1. Gǎnjɛwú tɛ́ Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó ka ɖó? Étɛ́wú?

 TƆJÍHÚN e sixú ko d’agba bo bɛ́ jinukúngban, bɔ wuntun “Zewúsi ví lɛ́” tɔn ɖ’é wú ɖo nukɔn é ɖé gosín tɔtɛ́ntinto Malúti tɔn mɛ ɖo Mɛditɛlanɛ́ɛ xu ɔ jí ɖidó Italíi. Xwe 59 H.M. tɔn mɔ̌ wɛ. Mɛsɛ́dó Pɔ́lu e nyí gantɔ́ bɔ è ɖo cícɔ́ ɛ wɛ é kpó klisánwun hǎtɔ́ tɔn Luki kpó Alisitáki kpó ɖo tɔjíhún ɔ mɛ. (Mɛ. 27:2) Wɛnɖagbejlátɔ́ énɛ́ lɛ́ ɖo alɔcyɔ́nmɛjí ɖě ba wɛ ɖo nǔmɛsɛn Glɛ̌ki tɔn Zewúsi sín vǐ lɛ́, yě wɛ nyí hǒxo Castor kpó Pollux kpó gɔ́n tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ ɖɔhun ǎ. (Mɛ. 28:11) É nyɔ́ wa ɔ, Jexóva wɛ Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó nɔ sɛn. É ko ɖe xlɛ́ ɖɔ Pɔ́lu ná ɖe kúnnu dó nǔgbó ɔ wú ɖo Hlɔ̌ma bo ná lɛ́ yi Sezáa nukɔn.—Mɛ. 23:11; 27:24.

2, 3. Ali tɛ́ tɔjíhún e Pɔ́lu dó é ka wlí? Mɛ̌ ka nɔ gǔdo n’i sín bǐbɛ́mɛ káká yi fífónu?

² Ée yě wá Silakúsi, toxo ɖɛkpɛ ɖɛkpɛ Sisílu tɔn e ɖibla nyí nukúnɖéjí Atɛ́ni kpó Hlɔ̌ma kpó ɖɔhun é mɛ, b’ɛ bló azǎn atɔn gúdo é ɔ, tɔjíhún ɔ ɖidó Hlejío ɖo tofɔligbé Italíi tɔn. Énɛ́ gúdo ɔ, jɔhɔn ɖé nyi sín tofɔligbé bo zɔ́n bɔ bléwún kpowun ɔ, tɔjíhún ɔ bló kilomɛ́tlu 320 yi tɔjíhúnglíntɛn Puzɔ́lu tɔn ɖo Italíi (malínmálín dó Naples égbé tɔn). Mɔ̌ mɛ ɔ, ée yě gosín Hlejío gúdo é ɔ, yě bló azǎn we bo wá.—Mɛ. 28:12, 13.

³ Tomɛyiyi sín ali e Pɔ́lu wlí xwe Hlɔ̌ma, fí e é ná yi Dadá Néron nukɔn ɖe é ɔ, akpáxwé tɔn gǔdo tɔn ɔ ɖíe din. Sín bǐbɛ́mɛ káká yi fífónu ɔ, “Mawu e nɔ dó gbɔ nú mɛ ɖo ali bǐ nu é” nɔ kpɔ́ xá Pɔ́lu. (2 Kɔ. 1:3) Lěe mǐ ná wá mɔ gbɔn é ɔ, Jexóva gɔn gǔdo nɔ nú Pɔ́lu ɖěbǔ ǎ; mɔ̌ jɛ́n Pɔ́lu lɔ ma ka jó gbe ɖo mɛsɛ́dózɔ́ tɔn kɔn ǎ é nɛ́.

4, 5. (a) Nɛ̌ è ka yí Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó gbɔn ɖo Puzɔ́lu? Étɛ́wú è ka sixú ko ná vivo Pɔ́lu sɔmɔ̌? (b) Ényí klisánwun lɛ́ ná bo ɖo gan mɛ ɔ, nɛ̌ walɔ ɖagbe yětɔn ka sixú hɛn le wá nú yě gbɔn?

⁴ Ðo Puzɔ́lu ɔ, Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó ‘mɔ nɔví lɛ́, bɔ yě sa vo nú yě ɖɔ yě ní nɔ émí gɔ́n nú azǎn tɛ́nwe.’ (Mɛ. 28:14) Lěe klisánwun lɛ́ ná nɔ yí mɛ gbɔn é sín kpɔ́ndéwú ɖagbe ɖé nɛ́! É ɖo wɛn ɖɔ nɔví énɛ́ lɛ́ e nɔ yí mɛ é mɔ ajɔ gěgé yí, gbɔn wǔsyɛ́n e Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó dó lanmɛ nú yě ɖo gbigbɔ lixo é gblamɛ. È ɖo Pɔ́lu e nyí gantɔ́ é cɔ́ wɛ, bɔ étɛ́wú é ka  lɛ́ ɖó vivo sɔmɔ̌? Vlafo, é sixú ko nyí ɖɔ lěe é nɔ wa nǔ gbɔn é zɔ́n bɔ gantɔ́cɔ́tɔ́ Hlɔ̌ma tɔn lɛ́ ɖeji dó wǔ tɔn.

⁵ Égbé ɖésú ɔ, ényí mɛsɛntɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ ɖo gan mɛ alǒ ɖo yadónúmɛkpá lɛ́ mɛ ɔ, hwɛhwɛ wɛ yě nɔ ɖu vivomɛninɔ kpó wǔjɔmɛ kpó bǔnɔ ɖé lɛ́ sín le, ɖó walɔ klisánwun tɔn yětɔn lɛ́ wú. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ɖo Roumanie ɔ, nya e è ɖó hwɛ ná b’ɛ ná sɛn gan nú xwe 75 ɖó ajo wútu é jɛ Xó Mawu tɔn kplɔ́n jí, bɔ nǔ gěgé húzú ɖo walɔ tɔn lɛ́ mɛ. É sín énɛ́ wú bɔ gantɔ́cɔ́tɔ́ lɛ́ nɔ sɛ́ ɛ dó toxo ɔ mɛ bónú é ná yi xɔ nǔ e sín hudó è ɖó ɖo gankpá ɔ mɛ lɛ́ é, mɛɖé ka nɔ cɔ́ ɛ ǎ! Tají bǐ ɔ, walɔ ɖagbe mǐtɔn nɔ kpa susu nú Jexóva.—1 Pi. 2:12.

6, 7. Nɛ̌ nɔví Hlɔ̌ma tɔn lɛ́ ka ɖe wǎnyíyí nukúnɖéjí ɖé xlɛ́ gbɔn?

⁶ Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó sixú ko ɖi zɔnlin nú kilomɛ́tlu 50 mɔ̌ sín Puzɔ́lu yi Capoue, gbɔn Apiwúsi sín Ali e yi Hlɔ̌ma é jí. Awǐnnya kpɛ́cɛ́kpɛ́cɛ́ e gbló lɛ́ é wɛ è zán dó tɛ́ kpé nú ali nukúnɖéjí énɛ́, bɔ nú è ɖ’é jí ɔ, è nɔ mɔ gletoxo Italíi tɔn sín ɖɛkpɛ sɛ́dó, bɔ ɖo fí ɖé lɛ́ ɖo ali ɔ jí ɔ, é nɔ mɔ Mɛditɛlanɛ́ɛ xu ɔ. Ali ɔ lɛ́ gbɔn tɔkan e è nɔ ylɔ́ ɖɔ gba Pontin tɔn lɛ́ é mɛ dín, bo ɖo kilomɛ́tlu 60 mɔ̌ dó Hlɔ̌ma kpó fí e Apiwúsixi ɔ ɖe é kpó. Luki wlán ɖɔ, ée nɔví e ɖo Hlɔ̌ma lɛ́ é “se ɖɔ mǐ jawě é ɔ” yě mɛ ɖé lɛ́ hun káká wá Apiwúsixi mɛ, bɔ yě mɛ ɖěvo lɛ́ nɔ te ɖo Jǒnɔyítɛn atɔn e mɛ lɛ́ nɔ gbɔjɛ ɖe bɔ é ɖo kilomɛ́tlu 50 mɔ̌ dó Hlɔ̌ma é. Wǎnyíyí nukúnɖéjí tɛ́ nɛ́!—Mɛ. 28:15.

⁷ Apiwúsixi ɔ nyí gbɔjɛtɛn ɖagbe ɖě nú tomɛyitɔ́ e nǔ ci kɔ ná lɛ́ é bónú yě ná vo bo gbɔjɛ ɖe ǎ. Xólómílómíwlántɔ́ Hlɔ̌manu Horace wlán ɖɔ “tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ kpó mɛ e nɔ kpé nukún dó otɛ́li kpɛví kpɛví lɛ́ kpó wú bo nɔ syɛ́n nukún lɛ́ é wɛ gɔ́” axi ɔ mɛ. É lɛ́ wlán ɖɔ “sin e nɔ nɔ fínɛ́ é kún nyí sin ɖagbe ɖěbǔ ó” alǒ sin kwíjikwíji. É tlɛ gbɛ́ ɖɔ émí kún ná ɖu nǔ ɖo fínɛ́ ó! Ninɔmɛ  énɛ́ lɛ́ bǐ ɖo fínɛ́ có, nɔví e gosín Hlɔ̌ma lɛ́ é ɖo te kpɔ́n Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó, kpó awǎjijɛ kpó, bo ná dó kplá yě wǔyɛ́yɛ́ afɔyɛ́yɛ́ ɖo akpáxwé gǔdo tɔn tomɛyiyi yětɔn tɔn mɛ.

8. Ée Pɔ́lu “mɔ” nɔví tɔn lɛ́ ɔ, étɛ́wú é ka dó kú nú Mawu?

⁸ Tan ɔ ɖɔ: “Ée Pɔ́lu mɔ [nɔví lɛ́] é ɔ, é dó kú nú Mawu bɔ énɛ́ ná ɛ akɔ́nkpinkpan.” (Mɛ. 28:15) Ɛɛn, mɔ e mɛsɛ́dó ɔ mɔ nɔví vívɛ́ énɛ́ lɛ́ e é sixú ko tuun yě mɛ ɖé lɛ́ ganjí é yǎyánɔ ná ɛ hlɔ̌nhlɔ́n bo lɛ́ dó gbɔ n’i. Étɛ́wú Pɔ́lu ka dó kú nú Mawu? É tuun ɖɔ wǎnyíyí e ma nyí cejɛ́nnábí tɔn ǎ é ɖo sínsɛ́n gbigbɔ tɔn mɛ. (Ga. 5:22) Égbé ɖésú ɔ, gbigbɔ mímɛ́ nɔ sísɛ́ klisánwun lɛ́ bɔ yě nɔ sɔ́ yěɖée dó sá vɔ̌ dó yěɖée lɛ́ tamɛ, bo nɔ lɛ́ dó gbɔ nú mɛ e ɖo hudó mɛ lɛ́ é.—1 Tɛ. 5:11, 14.

9. Nɛ̌ mǐ ka sixú wa nǔ nɔví e yi kpé Pɔ́lu lɛ́ é ɖɔhun gbɔn?

⁹ Ði kpɔ́ndéwú ɔ, gbigbɔ mímɛ́ nɔ sísɛ́ mɛ ɖěɖěe ɖó jlǒ lɛ́ é bɔ yě nɔ yí nukúnkpénǔwútɔ́ lɛ̌dó tɔn lɛ́, mɛsɛ́dó lɛ́ kpó sinsɛnzɔ́watɔ́ hwebǐnu tɔn ɖěvo lɛ́ kpó; yě mɛ gěgé sá vɔ̌ ɖaxó ɖaxó lɛ́ bá dó wa sinsɛnzɔ́ nú Jexóva bǐ mlɛ́mlɛ́. Kanbyɔ́ hwiɖée ɖɔ: ‘Un ka sixú dó gǎn hú gǎn bá nɔ gǔdo nú nukúnkpénǔwútɔ́ lɛ̌dó tɔn sín mɛbakpɔ́n, bóyá gbɔn jǒnɔ é kpó asi tɔn kpó tɔn (nú é da asi ɔ nɛ́) yíyí gblamɛ a? Un ka sixú bló tuto bá w’azɔ̌ xá yě ɖo sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ a?’ Ényí a nɔ wa mɔ̌ ɔ, a ná mɔ nyɔ̌ná gěgé. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, dǒ nukún awǎjijɛ e nɔví Hlɔ̌ma tɔn lɛ́ ná ko ɖó hwenu e yě ɖo tó ɖó Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó wɛ, bɔ yě ɖo nǔ tobutóbú e yě mɔ kpɔ́n bɔ yě ná hlɔ̌nhlɔ́n nǔɖiɖi yětɔn lɛ́ é ɖé lɛ́ ɖɔ nú yě wɛ é mɛ kpɔ́n.—Mɛ. 15:3, 4.

10. Ninɔmɛ tɛ́ lɛ́ mɛ Pɔ́lu ka nɔ ɖo Hlɔ̌ma? Mɛsɛ́dó ɔ wá b’ɛ ná nɔ zaan é ɔ, étɛ́ é ka wa?

¹⁰ Hwenu e tomɛyitɔ́ lɛ́ wá wá Hlɔ̌ma é ɔ, “è ná gbe Pɔ́lu bónú é ná nɔ xwé e éɖésúnɔ xáya é gbe, bɔ sɔ́ja ɖé ná nɔ ɖo cícɔ́ ɛ wɛ.” (Mɛ. 28:16) Hwɛhwɛ ɔ, wlɔ wɛ è nɔ dó gantɔ́ e è sú dó fí xlǒlo ɖé é dó gantɔ́cɔ́tɔ́ e ɖo cícɔ́ ɛ wɛ é wú bónú é ní ma hɔn yi ó. Nǔ ɖo mɔ̌ có, ɖó Pɔ́lu nyí wɛnjlátɔ́ Axɔ́súɖuto ɔ tɔn wútu ɔ, wlɔ e è dó è é zɔ́n bónú é bɔ nu d’aɖǔ ǎ. Énɛ́ wú ɔ, ée é gbɔjɛ nú azǎn atɔn ɖó tomɛyiyi ɔ wú gúdo é ɔ, é ylɔ́ mɛ nukúnɖéjí e ɖo Jwifu lɛ́ mɛ ɖo Hlɔ̌ma é kplé bo ná dó ɖe éɖée xlɛ́ yě lobo ná jlá wɛn ɔ yě.

11, 12. Hwenu e Pɔ́lu ɖo xó ɖɔ nú Jwifu hǎtɔ́ tɔn lɛ́ wɛ é ɔ, nɛ̌ é ka kpé wú bo ɖu ɖo linlin agɔ ɖěbǔ e yě sixú ko ɖó é jí gbɔn?

¹¹ Pɔ́lu ɖɔ: “Nɔví ce lɛ́ mi, un wa nǔ ɖě, b’ɛ jɛ agɔ dó togun ɔ alǒ tɔ́gbó mǐtɔn lɛ́ sín hwɛndonúwiwa lɛ́ ǎ có, è wlí mì dó gan mɛ ɖo Jeluzalɛ́mu, bo jó mì nú Hlɔ̌manu lɛ́. Ée yě kan xó byɔ́ mì gúdo é ɔ, yě jló ná ɖe mì nyi te, ɖó yě mɔ nǔ e wú yě ná zɔn dó dó ɖó kúhwɛ nú mì é ɖě ǎ. Amɔ̌, ée Jwifu lɛ́ gbɛ́ é ɔ, un mɔ ɖɔ é ɖo dandan ɖɔ má vɔ́ hwɛ ylɔ́ bá yi Sezáa nukɔn, un ka jló ná dó hwɛ ɖě akɔta ce wútu wɛ ǎ.”—Mɛ. 28:17-19.

¹² Ylɔ̌ e Pɔ́lu ylɔ́ Jwifu tóɖóetɔ́ lɛ́ ɖɔ “nɔví” é ɔ, tíntɛ́nkpɔ́n wɛ é ɖe gbɔn mɔ̌  bo ná mɔ nǔ e jí é kpó yě kpó ɖó linlin ɖokpó ɔ dó é, bo ná lɛ́ ɖu ɖo linlin agɔ ɖěbǔ e yě sixú ko ɖó é jí. (1 Kɔ. 9:20) Gɔ́ ná ɔ, é ɖe xlɛ́ nyi wɛn ɖɔ émí kún tɔ́n hwɛ dó Jwifu gbɛ̌ émítɔn lɛ́ gbé bo wá ó, loɔ, hwɛ vivɔ ylɔ́ bá yi Sezáa nukɔn gbé wɛ émí tɔ́n. É ɖo mɔ̌ có, Jwifu e ɖo fínɛ́ lɛ́ é tuun ɖ’ayǐ ɖɔ Pɔ́lu vɔ́ hwɛ ylɔ́ ǎ. (Mɛ. 28:21) Étɛ́wú Jwifu e ɖo Judée lɛ́ é ma ka dó wɛn sɛ́dó ɖɔ Pɔ́lu jawě ǎ? Wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn ɖé ɖɔ: “Tɔjíhún e mɛ Pɔ́lu zɔn é sixú ko ɖo nukɔn nukɔntɔn e wá Italíi ɖo avivɔhwenu ɔ gúdo lɛ́ é mɛ; gɔ́ ná ɔ, mɛ ɖěɖěe nɔ sɔ́ gǎn Jwifu lɛ́ tɔn lɛ́ sín afɔ ɖó te ɖo Jeluzalɛ́mu lɛ́ é sixú ko nɔ ma wá alǒ sixú ko nɔ ma sɛ́ wěma dó dó ninɔmɛ ɔ wú.”

13, 14. Nɛ̌ Pɔ́lu ka jɛ xó ɖɔ dó Axɔ́súɖuto ɔ wú jí gbɔn? Nɛ̌ mǐ ka sixú xwedó kpɔ́ndéwú tɔn gbɔn?

¹³ Din ɔ, Pɔ́lu jɛ xó ɖɔ dó Axɔ́súɖuto ɔ wú jí ɖo ali e ná zɔ́n nǔ do ba Jwifu e é ylɔ́ lɛ́ é ɖé nu. É ɖɔ: “Hwɛjijɔ énɛ́ wú wɛ un byɔ́ ɖɔ má mɔ mi, bo ɖɔ xó nú mi, ɖó nukúnɖíɖó Izlayɛ́li tɔn wɛ zɔ́n bɔ un ɖo wlɔ élɔ́ mɛ.” (Mɛ. 28:20) É ɖo wɛn ɖɔ nukúnɖíɖó énɛ́ cá kan xá Mɛsíya ɔ kpó Axɔ́súɖuto tɔn e agun klisánwun tɔn ɖo jlǎjlá wɛ é kpó. Tomɛxó Jwifu lɛ́ tɔn lɛ́ ɖɔ: “Mǐ lin ɖɔ é sɔgbe ɖɔ mǐ ní se nǔ e a lin é ɖo nu towe, ɖó mǐ tuun ganjí ɖɔ fí lɛ́ bǐ wɛ è nɔ ɖɔ xó nyanya dó sinsɛngbɛ́ta énɛ́ wú ɖe.”—Mɛ. 28:22.

¹⁴ Nú ali hun nú mǐ bónú mǐ ná jlá wɛn ɖagbe ɔ ɔ, mǐ sixú wa nǔ Pɔ́lu ɖɔhun gbɔn xó alǒ nǔkanbyɔ́ e ná zɔ́n tamɛ lin tóɖómǐtɔ́ lɛ́ bɔ yě ná ba ná mɔ nukúnnú jɛ nǔ mɛ lɛ́ é fínfɔ́n nyi te gblamɛ. Mǐ sixú mɔ wěɖexámɛ e nyɔ́ zán lɛ́ é ɖo wěma élɔ́ lɛ́ mɛ: Comment raisonner à partir des Écritures, Mọaleyi sọn  Wehọmẹ Lizọnyizọn Yẹwhehọluduta Tọn Mẹ, kpó Ðǒ kan dó nǔxixa kpó mɛkplɔ́nkplɔ́n kpó wú kpó. A ka ɖo azɔ̌wanú Biblu kplɔ́nkplɔ́n tɔn énɛ́ lɛ́ zán wɛ ganjí a?

15. Nǔ ɛnɛ tɛ́ lɛ́ lěe Pɔ́lu jlá wɛn ɔ gbɔn é ka sixú kplɔ́n mǐ?

¹⁵ Ðo azǎn e yě ɖó é jí ɔ, Jwifu ayǐ ɔ jí tɔn ɖěɖěe wá xwé e gbe Pɔ́lu nɔ nɔ é “sín kɛ́n tlɛ lɛ́ sukpɔ́ d’é jí.” Pɔ́lu tínmɛ Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ nú yě “sín zǎnzǎn káká jɛ gbadanu, . . . [bo] ɖe kúnnu dó Axɔ́súɖuto Mawu tɔn wú mlɛ́mlɛ́, dó tínmɛ xó ɔ nú yě, bo ná dó bló bɔ yě ná ɖi nǔ nú Jezu; Mɔyízisɛ́n ɔ kpó nǔwlánwlán gbeyíɖɔ lɛ́ tɔn lɛ́ kpó wɛ é zán dó wa mɔ̌.” (Mɛ. 28:23) Wɛn e Pɔ́lu jlá é sixú kplɔ́n nǔ vovo ɛnɛ mǐ. Nukɔntɔn, é sɔ́ ayi ɖó Axɔ́súɖuto Mawu tɔn jí. Wegɔ́, é ɖɔ xó ɖo ali ɖé nu bo ná dó ɖu ɖo tóɖóetɔ́ lɛ́ jí. Atɔngɔ́, é zán Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ dó jlɛ́ xó dó xó wú. Ɛnɛgɔ́, é ɖe kúnnu “sín zǎnzǎn káká jɛ gbadanu” dó xlɛ́ ɖɔ émí kún nyí cejɛ́nnábínɔ ó. Kpɔ́ndéwú ɖagbe wɛ énɛ́ nyí nú mǐ! Étɛ́ mɛ é ka tɔ́n kɔ dó? “Mɛɖé lɛ́ jɛ nǔ ɖi nú xó e é ɖɔ lɛ́ é jí,” mɛ ɖěvo lɛ́ ka ɖi nǔ ǎ. Luki ɖɔ ɖɔ nǔmasejɛmɛɖéegbemɛ jɛ túnu tɔn, bɔ mɛ lɛ́ “jɛ yiyi jí.”—Mɛ. 28:24, 25a.

16-18. Étɛ́wú lěe Jwifu e ɖo Hlɔ̌ma lɛ́ é wa nǔ gbɔn é ma ka kpácá Pɔ́lu ǎ? Ényí mɛ lɛ́ gbɛ́ wɛn mǐtɔn ɔ, nɛ̌ nǔ ka ɖó ná cí nú mǐ?

¹⁶ Lěe yě wa nǔ gbɔn é kpácá Pɔ́lu ǎ, ɖó é sɔgbe xá nǔɖɔɖayǐ Biblu tɔn, bɔ è ka ko wa nǔ xá ɛ gbɔn mɔ̌ kpɔ́n. (Mɛ. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Ée mɛ e gbɛ́ tó ɖó Pɔ́lu lɛ́ é ɖidó é ɔ, é ɖɔ: “Kpó hwɛjijɔ kpó wɛ gbigbɔ mímɛ́ ɖɔ xó élɔ́ nú tɔ́gbó mitɔn lɛ́ gbɔn gbeyíɖɔ Ezayíi jí; é ɖɔ: ‘Yi ɖɔ nú togun élɔ́ ɖɔ: “Mi ná se nǔgbó, mi ka ná mɔ nukúnnú jɛ mɛ ɖo ali ɖěbǔ nu ǎ; mi ná kpɔ́n nǔgbó, mi ka ná mɔ ɖo ali ɖěbǔ nu ǎ. Ðó togun élɔ́ sín ayi kú atli.”’” (Mɛ. 28:25b-27) Xógbe gbe dodó ɔ tɔn e è tínmɛ b’ɛ nyí “kú atli” é nɔ dó gesí ayi e “syɛ́n” alǒ “je,” bɔ mɔ̌ mɛ ɔ, wɛn Axɔ́súɖuto ɔ tɔn ma sixú byɔ́ mɛ ǎ é. (Mɛ. 28:27) Ninɔmɛ énɛ́ blá wǔ tawun!

¹⁷ Pɔ́lu sú ta ná ɖɔ “mɛ e ɖo akɔta ɖě lɛ́ mɛ lɛ́ é” gbɔn vo nú Jwifu tóɖóetɔ́ lɛ́, lé “é ɖo wɛn ɖɔ yědɛɛ lɛ́ ná ɖótó.” (Mɛ. 28:28; Ðɛh. 67:3; Eza. 11:10) Nǔgbó ɔ, mɛsɛ́dó ɔ kú dó énɛ́ jí, ɖó é ko mɔ bɔ Kosi gěgé yí wɛn Axɔ́súɖuto ɔ tɔn!—Mɛ. 13:48; 14:27.

¹⁸ Pɔ́lu ɖɔhun ɔ, ényí mɛ lɛ́ gbɛ́ wɛn ɖagbe ɔ hǔn, xomɛ ní ma nɔ sin mǐ ó. È ná ɖɔ ɔ, mǐ tuun ɖɔ mɛ kpɛɖé jɛ́n ná ba gbɛ li ɔ mɔ. (Mat. 7:13, 14) Gɔ́ ná ɔ, nú mɛ e ɖó ninɔmɛ ayi mɛ tɔn e sɔgbe lɛ́ é wá gbeta ɔ kɔn bo ná sɛn Jexóva hǔn, mi nú mǐ ní nɔ j’awǎ, bo nɔ dó doo nú yě kpó ayi bǐ kpó.—Luk. 15:7.

19. Étɛ́ Pɔ́lu ka wa hwenu e è sú i dó xwé ɖé gbe é?

¹⁹ Luki ɖɔ xó élɔ́ e dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú mɛ bo lɛ́ sɔ́ akpakpa mɛ é dó sú ta  ná: “[Pɔ́lu] nɔ fínɛ́ nú xwe we blěbú, ɖo xwé e éɖésúnɔ xáya é gbe, bo nɔ yí mɛ e nɔ wá gɔ̌n tɔn lɛ́ é bǐ kpó xomɛnyínyɔ́ kpó. É nɔ vo tawun, bo nɔ jlá Axɔ́súɖuto Mawu tɔn mɛ lɛ́, bo nɔ lɛ́ kplɔ́n nǔ mɛ lɛ́ dó Aklúnɔ Jezu Klísu wú; nǔ ɖěbǔ nɔ sú ali dó è ǎ.” (Mɛ. 28:30, 31) Kpɔ́ndéwú mɛyíyí, nǔɖiɖi kpó kanɖódónǔwú kpó tɔn ɖagbe ɖé wɛ nyí énɛ́ bɔ Pɔ́lu sɔ́ ɖ’ayǐ nú mǐ!

20, 21. Ðɔ mɛ e ɖu sinsɛnzɔ́ e Pɔ́lu wa ɖo Hlɔ̌ma é sín le é ɖé lɛ́.

²⁰ Mɛ e Pɔ́lu yí kpó xomɛnyínyɔ́ kpó lɛ́ é ɖokpó wɛ nyí kannumɔ e nɔ nyí Onɛzímu bo hɔn sín gǎn tɔn gɔ́n ɖo Kolósi é. Pɔ́lu d’alɔ Onɛzímu b’ɛ húzú klisánwun, bɔ ɖo gǔdo mɛ ɔ, Onɛzímu wá húzú ‘nɔví vívɛ́ná gbejínɔtɔ́’ nú Pɔ́lu. Nǔgbó ɔ, Pɔ́lu ylɔ́ ɛ ɖɔ “vǐ ce . . . , ée un húzú tɔ́ ná . . . é.” (Koló. 4:9; File. 10-12) Kpɔ́n lě do Onɛzímu ná ko dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú Pɔ́lu sɔ é! a

²¹ Mɛ ɖěvo lɛ́ lɔ ɖu kpɔ́ndéwú ɖagbe e Pɔ́lu sɔ́ ɖ’ayǐ é sín le. É wlán sɛ́dó Filípunu lɛ́ ɖɔ: “Ninɔmɛ ce zɔ́n bɔ wɛn ɖagbe ɔ yi nukɔn, ɖó Sɔ́ja hɔnmɛcɔ́tɔ́ lɛ́ bǐ kpó mɛ e kpo lɛ́ é bǐ kpó tuun ganjí ɖɔ Klísu wú wɛ un ɖo gan mɛ. Gan mɛ e un ɖe é zɔ́n bɔ gěgé nɔví e ɖo sinsɛnzɔ́ wa nú Aklúnɔ wɛ lɛ́ é tɔn ɖó jiɖiɖe bo ɖo akɔ́n kpan wɛ hú gǎn, bo nɔ ɖɔ xó Mawu tɔn ma ɖi xɛsi.”—Filí. 1:12-14.

22. Nǔ ɖěvo tɛ́ Pɔ́lu ka wa hwenu e é ɖo glɔ̌nglɔ́n jí ɖo Hlɔ̌ma é?

²² Hwenu e Pɔ́lu ɖo glɔ̌nglɔ́n ɖo Hlɔ̌ma é ɔ, é zán hwenu énɛ́ dó wlán wěmasɛ́dómɛ tají ɖé lɛ́ bɔ yě ɖo Nǔwlánwlán mímɛ́ Glɛ̌kigbe tɔn lɛ́ mɛ égbé. b Wěmasɛ́dómɛ énɛ́ lɛ́ hɛn le wá nú klisánwun xwe kanweko nukɔntɔn ɔ tɔn ɖěɖěe è wlán yě sɛ́dó lɛ́ é. Mǐ lɔ nɔ ɖu wěmasɛ́dómɛ Pɔ́lu tɔn lɛ́ sín le, ɖó wěɖexámɛ ɖěɖěe Mawu sɔ́ d’ayi mɛ n’i b’ɛ wlán lɛ́ é nyɔ́ zán ɖo égbé, lěe é nyí gbɔn hwenu e è wlán yě é.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Ényí è wlí klisánwun égbé tɔn lɛ́ dó gan mɛ dó acɛ jí ɔ, nɛ̌ yě ka nɔ kpo ɖo linlin ɖagbe ɖó wɛ Pɔ́lu ɖɔhun gbɔn?

²³ Wěma Mɛsɛ́dó tɔn ɖɔ hwenu e è ɖe Pɔ́lu nyi te tawun é xó ǎ; amɔ̌, é hwe bǐ ɔ, é bló xwe ɛnɛ ɖo gan mɛ; é nɔ gankpá mɛ nú xwe we ɖo Sezalée, bo nɔ glɔ̌nglɔ́n jí nú xwe we ɖo Hlɔ̌ma. c (Mɛ. 23:35; 24:27) Amɔ̌, é kpo ɖo linlin ɖagbe ɖó wɛ gbɔn nǔ e wú é kpé é bǐ wiwa ɖo sinsɛnzɔ́ Mawu tɔn mɛ gblamɛ. Égbé ɖésú ɔ, è wlí mɛsɛntɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ gěgé dó gan mɛ dó acɛ jí ɖó nǔɖiɖi yětɔn wú, amɔ̌, yě hɛn awǎjijɛ yětɔn bú ǎ, bo kpo ɖo wɛn ɔ jlá wɛ. Mǐ ní gbéjé kpɔ́ndéwú Adolfo e è wlí dó gan mɛ ɖo Espagne, ɖó wǔ e é ɖó zɔ é wú é tɔn kpɔ́n. Gantɔ́cɔ́tɔ́ ɖokpó ɖɔ: “Nǔwiwa towe nɔ jí wǔ nú mǐ; mǐ ɖo gbɛ hɛn vɛ́ wǔ nú we wɛ, bɔ bǎ e mɛ mǐ ɖ’é wú yi ɖó é ɔ, bǎ énɛ́ mɛ wɛ a nɔ ɖo nǔ ko wɛ, bo nɔ ɖo xó ɖɔ nú mǐ wɛ kpó xomɛnyínyɔ́ kpó yi ɖó.”

 ²⁴ Nukɔnmɛ ɔ, yě ɖeji dó Adolfo wú sɔmɔ̌ bo nɔ jó gankpá ɔ sín xɔ e mɛ è sú i dó é sín hɔn dó nyi nuvo. Gantɔ́cɔ́tɔ́ lɛ́ nɔ yi gɔ̌n tɔn bo nɔ kan nǔ byɔ́ ɛ dó Biblu wú. Gantɔ́cɔ́tɔ́ lɛ́ ɖokpó tlɛ nɔ yi xɔ e mɛ Adolfo ɖe é bá xa Biblu, bɔ Adolfo nɔ ɖo ali cɔ́ n’i wɛ. Mɔ̌ mɛ ɔ, gantɔ́ wɛ wá ɖo gantɔ́cɔ́tɔ́ “cɔ́” wɛ din! Kpɔ́ndéwú ɖagbe Kúnnuɖetɔ́ gbejínɔtɔ́ énɛ́ lɛ́ tɔn ní sísɛ́ mǐ bónú mǐ ní “ɖo akɔ́n kpan wɛ hú gǎn, bo nɔ ɖɔ xó Mawu tɔn ma ɖi xɛsi,” é ná bo tlɛ nyí ɖo ninɔmɛ vɛ́ wǔ lɛ́ mɛ ɔ nɛ́.

25, 26. Ðo nǔ ma kpé xwe 30 vlamɛ ɔ, nǔɖɔɖayǐ jí wǔ tɛ́ ka jɛnu bɔ Pɔ́lu mɔ? Nɛ̌ é ka ɖo jijɛnu wɛ ɖo hwe mǐtɔn nu gbɔn?

²⁵ È wlí mɛsɛ́dó Klísu tɔn ɖokpó sú dó xwé ɖé gbe có, “é . . . nɔ jlá Axɔ́súɖuto Mawu tɔn” mɛ e nɔ wá ba ɛ kpɔ́n lɛ́ é bǐ. Lěe è sú ta nú wěma Mɛsɛ́dó tɔn gbɔn nɛ́ é sɔ́ akpakpa mɛ tawun! Ðo wěmata nukɔntɔn ɔ mɛ ɔ, mǐ xa nǔ dó gbe e Jezu ɖe nú ahwanvú tɔn lɛ́ é wú, hwenu e é ɖɔ xó élɔ́ é: “Mi ná mɔ hlɔ̌nhlɔ́n yí, hwenu e gbigbɔ mímɛ́ ná wá jǐ mitɔn é, bɔ mi ná nyí kúnnuɖetɔ́ ce ɖo Jeluzalɛ́mu, Judée kpó Samalíi kpó, káká yi fí e lín hú gǎn ɖo ayǐkúngban jí é.” (Mɛ. 1:8) É ɖɔ xó énɛ́ lɛ́ gúdo é ɔ, é ko kpé xwe 30 ǎ bɔ wɛn Axɔ́súɖuto ɔ tɔn ɔ, è ka ko “jlá nǔɖíɖó e ɖo hwe glɔ́ lɛ́ é bǐ.” d (Koló. 1:23) Énɛ́ ɖe lě do gbigbɔ Mawu tɔn ɖ’agbɔ̌n sɔ é xlɛ́ nyi wɛn!—Zak. 4:6a, 6b.

²⁶ Égbé ɔ, gbigbɔ ɖokpó énɛ́ ɔ ko ná hlɔ̌nhlɔ́n nɔví Klísu tɔn e kpo lɛ́ é, gɔ́ nú “lɛ̌ngbɔ́ ɖěvo lɛ́” e nyí gbɛ̌ yětɔn lɛ́ é bónú yě ná kpo ɖo ‘kúnnu ɖe dó Axɔ́súɖuto Mawu tɔn wú wɛ mlɛ́mlɛ́’ ɖo to 240 mɛ! (Jaan 10:16; Mɛ. 28:23) A ka ɖo alɔ ɖó ɖo azɔ̌ énɛ́ mɛ wɛ bǐ mlɛ́mlɛ́ a?