1, 2. Tomɛyiyi alɔkpa tɛ́ ka ɖo te kpɔ́n Pɔ́lu? Nǔ tɛ́ lɛ́ mɔ̌ ka sixú ko ɖó linkpɔ́n n’i?

 FƐSITÚSI ɖɔ nú Pɔ́lu ɖɔ: “Hǔn a ná yi Sezáa gɔ́n.” Ée Pɔ́lu se xó énɛ́ gúdo é ɔ, é ná ko lin tamɛ tawun dó nǔ e ná xá ɛ hwenu e é ná yi Sezáa nukɔn é jí. Pɔ́lu ko nɔ gan mɛ nú xwe we, énɛ́ wú ɔ, ali gaga e é wlí xwe Hlɔ̌ma é ná zɔ́n bɔ é hwe bǐ ɔ, é ná ɖyɔ́ jɔhɔn kpɛɖé. (Mɛ. 25:12) Pɔ́lu ko gbɔn xu jí yi tomɛ azɔn gěgé, bǐ xwíí ka yi wǔtlɛ́lɛ́ ǎ. Linlin e wú Pɔ́lu xwe tomɛ élɔ́ bá yi Sezáa nukɔn é sixú lɛ́ fɔ́n nǔkanbyɔ́ tají ɖé lɛ́ nyi te ɖo ayi tɔn mɛ.

² “Adǎn gbo [Pɔ́lu] ɖo xu jí” azɔn gěgé, tɔjíhún gba d’è azɔn atɔn b’ɛ gán ɖ’é mɛ, é tlɛ nɔ xu nukúnmɛ kéze ɖokpó zǎn ɖokpó. (2 Kɔ. 11:25, 26) Gɔ́ ná ɔ, tomɛ élɔ́ e é xwe é ná gbɔn vo tawun nú tomɛ mɛsɛ́dó tɔn ɖěɖěe é yi, hwenu e é ma ko nyí gantɔ́ ǎ lɛ́ é. Gantɔ́ wɛ Pɔ́lu nyí din bo ná yi tomɛ bɔ ali ɔ lɛ́ lín tawun; kilomɛ́tlu 3000 mɔ̌ wɛ gosín Sezalée yi Hlɔ̌ma. É ka sixú gán ɖo tomɛyiyi mɔ̌hun mɛ wǔtlɛ́lɛ́ a? Nú é ná bo tlɛ gán ɖ’é mɛ bo jɛ dɔ̌n ɔ, kúxó ná wá xwetɔ́n n’i ǎ cé? Flín ɖɔ acɛkpatɔ́ hlɔ̌nhlɔ́nnɔ hú gǎn gbɛ Satáan tɔn tɔn hwe ɔ nu tɔn wɛ ja hwɛ tɔn ɖɔ gbé.

3. Étɛ́ jí Pɔ́lu ka kán ɖó? Étɛ́ jí mǐ ka ná ɖɔ xó dó ɖo wěmata élɔ́ mɛ?

³ Kpó nǔ e a kplɔ́n dó Pɔ́lu wú lɛ́ é bǐ kpó ɔ, a lin ɖɔ é ba nukúnɖíɖó kpo, ɖó nǔ e ɖo te kpɔ́n ɛ é wú wɛ a? Ðěbǔ lɔ ǎ! É tuun ɖɔ wǔvɛ́ lɛ́ ɖo nukɔn ja, ɖěbǔ e yě ná cí é jɛ́n é ma ka ko tuun ǎ. Étɛ́wú é ka ná hɛn awǎjijɛ e sinsɛnzɔ́ tɔn nɔ ná ɛ é bú, ɖó adohu adohu jí ninɔ dó nǔ ɖěɖěe jí é ma sixú ɖó acɛ dó ǎ lɛ́ é wú? (Mat. 6:27, 34) Pɔ́lu tuun ɖɔ nǔ e Jexóva ba ɖɔ émí ní wa é wɛ nyí ɖɔ émí ní zán ali ɖěbǔ e ná hun nú émí é dó jlá Axɔ́súɖuto Mawu tɔn sín wɛn ɖagbe, é ná bo tlɛ nyí nú acɛkpatɔ́ gbɛ ɔ tɔn lɛ́ ɔ nɛ́. (Mɛ. 9:15) Pɔ́lu kán ɖ’é jí bá w’azɔ̌ e è zɔ́n ɛ é, nǔ kantɔn gban ná bo ɖo jijɛ wɛ ɔ nɛ́. Nǔ e jí mǐ lɔ kán ɖó é nɛ́ ǎ cé? Mǐ ní bo gbéjé tomɛ manáwɔn énɛ́ e Pɔ́lu yi é kpɔ́n, bo ná kpɔ́n nǔ tawun tawun e kpɔ́ndéwú tɔn sixú kplɔ́n mǐ é.

4. Tɔjíhún alɔkpa tɛ́ Pɔ́lu ka dó dó bɛ́ tomɛyiyi tɔn ná? Mɛ̌ mɛ̌ e ka nyí tomɛyitɔ́gbɛ́ tɔn lɛ́?

⁴ È sɔ́ Pɔ́lu kpó gantɔ́ ɖěvo lɛ́ kpó d’alɔ mɛ nú sɔ́ja Hlɔ̌ma tɔn e nɔ nyí  Juliwúsi é, b’ɛ wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ yě ná dó tɔjíhún ajɔ̌wiwa tɔn e wá Sezalée é ɖokpó. Adlamitiwɔ́mu wɛ tɔjíhún ɔ gosín, tɔjíhúnglíntɛn ɖé wɛ bo ɖo gbadahwe jí Azíi Kpɛví ɔ tɔn sín xutó, bo kpan nukɔn toxo Mitilɛ́nu tɔn bo ɖo tɔtɛ́ntinto Lesbos tɔn mɛ. Tɔjíhún énɛ́ ná tunta totaligbé bɔ énɛ́ gúdo ɔ, é ná tunta gbadahwe jí, bo ná nɔ ɖo agban ɖe wɛ lobo ná nɔ lɛ́ ɖo agban dó wɛ. Tomɛyitɔ́ lɛ́ nɔ mɔ tɛn bo nɔ vo ɖo tɔjíhún mɔ̌hun lɛ́ mɛ ǎ, gantɔ́ lɛ́ tɔn zun kwínkwín má kwín. (Kpɔ́n gbǎví “ Tomɛyiyi gbɔn xu jí kpó ajɔ̌ li lɛ́ kpó.”) Mawu bló bɔ, é nyí Pɔ́lu ɖokpó wɛ nyí klisánwun e ɖo alǎnnúwatɔ́ lɛ́ tɛ́ntin é ǎ. É hwe bǐ ɔ, nǔɖitɔ́ hǎtɔ́ we xwed’è, Alisitáki kpó Luki kpó wɛ. É ɖo wɛn ɖɔ Luki wɛ wlán tan ɔ. Tomɛyitɔ́gbɛ́ gbejínɔtɔ́ we énɛ́ lɛ́ ɔ, yěɖésú wɛ to sú hǔnkwɛ́ yětɔn lɛ́ alǒ yě gbɔn mɛsɛntɔ́ Pɔ́lu tɔn nyínyí sín yɛkan mɛ kpó yě gbɔ kpó wɛ ɔ, mǐ tuun ǎ.—Mɛ. 27:1, 2.

5. Wǎnyíyí nɔví nɔví tɔn tɛ́ sín vǐví Pɔ́lu ka ɖu ɖo Sidɔ́ɔn? Étɛ́ énɛ́ ka sixú kplɔ́n mǐ?

⁵ Ée yě bló azǎn ɖokpó ɖo xu jí bo bló kilomɛ́tlu 110 mɔ̌ tunta totaligbé gúdo é ɔ, tɔjíhún ɔ wá nɔ te ɖo Sidɔ́ɔn ɖo Silíi sín xutó. É cí ɖɔ Juliwúsi kún wa nǔ xá Pɔ́lu alǎnnúwatɔ́ kpaa ɖé ɖɔhun ó, bóyá ɖó Pɔ́lu nyí toví Hlɔ̌ma tɔn bɔ è ka lɛ́ mɔ hwɛ ɖě ɖo kɔ n’i ǎ wútu. (Mɛ. 22:27, 28; 26:31, 32) Juliwúsi ná gbe Pɔ́lu ɖɔ é ní yi kpɔ́n klisánwun hǎtɔ́ tɔn lɛ́. Ée mɛsɛ́dó ɔ nɔ gan mɛ nú hwenu línlín gúdo é ɔ, nukún kpíkpé dó wǔ tɔn ná ko víví nú nɔví súnnu lɛ́ kpó nɔví nyɔ̌nu lɛ́ kpó tawun! Ényí hwi lɔ nɔ ba ali ɖěɖěe nu a ná yí mɛ ɖe kpó wǎnyíyí kpó gbɔn mɔ̌ lɛ́ é ɔ, énɛ́ ná dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú we.—Mɛ. 27:3.

6-8. Nɛ̌ tomɛyiyi Pɔ́lu tɔn sín Sidɔ́ɔn yi Kinídi ka yi gbɔn? Ali tɛ́ lɛ́ ka hun bɔ Pɔ́lu sixú ko zán dó jlá wɛn ɔ?

⁶ Yě sún hǔn sín Sidɔ́ɔn, bɔ tɔjíhún ɔ gbɔn xu ɔ tó bo wá gbɔn Silisíi ɖo malínmálín dó Táasi e nyí jɔtɛn Pɔ́lu tɔn é. Luki ná mɔjɛmɛ e hu ado é ɖé bo ɖɔ ɖɔ “mǐ . . . ɖo jɔhɔn kpé wɛ,” có é ka sɔ́ ɖɔ ɖɔ yě nɔ te ɖo fí ɖěvo lɛ́ ǎ. (Mɛ. 27:4, 5) É ɖo mɔ̌ có, mǐ sixú dó nukún mɛ kpɔ́n bo ná mɔ ɖɔ Pɔ́lu ɖo ali e hun n’i lɛ́ é bǐ zán dó jlá wɛn ɖagbe ɔ wɛ. É ɖo wɛn ɖɔ é jlá wɛn ɔ gantɔ́ gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó mɛ ɖěvo e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ  lɛ́ é kpó, káká jɛ tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ kpó sɔ́ja lɛ́ kpó jí, gɔ́ nú mɛ ɖěbǔ e é mɔ ɖo tɔjíhúnglíntɛn ɖěɖěe tɔjíhún ɔ nɔ te ɖe lɛ́ é. Mǐ lɔ ka nɔ zán ali ɖěɖěe nɔ hun nú mǐ ɖo égbé bónú mǐ ná jlá wɛn ɔ lɛ́ é ganjí a?

⁷ Ée yě ɖo yiyi wɛ é ɔ, tɔjíhún ɔ wá wá tɔjíhúnglíntɛn Mǐilu tɔn ɖo tofɔligbé Azíi Kpɛví ɔ tɔn sín xutó. Fínɛ́ ɔ, é byɔ́ ɖɔ Pɔ́lu kpó mɛ ɖě lɛ́ kpó ní byɔ́ tɔjíhún ɖěvo e ná bɛ́ yě yi Hlɔ̌ma, fí e yě xwe é mɛ. (Mɛ. 27:6) Hwe énɛ́ nu ɔ, Ejípu wɛ jinukún e è nɔ zán ɖo Hlɔ̌ma é gěgé nɔ gosín, bɔ tɔjíhún Ejípu tɔn e nɔ bɛ́ jinukún lɛ́ é nɔ wá glín hǔn ɖo Mǐilu. Juliwúsi mɔ tɔjíhún énɛ́ lɛ́ ɖokpó bo ɖɔ bɔ sɔ́ja lɛ́ kpó gantɔ́ lɛ́ kpó byɔ́ mɛ. Tɔjíhún énɛ́ ná ko d’agba tawun hú tɔjíhún nukɔntɔn ɔ. Blěegban wɔ̌búwɔ́bú kpó gbɛtɔ́ 276 kpó wɛ é bɛ́; yě wɛ nyí tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́, sɔ́ja lɛ́, gantɔ́ lɛ́ kpó mɛ ɖěvo e sixú ko xwe Hlɔ̌ma lɛ́ é kpó. É ɖo wɛn ɖɔ ɖó yě ɖyɔ́ tɔjíhún wútu ɔ, mɛ e Pɔ́lu ná jlá wɛn ɔ lɛ́ é lɛ́ jɛ jí, b’ɛ ka ɖo gaan ɖɔ é zán ali énɛ́ e hun n’i é ganjí.

⁸ Kinídi wɛ yě wá nɔ te azɔn ɖěvo ɖo tofɔligbé gbadahwe jí Azíi Kpɛví ɔ tɔn. Nú jɔhɔn ma dó tagba nú tɔjíhún ɖé ǎ ɔ, é sixú zɔn ali énɛ́ nú azǎn ɖokpó mɔ̌ bo ná wá. Amɔ̌, Luki ɖɔ ɖɔ “mǐ kun hǔn dɛ̌dɛ̌ nú azǎn nabí ɖé, bo wá wá Kinídi, é ka fá ɖěbǔ ǎ.” (Mɛ. 27:7a) Ninɔmɛ lɛ́ sɔ́ nyɔ́ ɖěbǔ ɖo xu ɔ jí ǎ. (Kpɔ́n gbǎví “ Jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n e nɔ nyi ɖo Mɛditɛlanɛ́ɛ xu ɔ jí lɛ́ é.”) Ée jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n lɛ́ kpó aslɔkɛ́ ɖaxó ɖaxó lɛ́ kpó ɖo jɔ dó nú tɔjíhún ɔ wɛ é ɔ, dǒ nukún lěe nǔ ná ko cí nú mɛ e ɖ’é mɛ lɛ́ é mɛ kpɔ́n.

9, 10. Wǔvɛ́ tɛ́ lɛ́ ka xwetɔ́n ɖo Klɛ́ti sín xá mɛ?

⁹ Tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ sín gǎn ɔ lin ná gosín Kinídi tunta gbadahwe jí, amɔ̌, Luki e mɔ nǔ lɛ́ kpó nukún kpó é ɖɔ: “Jɔhɔn ɔ . . . ɖo nǔ lɔn nú mǐ wɛ ǎ.” (Mɛ. 27:7b) Ée tɔjíhún ɔ sún bo ɖidó é ɔ, é wá ba sin e ɖo alɔ dó è wɛ b’ɛ ɖo yiyi wɛ ganjí ɖ’ayǐ é kpo, énɛ́ gúdo ɔ, jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n e nyi sín totaligbé gbadahwe jí é dɔn ɛ ɖidó tofɔligbé, bóyá kpó wezun ɖaxó kpó. Lěe tɔtɛ́ntinto Cíplu tɔn ko cyɔ́n alɔ tɔjíhún ɔ jí sín jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n lɛ́ sí zaanɖé wá yi gbɔn é ɔ, gayɛnu tɔn ɔ, tɔtɛ́ntinto Klɛ́ti tɔn wɛ wa mɔ̌. Ée tɔjíhún ɔ zɛ Salumɔnɛ́ɛ sín só wú ɖo zǎnzǎnhwe jí bǐ Klɛ́ti tɔn gúdo é ɔ, nǔ lɛ́ kpɔ́n te kpɛɖé. Étɛ́wú? Tɔjíhún ɔ ko ɖo tofɔligbé tɔtɛ́ntinto ɔ tɔn sín awa xwé, fí e jɔhɔn ɔ ma sɔ́ syɛ́n sɔmɔ̌ ɖe ǎ é. Dǒ nukún lěe mɛ e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ lɛ́ é sín agbɔ̌n ná ko jɛ do kpɛɖé hwenɛ́nu sɔ é mɛ kpɔ́n! Amɔ̌, ényí tɔjíhún ɔ kpo ɖo xu ɔ jí jɛ́n wɛ ɔ, tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ sixú wɔn ɖɔ avivɔhwenu ɖo sisɛkpɔ́ wɛ ǎ. Yě ɖó hwɛjijɔ e wú ado ná hu yě lɛ́ é.

¹⁰ Luki ɖɔ kpó gbesisɔ kpó ɖɔ: “É bɔ wǔ ǎ, amɔ̌, mǐ kun hǔn gbɔn xutó (Klɛ́ti tɔn), bo wá fí e è nɔ ylɔ́ ɖɔ Tɔjíhúnglíntɛn ɖagbe . . . é.” Jɔhɔn sɔ́ ɖo tagba dó nú yě wɛ ǎ ɖó yě ko sɛkpɔ́ agě, có ali xíxlɛ́ tɔjíhún ɔ d’ayihún ɖěbǔ ǎ. Amɔ̌, gǔdo mɛ ɔ, yě mɔ fí e tɔjíhún ɔ sixú glín ɖó é ɖé ɖo xugbado kpɛví ɖé mɛ, bɔ é cí ɖɔ é ɖo xá ɖé mɛ bɔ è nɔ mɔ hwɛ̌ cóbó nɔ tunta totaligbé. Táan nabí yě ka nɔ fínɛ́ ná? Luki ɖɔ “hwenu gěgé,” amɔ̌, hwenu gěgé zínzán ɖo fínɛ́ ná wa ɖagbe nú yě ǎ. Awǒvinú tawun wɛ tɔjíhún kunkun gbɔn tɔ jí ɖo septembre kpó octobre kpó mɛ nyí.—Mɛ. 27:8, 9.

11. Wě tɛ́ Pɔ́lu ka ɖe xá mɛ e kpó é kpó ɖo tɔjíhún ɔ mɛ lɛ́ é? Gbeta tɛ́ kɔn yě ka wá?

 ¹¹ Tomɛyitɔ́ e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ é ɖé lɛ́ sixú ko ba wěɖexámɛ ɖo Pɔ́lu gɔ́n, ɖó éyɛ́ ko gbɔn Mɛditɛlanɛ́ɛ xu ɔ jí azɔn gěgé. Pɔ́lu ɖe wě xá yě ɖɔ yě ní ma sún tɔjíhún ɔ ó. Ényí é sún ɔ, “nǔ gěgé [ná] gblé,” bóyá gbɛtɔ́ tlɛ ná kú. É ɖo mɔ̌ có, tɔjíhúnkuntɔ́ ɔ kpó tɔjíhúnnɔ ɔ kpó ba ná sún hǔn ɔ, bóyá ɖó yě lin ɖɔ émí ɖó ná yá wǔ mɔ fí e ɖo ayijayǐ mɛ hú gǎn é ɖé. Yě tɛ́n kpɔ́n bɔ xó yětɔn ɖu ɖo Juliwúsi jí, bɔ gěgé yětɔn lin ɖɔ yě ɖó ná tɛ́n kpɔ́n bo jɛ Fenísi, tɔjíhúnglíntɛn e ɖo xu ɔ tó bo lín dó fínɛ́ tawun é. Tɔjíhúnglíntɛn énɛ́ sixú ko d’agba bo lɛ́ nyɔ́ hú gǎn bɔ è sixú nɔ fínɛ́ ɖo avivɔhwenu. Énɛ́ wú ɔ, hwenu e jɔhɔn mɛblɛ́blɛ́ tɔn ɖé jɛ nyinyi jí dɛ̌dɛ̌ sín tofɔligbé é ɔ, yě sún hǔn.—Mɛ. 27:10-13.

12. Ée tɔjíhún ɔ sún sín Klɛ́ti gúdo é ɔ, awǒvinú tɛ́ lɛ́ é ka kpé? Nɛ̌ tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ ka tɛ́n kpɔ́n bá nyi alɔ nú awě gbɔn?

¹² Énɛ́ gúdo ɔ, tagba e syɛ́n hú gǎn é ɖé wá xwetɔ́n: “jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n” ɖé jɛ nyinyi jí sín totaligbé zǎnzǎnhwe jí. É ná nɔ zaan é ɔ, yě mɔ fí ɖé ɖo “tɔtɛ́ntinto kpɛví e è nɔ ylɔ́ ɖɔ Kodáa é” gúdo bo ná dó gló jɔhɔn ɔ; é ɖó kilomɛ́tlu 65 mɔ̌ dó Tɔjíhúnglíntɛn ɖagbe ɔ. Amɔ̌, tɔjíhún ɔ ko ɖo ayijayǐ mɛ ǎ, ɖó jɔhɔn ɔ sixú dɔn ɛ ɖidó tofɔligbé, káká bo ná yi gba ɛ ɖo nyɛ̌kɛ́n e ɖo Aflíka sín xutó lɛ́ é mɛ. Bónú nǔ mɔ̌hun ma wá jɛ ó ɔ, tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ yá wǔ sɔ́ akló e tɔjíhún ɔ ɖo dindɔn wɛ é dó hǔn ɔ mɛ. Gǎn tawun wɛ yě dó cóbó wa mɔ̌, ɖó sin ná ko gɔ́ akló ɔ bǐ déwúndéwún. Énɛ́ gúdo ɔ, yě dó gǎn bo hɛn kan alǒ wlɔ gbɔn tɔjíhún ɖaxó ɔ glɔ́ bá dó blá xwlɛ tɔn lɛ́ ɖó bǔ ganjí. Yě lɛ́ dɔn avɔ tɔn wá do, bo dó gǎn tawun bá kun tɔjíhún ɔ gbɔn jɔhɔn ɔ tɛ́ntin. Dǒ nukún lěe ninɔmɛ énɛ́ ná ko dó xɛsi sɔ é mɛ kpɔ́n! Sin kɔn nyi kpákpá nɛgbé wɛ gǎndídó énɛ́ lɛ́ bǐ tlɛ nyí, ɖó “jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n ɔ” kpo ɖo tɔjíhún ɔ “dán wɛ kpó zǐngídi ɖaxó kpó.” Azǎn atɔngɔ́ ɔ gbe ɔ, yě bɛ́ wǔjɔnú tɔjíhún ɔ tɔn ɖé lɛ́ nyi gbě, bóyá bónú tɔjíhún ɔ ní dó fúɖá kpɛɖé.—Mɛ. 27:14-19.

13. Nɛ̌ gbɛ ka sixú ko cí ɖo tɔjíhún e Pɔ́lu dó é mɛ ɖo jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n ɔ hwenu?

¹³ Xɛsi ná ko jínjɔ́n ayǐ bǐ. Amɔ̌, Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó cí gbanwun. Aklúnɔ ko ná gǎnjɛwú Pɔ́lu wá yi ɖɔ é ná ɖe kúnnu ɖo Hlɔ̌ma, bɔ wɛnsagun ɖé ka lɛ́ wá dó zǒgbe akpá énɛ́ jí. (Mɛ. 19:21; 23:11) É ɖo mɔ̌ có, jɔhɔn syɛ́nsyɛ́n ɔ dó ya nú yě ma nɔ te zǎn kpó kéze kpó nú aklúnɔzángbla we. Ðó jǐ ɖo jija wɛ gbɛmɛ bɔ akpɔ́kpɔ́ tlitli ɖé ka lɛ́ cyɔ́n hwe kpó sunví lɛ́ kpó wútu ɔ, tɔjíhúnkuntɔ́ ɔ sɔ́ tuun fí bǔ e tɔjíhún ɔ ɖe é alǒ fí e é tunta é ǎ. Nǔ ɖuɖu tlɛ lɛ́ wá zun kpɛtɛ. Jɔhɔn fá, jǐ ɖo jija wɛ, vivi ɖo mɛ ɖé lɛ́ sɔ́ wɛ, bɔ xɛsi lɔ ɖɔ émí ɖíe; mɛ̌ ka sɔ́ ná lɛ́ flín nǔɖuɖu lɔ?

14, 15. (a) Ðo xó e Pɔ́lu ɖɔ nú mɛ e kpó é kpó ɖo tɔjíhún ɔ mɛ lɛ́ é mɛ ɔ, étɛ́wú é ka lɛ́ flín akpá e é gba nú yě wá yi é yě? (b) Étɛ́ nukúnɖíɖó sín wɛn e Pɔ́lu dó é ka sixú kplɔ́n mǐ?

¹⁴ Pɔ́lu sí te. É flín yě akpá e é gba nú yě wá yi é, amɔ̌, é ka ɖɔ xó gbɔn lě ǎ: ‘Un ko ɖɔ nú mi ɖ’ayǐ, mi ka se ǎ. Ðɔnúmase ɔ, tó wɛ nɔ wá kɔn nyi kɔli mɛ.’ Ninɔmɛ nyanya e mɛ yě wá ɖe é xlɛ́ ɖɔ nǔnywɛ́ kpé wě e Pɔ́lu ɖe xá yě ɖ’ayǐ é. Énɛ́ gúdo ɔ, é ɖɔ: “Din ɔ, un ɖo byɔ̌byɔ́ mi wɛ ɖɔ mi ní kpan akɔ́n, ɖó mɛ ɖokpó ná dɔn ɖo mi mɛ ǎ, tɔjíhún ɔ kɛ́ɖɛ́ wɛ ná dɔn.” (Mɛ. 27:21, 22) Kpɔ́n lěe xó énɛ́ lɛ́ ná ko dó gbɔ nú mɛ e ɖo tó ɖó è wɛ lɛ́ é sɔ é! É ná ko víví nú Pɔ́lu lɔmɔ̌ tawun ɖɔ Jexóva  sɔ́ wɛn nukúnɖíɖó tɔn énɛ́ dó nu n’i ɖɔ é ní dó mɛ e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ lɛ́ é. É ɖo tají ɖɔ mǐ ní flín ɖɔ gbɛ mɛ ɖokpó ɖokpó tɔn xɔ akwɛ́ nú Jexóva. Mɛsɛ́dó Piyɛ́ɛ wlán ɖɔ: “Jexóva . . . jló ɖɔ è ní sú mɛ ɖěbǔ sín kún dó ǎ, loɔ, é jló ɖɔ ali ní hun nú mɛ lɛ́ bǐ, bónú hwɛ yětɔn lɛ́ ní vɛ́ nú yě.” (2 Pi. 3:9) Énɛ́ wú ɔ, mǐ ní yá wǔ wa nǔ e wú mǐ kpé é bǐ dó jlá wɛn nukúnɖíɖó tɔn Jexóva tɔn mɛ gěgé lěe mǐ kpé wú gbɔn é! Gbɛ xɔ akwɛ́ gěgé wɛ ɖo axɔ́ nu.

¹⁵ Pɔ́lu ná ko jlá wɛn ɔ mɛ e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ lɛ́ é gěgé dó “akpá e Mawu dó . . . é sín nukúnɖíɖó wú.” (Mɛ. 26:6; Koló. 1:5) Amɔ̌, ɖó yě bǐ lin ɖɔ émí ná kú tɔ zaanɖé wútu ɔ, Pɔ́lu ná yě hwɛjijɔ agbɔ̌nnɔ e wú yě sixú ɖó nukún ɖɔ émí ná gán é. É ɖɔ: “Zǎn e wá yi é mɛ ɔ, Mawu e tɔn un nyí . . . é sín wɛnsagun ɖokpó wá nɔ te ɖo akpá ce bo ɖɔ: ‘Pɔ́lu, ma ɖi xɛsi ó, a ɖó ná yi Sezáa nukɔn; gɔ́ ná ɔ, ɖó hwi wú ɔ, Mawu ná hwlɛ́n mɛ e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ xá we lɛ́ é bǐ.’” Pɔ́lu byɔ́ yě ɖɔ: “Énɛ́ wú ɔ, mɛ ce lɛ́ mi, mi kpan akɔ́n, ɖó un ɖi nǔ nú Mawu ɖɔ nǔ lɛ́ ná jɛ lěe è ɖɔ gbɔn nú mì é pɛ́ɛ́. Amɔ̌, tɔjíhún ɖó ná gba dó mǐ ɖo tɔtɛ́ntinto ɖé jí.”—Mɛ. 27:23-26.

16, 17. (a) Hwetɛ́nu Pɔ́lu ka xo ɖɛ? Étɛ́ mɛ é ka tɔ́n kɔ dó? (b) Nɛ̌ nǔ e Pɔ́lu ɖɔ é ka jɛ gbɔn?

¹⁶ Ée mɛ e ɖo tɔjíhún ɔ mɛ lɛ́ é sín ayi gba dó nú aklúnɔzángbla we, ɖó jɔhɔn ɔ  dó jɔ nú tɔjíhún ɔ nú kilomɛ́tlu 870 mɔ̌ wútu gúdo é ɔ, tɔjíhúnkuntɔ́ lɛ́ ɖ’ayi hǔzúhúzú ɖé wú, bóyá yě se sɛ́dó bɔ aslɔkɛ́ lɛ́ ɖo nǔ ɖɔ wɛ. Yě dó gandótɔnu lɛ́ tɔ gbɔn hǔn ɔ gúdo bónú tɔjíhún ɔ ní ma zɛ gbě ó, bo ná lɛ́ xlɛ́ ali awɔnnu tɔn yi agě jí, lobo ná kpɔ́n ɖɔ émí ka ná kpé wú bo ná glín tɔjíhún ɔ ɖó xu ɔ tó a jí. Hwenɛ́nu ɔ, yě tɛ́n kpɔ́n bá hɔn sín tɔjíhún ɔ mɛ, amɔ̌, sɔ́ja lɛ́ lɔn nǔ nú yě ǎ. Pɔ́lu ɖɔ nú sɔ́jakanwekogán ɔ kpó sɔ́ja lɛ́ kpó ɖɔ: “Ényí súnnu énɛ́ lɛ́ ma nɔ tɔjíhún ɔ mɛ ǎ ɔ, mi ná gán ǎ.” Din e tɔjíhún ɔ ma sɔ́ ɖo xixo wɛ sɔmɔ̌ ǎ é ɔ, Pɔ́lu byɔ́ yě mɛ bǐ ɖɔ yě ní ɖu nǔ, bo lɛ́ ná gǎnjɛwú yě azɔn ɖěvo ɖɔ yě ná gán. Énɛ́ gúdo ɔ, Pɔ́lu “dó kú nú Mawu ɖo yě bǐ nukɔn.” (Mɛ. 27:31, 35) Gbɔn ɖɛ nǔsumɛnukúnmɛ tɔn énɛ́ e é xo é gblamɛ ɔ, é sɔ́ kpɔ́ndéwú ɖ’ayǐ nú Luki, Alisitáki kpó klisánwun égbé tɔn lɛ́ kpó. Ðɛ e a nɔ xo ɖo agbawungba lɛ́ é ka nɔ dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú mɛ ɖěvo lɛ́ bo nɔ lɛ́ dó gbɔ nú yě a?

¹⁷ Ée Pɔ́lu xo ɖɛ gúdo é ɔ, “yě bǐ kpan akɔ́n, bɔ yě lɔ jɛ nǔ ɖu jí.” (Mɛ. 27:36) Ée yě ɖo agě sɛkpɔ́ wɛ é ɔ, yě ɖe blěegban e tɔjíhún ɔ hɛn é kɔn nyi xu mɛ dó ɖe agban kpo n’i, bónú é ná fúɖá hú gǎn ɖo sin nukúnmɛ. Ée ayǐ hɔ́n é ɔ, yě sɛ́n kan nú gandótɔnu lɛ́, tún zɛn e ɖo tɔjíhún ɔ gúdo lɛ́ é sín kan lɛ́, bo vlɔ́n avɔ kpɛví e ɖo nukɔn é bá dó sixú xlɛ́ ali tɔjíhún ɔ yi xu ɔ tó. Énɛ́ gúdo ɔ, tɔjíhún ɔ sín awɔnnu ján, é sixú nyí dó kɔ́ e ɖo kplékplé ɖo sin ɔ glɔ́ é ɖé mɛ, alǒ dó babá mɛ, bɔ aslɔkɛ́ e ɖo xixo d’é wú wɛ lɛ́ é zɔ́n bɔ tɔjíhún ɔ sín gǔdo jɛ gbigba hánnyá jí. Sɔ́ja ɖé lɛ́ jló ná hu gantɔ́ lɛ́ bónú yě mɛ ɖěbǔ ní ma hɔn yi ó, amɔ̌, Juliwúsi gbɛ́. É byɔ́ mɛ lɛ́ bǐ ɖɔ yě ní lin tɔ alǒ nɔ xwlɛ lɛ́ jí dó jɛ agě jí. Nǔ e Pɔ́lu ɖɔ ɖ’ayǐ é jɛ; yě mɛ 276 lɛ́ bǐ gán. Ɛɛn, yě “bǐ jɛ agě jí wǔyɛ́yɛ́ afɔyɛ́yɛ́.” Bɔ fítɛ́ yě ka ɖe?—Mɛ. 27:44.

18-20. Nɛ̌ mɛ e ɖo Malúti lɛ́ é ka “nyɔ́ xomɛ . . . b’ɛ zɛ” gbɔn? Nǔjíwǔ tɛ́ Mawu ka bló gbɔn Pɔ́lu jí?

¹⁸ Tɔtɛ́ntinto Malúti tɔn mɛ wɛ mɛ e gán lɛ́ é ɖe ɖo tofɔligbé Silisíi tɔn. (Kpɔ́n gbǎví “ Fítɛ́ Malúti ka ɖe?”) Tɔtɛ́ntinto énɛ́ mɛ nu lɛ́ “nyɔ́ xomɛ dó [yě] wú b’ɛ zɛ.”  (Mɛ. 28:2) Yě bɔ myɔ nú jǒnɔ énɛ́ lɛ́ e wá agě yětɔn jí, bo ko fá bǐ lobo ɖo jɔhɔn sísɔ́ wɛ lɛ́ é. Gbɛmɛ fá bɔ jǐ ɖo jija wɛ có, myɔ ɔ zɔ́n bɔ yě mɔ yǒzo. É lɛ́ zɔ́n bɔ nǔjíwǔ ɖé jɛ.

¹⁹ Pɔ́lu jló ná d’alɔ. Énɛ́ wú ɔ, é yi bɛ́ nakí hǎbǔ bo wá kɔn nyi myɔ ɔ mɛ. Hwenu e é ɖo mɔ̌ wa wɛ é ɔ, jakpata ɖé tɔ́n bo tɛ́ dó alɔ tɔn wú lobo xú aɖǔ i. Malútinu lɛ́ lin ɖɔ tódɔnnúmɛ nǔmɛsɛn lɛ́ tɔn alɔkpa ɖé wɛ nyí énɛ́. a

²⁰ To ɔ mɛ nu ɖěɖěe mɔ ɖɔ dan ɖu Pɔ́lu é lin ɖɔ é ná “jí.” Wěma alɔdlɛ́ndónǔ tɔn ɖé ɖɔ ɖɔ xókwín e è zán ɖo gbe dodó ɔ mɛ ɖo fí é ɔ, “xógbe e dotóo lɛ́ nɔ zán é ɖé” wɛ. Zǎn e “dotóo vívɛ́ná Luki” zán xógbe énɛ́ é kpácá mɛ ǎ. (Mɛ. 28:6; Koló. 4:14) Ðěbǔ wɛ é ná bo nyí ɔ, Pɔ́lu mi dan aɖǐnɔ énɛ́ sín alɔ bɔ nǔtí ka wa ɛ ǎ.

21. (a) Nukɛgbe kpó tínmɛ kpó e sɔgbe é tɛ́ lɛ́ sín kpɔ́ndéwú mǐ ka mɔ ɖo tan Luki tɔn sín akpáxwé élɔ́ mɛ? (b) Nǔjíwǔ tɛ́ lɛ́ Pɔ́lu ka bló? Nɛ̌ é ka cí nú Malútinu lɛ́?

²¹ Nya dɔkunnɔ ayǐkúngbannɔ e nɔ nyí Publiwúsi é nɔ nɔ xá ɔ mɛ. É wɛ sixú ko nyí sɔ́ja Hlɔ̌ma tɔn lɛ́ sín gǎn ɖo Malúti. Luki ylɔ́ ɛ ɖɔ “nya nukúnɖéjí tɔtɛ́ntinto ɔ tɔn.” Tɛnmɛ-nyíkɔ énɛ́ pɛ́ɛ́ wɛ è wá mɔ ɖo awǐnnya e jí è wlán nǔ dó é Malútinu lɛ́ tɔn we jí. É yí Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó sín jǒnɔ nú azǎn atɔn. Publiwúsi sín tɔ́ ka ɖo azɔn jɛ wɛ. Luki lɛ́ tínmɛ ninɔmɛ ɔ kpó gbesisɔ kpó. É wlán ɖɔ nya ɔ “ɖo ayǐmlɔ́mlɔ́ ɖo zan jí ɖó zozo ɖo jǐ tɔn, bɔ é lɛ́ ɖo zɛntí nyɛ wɛ” dó tínmɛ azɔn e jɛ wɛ é ɖe é pɛ́pɛ́pɛ́. Pɔ́lu xo ɖɛ bo sɔ́ alɔ ɖó nya ɔ jí bɔ azɔn tɔn gbɔ. Nǔjíwǔ énɛ́ kpácá to ɔ mɛ nu lɛ́ sɔmɔ̌, bɔ yě kplá azinzɔnnɔ ɖěvo lɛ́ wá bónú è ná gbɔ azɔn nú yě; gɔ́ ná ɔ, yě hɛn nǔníná lɛ́ wá bo ná dó sú hudó Pɔ́lu kpó gbɛ̌ tɔn lɛ́ kpó tɔn sín do.—Mɛ. 28:7-10.

22. (a) Nɛ̌ akɔwé ɖé ka sɔ́ tan e Luki wlán dó Hlɔ̌ma yiyi wú é su gbɔn? (b) Étɛ́ mǐ ka ná gbéjé kpɔ́n ɖo wěmata e bɔ d’é wú é mɛ?

²² Tan e mǐ gbéjé kpɔ́n káká jɛ din b’ɛ kunkplá tomɛyiyi Pɔ́lu tɔn sín akpáxwé élɔ́ é sɔgbe tawun. Akɔwé ɖé ɖɔ: “Tan Luki tɔn . . . nyí ɖokpó ɖo tan ɖěɖěe è gbajɛ̌mɛ ná hú gǎn ɖo Biblu ɔ blěbú mɛ lɛ́ é mɛ. Mɔjɛmɛ e é ná dó tɔjíhún dídó ɖo xwe kanweko nukɔntɔn ɔ mɛ wú é sɔgbe tawun, bɔ lěe é tínmɛ ninɔmɛ zǎnzǎnhwe jí Mɛditɛlanɛ́ɛ tɔn lɛ́ gbɔn é lɔ sɔgbe sɔmɔ̌” bɔ wěma e mɛ è nɔ sɔ́ kɛ́n nǔ e è lin ná wa, alǒ wa ɖo azǎn ɖokpó ɖokpó jí é tɔn dó é jí wɛ é ná ko jínjɔ́n. Luki sixú ko sɔ́ nǔ énɛ́ lɛ́ sín kɛ́n, hwenu e é ɖo tomɛ yi xá mɛsɛ́dó ɔ wɛ é. Ényí mɔ̌ wɛ nyí ɔ, é xlɛ́ ɖɔ tomɛyiyi ɔ sín akpáxwé e bɔ d’é wú é ná hun nǔ gěgé ɖěvo lɛ́ sín ali n’i b’ɛ ná wlán. Étɛ́ ka xá Pɔ́lu, hwenu e yě wá yi jɛ Hlɔ̌ma é? Mǐ ní kpɔ́n.