́ wɛ wunnáwúnná. (Nǔɖe. 20:4, 6) Hwɛɖɔzán ɔ nɔ dó xɛsi mǐ ǎ, ɖó mǐ mɔ nukúnnú jɛ mɛ ɖɔ é ná hɛn nyɔ̌ná jí wǔ lɛ́ wá nú gbejínɔtɔ́ lɛ́. Fínfɔ́n sín kú Jezu Klísu tɔn, éé nyí nǔjíwǔ ɖaxó hú gǎn ɔ é ná mǐ gǎnjɛwú ɖɔ sɔgúdo jí wǔ e ɖó nukún wɛ mǐ ɖe é kún ná gblá ó!

23. Afɔ vovo tɛ́ lɛ́ mɛ lɛ́ ka ɖe dó xó Pɔ́lu tɔn wú?

²³ Afɔ vovo wɛ mɛ lɛ́ ɖe dó xóɖiɖɔ Pɔ́lu tɔn wú. “Yě mɛ ɖé lɛ́ jɛ kiko è jí,” hwenu e yě se fínfɔ́n sín kú xó ɔ é. Yě mɛ ɖěvo lɛ́ wa nǔ kpó sísí kpó, amɔ̌, yě wá gbeta ɔ kɔn bo ná lɛ́ kɔ sín hwɛ yětɔn lɛ́ gúdo, lobo ná húzú nǔɖitɔ́ ǎ, bo ɖɔ: “Mǐ ná lɛ́ wá se xó ɖo nu towe dó énɛ́ wú.” (Mɛ. 17:32) É ɖo mɔ̌ có, mɛ kléwún ɖé ɖo yě mɛ bo yí xó ɔ, ɖó tan ɔ ɖɔ: “Mɛɖé lɛ́ xo kpóɖó n’i bo húzú nǔɖitɔ́. Denísi e nyí hwɛɖɔtɔ́ ɖokpó ɖo hwɛɖɔxɔsá Aleopáji tɔn é kpó nyɔ̌nu e nɔ nyí Damalísi é kpó, gɔ́ nú mɛ ɖěvo lɛ́ ɖo yě mɛ énɛ́ lɛ́ mɛ.” (Mɛ. 17:34) Mǐ lɔ nɔ mɔ nǔ mɔ̌hun lɛ́ ɖo sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ. Mɛ ɖé lɛ́ sixú ko mǐ, có mɛ ɖěvo lɛ́ ka nɔ yí mǐ kpó sísí kpó, lobo ka nɔ ɖó kɔ wɛn ɔ wú ǎ. É ɖo mɔ̌ có, nú mɛ ɖé lɛ́ yí wɛn Axɔ́súɖuto ɔ tɔn bo húzú nǔɖitɔ́ ɔ, xomɛ nɔ hun mǐ tawun.

24. Nǔkplɔ́nmɛ tɛ́ lɛ́ ka ɖo xóɖiɖɔ e Pɔ́lu xwlé mɛ, hwenu e é ɖo te ɖo Aleopáji ɔ tɛ́ntin é mɛ nú mǐ?

²⁴ Ée mǐ ɖo xóɖiɖɔ Pɔ́lu tɔn gbéjé kpɔ́n wɛ é ɔ, mǐ kplɔ́n nǔ gěgé dó xóɖiɖɔ e xwe ali bo lɛ́ ɖu ɖo mɛ jí é wú, bo lɛ́ mɔ lěe mǐ sixú húzú alɔ sɔgbe xá tóɖómǐtɔ́ lɛ́ gbɔn é. Gɔ́ ná ɔ, mǐ kplɔ́n ɖɔ é byɔ́ ɖɔ mǐ ní nɔ ɖó suúlu bo nɔ lɛ́ ɖɔ xó kpó ayiɖote kpó nú mɛ ɖěɖěe nǔkplɔ́nmɛ sinsɛn nǔvú tɔn ko va nukún ná lɛ́ é. Mǐ lɛ́ mɔ nǔkplɔ́nmɛ tají élɔ́ ɖ’é mɛ: Mǐ ɖó ná húzú aja nú nǔgbó Biblu tɔn lɛ́ gbeɖé bá dó nyɔ́ ɖo tóɖómǐtɔ́ lɛ́ sí kpowun ǎ. Amɔ̌, ényí mǐ xwedó kpɔ́ndéwú mɛsɛ́dó Pɔ́lu tɔn ɔ, mǐ ná húzú nǔkplɔ́nmɛtɔ́ alɔsekpɛ́nnánɔ hú gǎn ɖo sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ. Gɔ́ ná ɔ, énɛ́ ná zɔ́n bɔ nukúnkpénǔwútɔ́ lɛ́ ná húzú nǔkplɔ́nmɛtɔ́ ɖagbe hú gǎn ɖo agun ɔ mɛ. Mɔ̌ mɛ ɔ, mǐ ná ɖo gbesisɔmɛ ganjí bo ná d’alɔ mɛ ɖěvo lɛ́ bɔ yě ná ‘ba Mawu bo mɔ ɛ nǔgbó.’—Mɛ. 17:27.