KLISÁNWUN nukɔntɔn lɛ́ kpankɔ́n tawun. Ðo yadónúmɛ syɛ́nsyɛ́n xwe kanweko atɔn nukɔntɔn lɛ́ tɔn lɛ́ hwenu ɔ, Hlɔ̌manu pagáwun lɛ́ hu yě mɛ gěgé, ɖó yě nɔ gbɛ́ ɖɔ émí kún ná sɛn dadá ɔ ó wútu. Hweɖélɛ́nu ɔ, yě nɔ sɔ́ nǔ nú vɔ̌sákpe ɖé ɖó nǔkpɔ́ntɛn ɖé. Nǔ e klisánwun lɛ́ ná wa kpowun bo ná jɛ yěɖée sí é  wɛ nyí ɖɔ, yě ná dó zǎlínkpɔ́n kléwún ɖé zo ɖo vɔ̌sákpe ɔ jí dó xlɛ́ ɖɔ émí yí gbe ɖɔ dadá ɔ, nǔmɛsɛn ɖé wɛ n’i. É ɖo mɔ̌ có, yě mɛ kpɛɖé jɛ́n sa nǔɖiɖi yětɔn. Gěgé yětɔn mɔ ɖɔ é nyɔ́ ɖɔ émí ní kú hú ɖɔ émí ní sa nǔɖiɖi émítɔn.

Ðo hwe mitɔn nu ɔ, klisánwun Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ lɔmɔ̌ nɔ ɖó wǔ zɔ ɖo toxóɖiɖɔ linu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, è ɖɔ lěe acɛkpikpa Nazi tɔn klán gbe xá Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ có, yě syɛ́nlǐn gbɔn é sín xó ɖo tanwéma lɛ́ mɛ. Jɛ nukɔn nú Wɛ̌kɛ́hwan 2​gɔ́ ɔ kpó ahwan ɔ hwenu kpó ɔ, Kúnnuɖetɔ́ Jǎnmanu 1000 jɛjí wɛ è hu, tají ɔ, ɖo yadónúmɛkpá lɛ́ mɛ, ɖó yě ɖó wǔ zɔ bo gbɛ́ ɖɔ émí kún ná ɖɔ “Heil Hitler” ó wútu. È nɔ yí vǐ lɛ́ gǎnnugǎnnu sín mɛjitɔ́ yětɔn Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ sí. Mɛ ɖěvo lɛ́ nɔ zín mɛ wínnyáwínnyá lɛ́ jí bónú yě ná ɖi nǔ nú nǔkplɔ́nmɛ e ma jínjɔ́n Nǔwlánwlán mímɛ́ lɛ́ jí ǎ lɛ́ é; é ɖo mɔ̌ có, yě gbí dɔn bo gbɛ́ ɖɔ émí kún ná lɔn nú nǔkplɔ́nmɛ énɛ́ lɛ́ ná wa nǔ dó émí wú ó.

È ná ɖɔ ɔ, è sɔ́ nɔ dó ya syɛ́nsyɛ́n mɔ̌hun nú Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ ɖo égbé ǎ. É ɖo mɔ̌ có, gbeta e kɔn Kúnnuɖetɔ́ wínnyáwínnyá lɛ́ lin tamɛ ganjí bo wá, bo ma nɔ ɖ’alɔ ɖo hunjijɛ dó to mɛtɔn jí núwiwa lɛ́ mɛ ǎ, ɖi gbe dídó asyá mɔ̌ é nɔ dɔn nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ wá hweɖélɛ́nu.

È nɔ kplɔ́n Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ sín vǐ lɛ́ ɖɔ yě ní wa nǔɖé dó dó kpo awa mɛ nú mɛ ɖěvo lɛ́ bónú yě ná gɔn gbe dó asyá ǎ; mɛ ɖokpó ɖokpó wɛ ná wá gbeta énɛ́ kɔn. Amɔ̌, Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ nɔ tɛ́ dó gbeta yěɖésúnɔ tɔn élɔ́ wú gbánwúngbánwún: Yě nɔ dó gbe asyá to ɖěbǔ tɔn ǎ. É ɖo wɛn ɖɔ, é kún nyí bo ná gɔn sísí ɖe xlɛ́ wú wɛ yě nɔ wa mɔ̌ ó. Yě nɔ ɖó sísí nú  asyá to ɖěbǔ e mɛ yě nɔ nɔ é tɔn, bɔ yě nɔ ɖe sísí mɔ̌hun xlɛ́ gbɔn tónúsise nú sɛ́n to ɔ tɔn lɛ́ gblamɛ. Yě nɔ ɖ’alɔ ɖo gǔfínfɔ́n dó acɛkpikpa jí sín nǔwiwa alɔkpa ɖěbǔ mɛ gbeɖé ǎ. Nǔgbó ɔ, Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ ɖi nǔ ɖɔ acɛkpikpa gbɛtɔ́ tɔn din tɔn lɛ́ ɔ, “tuto Mawu tɔn” e é yí gbe bɔ é tíin é ɖé wɛ. Énɛ́ wú ɔ, yě nɔ mɔ ɖɔ é ɖo dandan ɖɔ émí ní xwedó gbeɖiɖe Mawu tɔn e ɖɔ ɖɔ è ɖó ná sú takwɛ́ bo lɛ́ ɖó sísí nú “acɛkpatɔ́” mɔ̌hun lɛ́ é. (Hlɔ̌manu lɛ́ 13:1-7, nwt) Énɛ́ sɔgbe xá xó Klísu tɔn élɔ́ e è tuun ganjí é: “Mi bo sɔ́ nǔ e nyí Dadá Hlɔ̌ma tɔn tɔn ɔ jó nú Dadá Hlɔ̌ma tɔn, bo sɔ́ nǔ e nyí Mawu tɔn ɔ jó nú Mawu.”—Matíe 22:21.

Mɛɖé lɛ́ sixú kanbyɔ́ ɖɔ: ‘Amɔ̌, étɛ́wú Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ ma ka nɔ dó gbe asyá dó wlí yɛ̌yi ná ǎ lo?’ Hwɛjijɔ ɔ wɛ nyí ɖɔ, yě nɔ kpɔ́n gbe dídó asyá dó mɔ nǔɖé sinsɛn, Mawu kɛ́ɖɛ́ wɛ è ka ɖó ná sɛn; ayixa yětɔn sixú yí gbe nú yě bónú yě ná sɛn mɛ ɖěbǔ, alǒ nǔ ɖěbǔ zɛ Mawu wú ǎ. (Matíe 4:10; Mɛsɛ́dó 5:29) Énɛ́ wú ɔ, ényí mɛ̌si lɛ́ nɔ ɖó sísí nú nǔ énɛ́ e Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ ɖi nǔ ná é, bo nɔ jó Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ sín vǐ lɛ́ dó bónú yě nɔ wa nǔ sɔgbe xá nǔ e yě ɖi nǔ ná lɛ́ é ɔ, é nɔ su nukún Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ tɔn mɛ.

Lěe xó élɔ́ lɛ́ e bɔ d’é wú é xlɛ́ gbɔn é ɔ, é ɖo wɛn ɖɔ é kún nyí Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ kɛ́ɖɛ́ wɛ ɖi nǔ ɖɔ gbe dídó asyá cá kan xá sinsɛn ó:

“Asyá nukɔn nukɔntɔn tɔn lɛ́ ɔ, sinsɛn sín nǔɖé wɛ yě nɔ ɖibla nyí bǐ mlɛ́mlɛ́. . . . É cí ɖɔ hwebǐnu wɛ è ko nɔ ba alɔdó sinsɛn tɔn, bo ná dó bló bɔ è ná nɔ kpɔ́n asyá to tɔn lɛ́ dó mɔ nǔ mímɛ́.” (Wěkwín e nya lɛ́ é ɔ, mǐdɛɛ lɛ́ wɛ sɔ́ ɖó mɔ̌.)—Encyclopædia Britannica.

“Nǔ mímɛ́ wɛ asyá nyí aklúzu ɖɔhun. . . . È zán xógbe agbɔ̌nnɔ élɔ́ lɛ́ e lɛ́vɔ́ ɖo wɛn é ɖo sɛ́n ɖěɖěe ɖɔ nǔ dó lěe mɛ lɛ́ ɖó ná nɔ wa nǔ ɖo wuntun to tɔn lɛ́ nukɔn gbɔn é wú lɛ́ é mɛ: ‘Azɔ̌ wiwa nú asyá,’ . . . ‘sísí ɖíɖó nú asyá,’ ‘gbejí ninɔ nú asyá.’” (Wěkwín e nya lɛ́ é ɔ, mǐdɛɛ lɛ́ wɛ sɔ́ ɖó mɔ̌.)—The Encyclopedia Americana.

“Klisánwun lɛ́ gbɛ́ ɖɔ . . . émí kún ná sá vɔ̌ nú nǔmɛsɛn dadá [Hlɔ̌ma] tɔn ɔ tɔn ó—nǔ ɖokpó ɔ wɛ è ní gbɛ́ ɖɔ è kún ná dó gbe asyá ó, alǒ ɖɔ è kún ná xwlé nǔ ɖɔ è ná se tónú ná ó ɖibla nyí ɖo égbé.”—Those About to Die (1958), Daniel P. Mannix tɔn, wěxwɛ 135.

Lěe mǐ ko ɖɔ gbɔn wá yi é ɔ, é nyí bo ná dó gɔn sísí ɖe xlɛ́ acɛkpikpa ɖé alǒ acɛkpatɔ́ tɔn lɛ́ wú wɛ Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ nɔ gbɛ́ ɖɔ émí kún ná dó gbe asyá ó ǎ. Nǔ ɔ kpowun wɛ nyí ɖɔ yě ná ɖe kɔ́ alǒ dó gbe xlɛ̌ e nɔ te nú to ɖé é ǎ, ɖó mɔ̌ wiwa ɔ, bǒcyɔsinsɛn wɛ. Ðo nukún yětɔn mɛ ɔ, é cí lěe Eblée wínnyáwínnyá atɔn wa nǔ gbɔn ɖo Biblu sín táan mɛ é ɖɔhun; yě gbɛ́ ɖɔ émí kún ná ɖe kɔ́ nú bǒcyɔ e Babilɔ́nu xɔ́sú  Nabukodonɔzɔ́ɔ tun te ɖo tɔdo Dula tɔn mɛ é ó. (Daniyɛ́li, wěmata 3) Énɛ́ wú ɔ, è kplɔ́n Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ sín vǐ lɛ́ ɖɔ yě ní nɔ xwedó ayixa yětɔn e yě sɔ́ Biblu dó kplɔ́n é, hwenu e mɛ ɖěvo lɛ́ ɖo gbe dó asyá wɛ, alǒ ɖo nǔ xwlé wɛ ɖɔ émí ná nɔ gbejí hwebǐnu nú to émítɔn é. Énɛ́ wú ɔ, yě nɔ cí xwíí bo nɔ ɖ’alɔ ɖ’é mɛ ǎ, yě ka nɔ wa mɔ̌ kpó sísí kpó. Hwɛjijɔ mɔ̌hun lɛ́ wú wɛ, ényí è ɖo tohan ji wɛ, alǒ ɖo xixo wɛ ɔ, Kúnnuɖetɔ́ lɛ́ sín vǐ lɛ́ nɔ wá gbeta ɔ kɔn bo nɔ ɖ’alɔ ɖ’é mɛ ǎ.

Égbé ɔ, acɛ e mɛjitɔ́ lɛ́ ɖó bo ná kplɔ́n nǔ vǐ yětɔn lɛ́ ɖo sinsɛn linu sɔgbe xá nǔ e yě ɖi nǔ ná lɛ́ é ɔ, gěgé to lɛ́ tɔn nɔ ɖó sísí ná. Sinsɛn lɛ́ bǐ wɛ nɔ yí gbe nú acɛ énɛ́ lěe sɛ́n sinsɛn tɔn élɔ́ e kpo ɖo nǔ ɖu wɛ ɖo sinsɛn Katolíka tɔn mɛ é ɖɔ gbɔn é: “Ðó mɛjitɔ́ lɛ́ wɛ ji vǐ yětɔn lɛ́ wútu ɔ, é ɖo dandan ɖɔ yě ní kplɔ́n yě, bɔ yě lɛ́ ɖó acɛ bo ná wa mɔ̌; énɛ́ wɛ zɔ́n bɔ mɛjitɔ́ lɛ́ wɛ vǐ yětɔn lɛ́ kplɔ́nkplɔ́n ɖo sinsɛn klisánwun tɔn linu sɔgbe xá nǔkplɔ́nmɛ Amǐsa ɔ tɔn lɛ́ kan hú gǎn.”—Canon 226.

Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́ sɔ́ ɖo nǔɖé ba wɛ hú mɔ̌ ǎ. Ðó mɛjitɔ́ e vǐ yětɔn lɛ́ sín nǔ nɔ ɖu ayi mɛ ná lɛ́ é wɛ yě nyí wútu ɔ, yě nɔ tɛ́n kpɔ́n bo nɔ kplɔ́n walɔ ɖagbe klisánwun nǔgbó lɛ́ tɔn lɛ́ vǐ yětɔn lɛ́ bo nɔ lɛ́ kplɔ́n yě ɖɔ yě ní nɔ yí wǎn nú nɔzo yětɔn lɛ́, lobo nɔ lɛ́ ɖó sísí nú nǔ e nyí mɛ ɖěvo lɛ́ tɔn lɛ́ é. Yě nɔ ba ná xwedó wě élɔ́ e mɛsɛ́dó Pɔ́lu ɖe xá klisánwun e nɔ nɔ Efɛ́zi lɛ́ é: “Vǐtɔ́ lɛ́ mi, mi ma nɔ wa nǔ, bo ná dó dó xomɛsin nú vǐ mitɔn lɛ́ ó; amɔ̌ mi hɛn yě, bo gbɛ́ nǔ nú yě, bo ná kplɔ́n yě lěe Aklúnɔ jló gbɔn é.”—Efɛ́zinu lɛ́ 6:4.

Ðo xwédo ɖé lɛ́ mɛ ɔ, mɛjitɔ́ ɖokpó jɛ́n nɔ nyí Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn. Ðo ninɔmɛ mɔ̌hun mɛ ɔ, è nɔ dó wǔsyɛ́n lanmɛ nú mɛjitɔ́ e nyí Kúnnuɖetɔ́ é ɖɔ é ní tuun ɖɔ mɛjitɔ́ e ma nyí Kúnnuɖetɔ́ ǎ é lɔ ɖó acɛ bo ná kplɔ́n vǐ lɛ́ sɔgbe xá nǔ e  é ɖi nǔ ná lɛ́ é. Ényí vǐ lɛ́ su ɖo xwédo e mɛ nǔkplɔ́nmɛ sinsɛn tɔn lɛ́ ma nyí ɖokpó ɔ ɖe ǎ é mɛ ɔ, é nɔ wa nǔ káká ɖé, alǒ ɖěbǔ dó yě wú ǎ. a È ná ɖɔ ɔ, vǐ ɖokpó ɖokpó wɛ ná wá gbeta sinsɛn e mɛ é ná nɔ é tɔn kɔn. È ná ɖɔ xójɔxó ɔ, é nyí mɛ wínnyáwínnyá lɛ́ bǐ wɛ nɔ wá gbeta ɔ kɔn bo nɔ xwedó nǔgbódodó sinsɛn tɔn mɛjitɔ́ yětɔn lɛ́ tɔn lɛ́ ǎ, ényí mɛjitɔ́ lɛ́ ná bo nyí Kúnnuɖetɔ́ alǒ gbɔ ɔ nɛ́.

Lɛ̌ tuun ɖɔ acɛ e mɛ ɖokpó ɖokpó ɖó, bo ná wa nǔ sɔgbe xá ayixa tɔn é ɖo tají tawun nú Kúnnuɖetɔ́ Jexóva tɔn lɛ́. (Hlɔ̌manu lɛ́, wěmata 14) Gbetakɛ́n e ɖɔ nǔ dó acɛ e vǐ lɛ́ ɖó é nu, bɔ è ɖe tɔ́n ɖo kplé xwewú xwewú tɔn Kplékplé akɔta lɛ́ tɔn (ONU) tɔn hwenu ɖo 1989 é yí gbe ɖɔ: Vǐ ɖé ɖó acɛ “bo ná vo bo ɖó linlin ɖěbǔ, wa nǔ sɔgbe xá ayixa tɔn, bo lɛ́ nɔ sinsɛn e é ba é mɛ,” lobo lɛ́ ɖó acɛ bo ná vo bo ɖɔ linlin tɔn, bɔ è ɖó ná xo linlin énɛ́ nyi kɛ́n ɖo xó alǒ ninɔmɛ e kunkplá vǐ ɔ é ɖěbǔ mɛ ǎ.

Vǐ lɛ́ nɔ gbɔn vo nú yěɖée lɛ́. Énɛ́ wú ɔ, é sɔgbe ɖɔ a ní ɖó nukún ɖɔ ɖo nǔwiwa kpó azɔ̌zɔ́nmɛ kpó ɖé lɛ́ hwenu ɖo wěmaxɔmɛ ɔ, gbeta e kɔn Kúnnuɖetɔ́ wínnyáwínnyá lɛ́, alǒ wěmaxɔmɛví ɖěvo lɛ́ ná wá é ná gbɔn vovo. Mǐ ɖeji ɖɔ hwi lɔ yí gbe nú nǔgbódodó e ɖɔ ɖɔ è ní vo bo wa nǔ sɔgbe xá ayixa mɛtɔn é.