1, 2. (a) Nugbodòdó tɛ ka xlɛ́ ali ahwanvu Jezu tɔn lɛ sín hwenɛnu kaka jɛ hwe mǐtɔn nu? (b) Nɛ̌ kɛntɔ́ lɛ ka tɛnkpɔn bá ɖu ɖò mǐ jí gbɔn? Etɛ mɛ é ka tɔ́n kɔ dó?

 JEZU ɖɔ xó ɖé ɖò Pilatu e nyí hwɛɖɔtɔ́ ɖaxó bǐ ee ɖò akɔta Jwifu lɛ tɔn mɛ é nukɔn bɔ nugbodòdó enɛ nɔ xlɛ́ ali ahwanvu tɔn nugbǒ lɛ sín hwenɛnu kaka jɛ hwe mǐtɔn nu. É ɖɔ: “Axɔsuɖuɖu ce nyí gbɛmɛ fí tɔn ǎ; enyi gbɛmɛ fí tɔn wɛ é ko nyí ɔ, ahwanvu ce lɛ na ko fun ahwan, nú è ma jó mì nú Jwifugán lɛ ó; axɔsuɖuɖu ce ka nyí gbɛmɛ fí tɔn ǎ.” (Jaan 18:36) Pilatu zɔ́n bɔ è hu Jezu, amɔ̌, ɖuɖeji enɛ nyí ɖuɖeji ɖé bo nɔ mɔ̌ sɔyi ǎ, ɖó è fɔ́n Jezu sín kú. Tokpɔngán tokpɔn ɖaxó Hlɔma tɔn tɔn lɛ tɛnkpɔn bo na sú kún dó nú ahwanvu Klisu tɔn lɛ, amɔ̌, gǎndido yetɔn lɛ cifo. Klisanwun lɛ fúnfún wɛn Axɔsuɖuto ɔ tɔn kpé gbɛ̀ ɔ mɛ hwe ɔ nu.​—Kolo. 1:23.

² Ee è ɖó Axɔsuɖuto ɔ ayǐ ɖò 1914 gudo é ɔ, ahwangɔnu e nyí hlɔnhlɔnnɔ hugǎn ɖò hwenuxó mɛ lɛ é ɖé lɛ tɛnkpɔn bo na sú kún dó nú togun Mawu tɔn. Amɔ̌, ye ɖě kpéwú bo ɖu ɖò mǐ jí ǎ. Acɛkpikpa gègě kpo toxóɖɔgbɛ́ gègě kpo tɛnkpɔn bo na hɛn mǐ gannugánnú bonu mǐ na ɖó nu ɖò ahwan yetɔn lɛ mɛ. Ye ka kpéwú bo klán mǐ ǎ. Égbé ɔ, toví Axɔsuɖuto ɔ tɔn lɛ ɖò ɖibla yì akɔta e ɖò ayikúngban ɔ jí lɛ é bǐ mɛ. É ɖò mɔ̌ có, mǐ ka ɖò bǔ ɖò kplékplé nɔví lɛ tɔn nùjɔnǔ tɔn ɖé mɛ gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ, bo nɔ ɖó wǔ zɔ nú toxóɖiɖɔ gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ. Bǔninɔ mǐtɔn nɔ na kúnnuɖenú e ɖu ɖò mɛ jí é ɖɔ Axɔsuɖuto Mawu Tɔn ɖò acɛ kpa wɛ, bɔ Axɔsu Jezu Klisu kpò ɖò ali xlɛ́ toví tɔn lɛ wɛ, bo ɖò nǔ kwiji ɖè sín ye wu wɛ lobo ɖò alɔ cyɔn ye jí wɛ. Mǐ ni kpɔ́n lee é wà mɔ̌ gbɔn é, bo lɛ́ ɖ’ayi ɖuɖeji ɖěɖee nɔ hɛn nùɖiɖi lidǒ b’ɛ na mǐ ɖò hwɛ nukɔn hwenu e mǐ nɔ ɖò gǎn dó wɛ bo ma na “nyí gbɛ̀ ɔ tɔn ǎ” é wu.​—Jaan 17:14.

3, 4. (a) Etɛ lɛ ka jɛ hwenu e è jì Axɔsuɖuto ɔ é? (b) Togun Mawu tɔn ka mɔ nukúnnú jɛ nǔ e wǔ ɖiɖó zɔ nú gbɛ̀ ɔ nyí é mɛ bǐ mlɛ́mlɛ́ à? Tinmɛ.

³ Bɔ dó jiji Axɔsuɖuto ɔ tɔn wu ɔ, ahwan syɛnsyɛn ɖé tɔ́n ɖò jixwé bɔ enɛ gudo ɔ, è nya Satáan sɛ́dó ayikúngban jí. (Xà Nǔɖexlɛ́mɛ 12:7-10, 12.) Ahwan ɖevo lɛ́ gbà nǔ ɖò ayikúngban jí, bo tɛ́n tɛ́ e togun Mawu tɔn tɛ́ dó Klisu wu é kpɔ́n. Ye kanɖeji bo na xwedó kpɔ́ndéwú Jezu tɔn lobo na ɖó wǔ zɔ  nú gbɛ̀ ɔ. Amɔ̌, tlolo hwɛ̌ ɔ, ye mɔ nukúnnú jɛ nǔ e wǔ ɖiɖó zɔ nú toxóɖiɖɔ na byɔ ɖò ye sí lɛ é bǐ mɛ mlɛ́mlɛ́ ǎ.

⁴ Ði kpɔ́ndéwú ɔ, Akpáxwé VIgɔ́ L’Aurore du Millénium tɔn a e è ɖetɔ́n ɖò 1904 é dó wusyɛn lanmɛ nú Klisanwun lɛ ɖɔ ye ni nyì alɔ nú alɔɖiɖo ɖò ahwan mɛ. É ɖò mɔ̌ có, é ɖɔ ɖɔ enyi è dó nyikɔ Klisanwun ɖé tɔn wema mɛ ɖò ahwankpá mɛ ɔ, é ɖó na tɛnkpɔn bɔ è na na ɛ azɔ̌ ɖěɖee ma byɔ ahwanfunfun ǎ lɛ é. Enyi enɛ gló bɔ è sɛ́ ɛ dó ahwan jɛn wɛ ɔ, é ɖó na tɛnkpɔn bo na hu mɛ ǎ. Hwenu e Herbert Senior e nɔ nɔ Grande-Bretagne bo bló baptɛm ɖò 1905 é ɖò xó ɖɔ dó ninɔmɛ hwe ɔ nu tɔn jí wɛ é ɔ, é ɖɔ: “Nǔ lɛ wlú dó nɔví lɛ tawun. Wěɖexámɛ ɖě sɔ́ lɛ́ tíìn bo tá weziza d’eji ɖɔ é sɔgbe bɔ è na byɔ ahwankpá mɛ alǒ gbɔ ǎ. È na hu mɛ ǎ kɛɖɛ sín wěɖexámɛ jɛn tíìn.”

5. Nɛ̌ Atɔxwɛ (Glɛnsigbe) Zǒsun 1, 1915 tɔn ka jɛ nukúnnúmɔjɛnǔmɛ mǐtɔn jlaɖó jí gbɔn?

⁵ Amɔ̌, Atɔxwɛ (Glɛnsigbe) Zǒsun 1, 1915 tɔn jɛ nukúnnúmɔjɛnǔmɛ e mǐ ɖó dó xó enɛ wu é jlaɖó jí. É ɖɔ dó xó e è ɖɔ ɖò Les Études des Écritures mɛ é wu ɖɔ: ‘Mǐ ɖò kinkanbyɔ mǐɖée wɛ ɖɔ ahwankpá mɛ byɔbyɔ bo ma ka ɖ’alɔ ɖò ahwan mɛ ǎ ka na xlɛ́ ɖɔ è gbà nugbodòdó Klisanwun tɔn lɛ à cé?’ Amɔ̌, enyi è ɖɔ ɖɔ è na da tú Klisanwun ɖé ɖó é gbɛ́ ɖɔ emi kún na dó ahwanwu ó, emi kún ka na lɛ́ wà ahwanzɔ́ ó wu ɔ ka ló? Xota ɔ ɖɔ: “Enyi è da tú mɛ ɖó è ɖɔ ɖɔ è na nɔ gbeji nú Gǎn Fífánɔ ɔ bo kún na gbà gbè tɔn ó kpo è da tú mɛ hwenu e è ɖò azɔ̌ wà nú axɔsu ayikúngban ɔ jí tɔn enɛ lɛ wɛ, b’ɛ cí ɖɔ è ɖò gudo nɔ nú ye wɛ lobo jó Axɔsu Jixwé Tɔn mǐtɔn sín nùkplɔnmɛ ɔ dó . . . kpo ɔ, wè lɛ ɖětɛ ka nyla hú ɖě? Ðò kú wè lɛ mɛ ɔ, nukɔntɔn ɔ na jló mǐ hú, é wɛ nyí ɖɔ mǐ jló na kú ɖó gbejininɔ nú Axɔsu Jixwé Tɔn mǐtɔn wu.” Agbɔ̌n ɖò xóɖiɖɔ enɛ wu có, xota ɔ sú ta na ɖɔ: “Mǐ ɖò ɖiɖɔ wɛ ɖɔ mɔ̌ jɛn è na zán gbɛ̀ gbɔn dandan ǎ. Lee è sixu wá wà nǔ gbɔn é ɖɔ wɛ mǐ ɖè kpowun.”

6. Etɛ Nɔví Herbert Senior sín kpɔ́ndéwú ka kplɔ́n we?

⁶ Nɔví ɖé lɛ mɔ nǔ jɛ xó ɔ mɛ céɖécéɖé bo ɖò gbesisɔmɛ nú nǔ ɖebǔ e é na jì é. Herbert Senior e xó mǐ ɖɔ wá yì é ɖɔ: “Nú nyɛ ɔ, vogbingbɔn ɖě ɖò túkpɛ́n sín agban ɖiɖe sín batóo ɖé mɛ [é nyí ahwanzɔ́ ǎ] kpo túkpɛ́n enɛ lɛ fifɔ dó tú mɛ nú è na da kpo sín tɛntin ǎ.” (Luk. 16:10) Nǔ e mɛ gbɛ̌ e ayixa Nɔví Senior tɔn gbɛ́ n’i ɖɔ é ma wà ahwanzɔ́ ó é tɔ́n kɔ dó é ɖokpo wɛ nyí ɖɔ è wlí i dó gan. É kpo nɔví 4 ɖevo kpo ɖò mɛ 16 e ayixa yetɔn gbɛ́ ahwanzɔ́ na é mɛ; sunnu e nɔ yì sinsɛn ɖevo lɛ é lɔ ɖò mɛ enɛ lɛ mɛ, bɔ ye nɔ gankpa Richmond tɔn mɛ ɖò Grande-Bretagne nú hwenu ɖé. Ðò hweɖenu ɔ, è hɛn ayi bo kplá Herbert kpo é ɖɔhun ɖevo lɛ kpo bonu ye na fun ahwan ɖò France. Ðò dɔ̌n ɔ, è ɖó kúhwɛ nú ye. È kplá é kpo mɛ ɖevo lɛ kpo yì fí e è na hu ye ɖè é, amɔ̌, è sɔ́ wà nùɖé nú ye ǎ. É nyɔ́ wà ɔ, è súnsún kúhwɛ e è ɖó nú ye é bo ɖɔ ɖɔ ye na sɛ̀n gan nú xwè wǒ.

7. Ðò hwenu e Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ bɛ́ é ɔ, etɛ togun Mawu tɔn ka wá mɔ nǔ jɛ wu?

 ⁷ Hwenu e Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ bɛ́ é ɔ, togun Jehovah tɔn mɔ nǔ jɛ nǔ e wǔ ɖiɖó zɔ nú gbɛ̀ ɔ nyí é mɛ hugǎn bo lɛ́ mɔ nǔ jɛ nǔ e é byɔ cobɔ ye na xwedó kpɔ́ndéwú Jezu tɔn é mɛ. (Mat. 26:51-53; Jaan 17:14-16; 1 Pi. 2:21) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, xota taji tawun ɖé ɖò Atɔxwɛ (Flansegbe) Aluùnsun 1940 tɔn mɛ bo nyí “Neutralité” bo ɖɔ: “Sɛ́n e ɖó na xlɛ́ ali togun Jehovah tɔn e é jɛ akɔ xá é dìn é wɛ nyí ɖɔ ye na ɖó wǔ zɔ nú ahwanfunfun bǐ mlɛ́mlɛ́. Simon Kraker ee wá wà sinsɛnzɔ́ ɖò hɔnkàn mǐtɔn ɖò Brooklyn, New York é ɖɔ dó xota enɛ wu ɖɔ: “Un kplɔ́n bo mɔ nǔ jɛ mɛ ɖɔ togun Mawu tɔn ɖó na nɔ fífá mɛ xá mɛ bǐ, é na bo tlɛ nyí ɖò ahwan hwenu ɔ nɛ.” Nùɖuɖu gbigbɔ tɔn enɛ wá dó hwenu bo sɔnǔ nú togun Mawu tɔn nú hwenu e è na tɔ́n ahwan gbejininɔ yetɔn nú Axɔsuɖuto ɔ b’ɛ na vɛ́ jlɛ́ é.

8, 9. Nɛ̌ mɛsɛ́dó Jaan sín nǔɖɔɖ’ayǐ ka jɛnu gbɔn?

⁸ Mɛsɛ́dó Jaan ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ enyi è jì Axɔsuɖuto ɔ ɖò 1914 gudo ɔ, Dlagɔ́ɔn e nyí Satáan Awovi ɔ é na tɛnkpɔn bo na sú mɛ ɖěɖee nɔ nɔ gudo nú Axɔsuɖuto Mawu Tɔn lɛ é sín kún dó gbɔn tɔsisa nùjlɛdonǔwu tɔn ɖé túntún sín nu mɛ gblamɛ. b (Xà Nǔɖexlɛ́mɛ 12:9, 15.) Nɛ̌ nǔɖɔɖ’ayǐ Jaan tɔn ka jɛ gbɔn?  Sín avla 1920 jɛ 1929 tɔn mɛ ɖido ɔ, gbeklanxamɛ tobutobu ɖé lɛ ɖi bú togun Mawu tɔn. Nɔví e nɔ Totaligbé Amɛlika Tɔn ɖò wɛkɛ hwan wegɔ ɔ hwenu lɛ é gègě ɖɔhun ɔ, è sɔ́ Nɔví Kraker dó ganmɛ ɖó gbejininɔ tɔn nú Axɔsuɖuto Mawu Tɔn wu. Ahwan ɔ hwenu ɔ, enyi è sɔ́ mɛ e è bɛ́ dó gan ɖò États-Unis ɖó ayixa yetɔn gbɛ́ nú ye ɖɔ ye ma fun ahwan ó wutu lɛ é atɔn ɖó te ɔ, wè jɛji nɔ ɖ’emɛ bo nɔ nyí Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn.

⁹ Awovi kpo mɛ e é nɔ zán lɛ é kpo lin na xò gbejininɔ toví Axɔsuɖuto ɔ tɔn lɛ tɔn yí, enyi ye na bo ɖò fí ɖebǔ ɔ nɛ. Gbɔn Aflika, Elɔpu kpo États-Unis kpo gbéjí ɔ, è nɔ kplá ye yì hwɛ nukɔn. Ðó ye nɔ kanɖeji mlɛ́mlɛ́ ɖɔ emi na ɖó wǔ zɔ wutu ɔ, è nɔ bɛ́ ye dó ganmɛ, nɔ xò ye bo nɔ wà alǎnnú ye wu. Ðò Allemagne ɔ, è gbidi kɔ nú togun Mawu tɔn tawun ɖó ye gbɛ́ ɖɔ emi kún na kpa susu nú Hitler alǒ ɖ’alɔ ɖò nukɔnyiyi ahwan tɔn mɛ ó wutu. Gbɛtɔ́ 6 000 mɔ̌ wɛ è bɛ́ dó gankpa yadonumɛ tɔn mɛ ɖò acɛkpikpa Nazi tɔn hwenu bɔ Kúnnuɖetɔ́ Allemagne-nu kpo ee ma nyí Allemagne-nu ǎ é kpo 1 600 jɛji kú ɖò yadonumɛtɔ́ lɛ lɔ mɛ. É ɖò mɔ̌ có, hwenu klewun ɖé jɛn nǔ e Awovi na hɛn gblé dó togun Mawu tɔn wu é na nɔ ayǐ na.​—Mak. 8:34, 35.

10. Etɛ “ayikúngban ɔ” ka nɔte na? Nɛ̌ é ka d’alɔ togun Mawu tɔn gbɔn?

¹⁰ Nǔ e mɛsɛ́dó Jaan ɖɔ ɖ’ayǐ é xlɛ́ ɖɔ “ayikúngban ɔ,” enɛ wɛ nyí gbɛtɔ́ alǒ kplékplé gbɛtɔ́ tɔn e sí acɛkpikpa ɖè bɔ ye nɔ nɔ jlɛ̌ jí lɛ é ɖé lɛ na nu yadonumɛ e è sɔ́ jlɛ́ dó “tɔsisa” wu é sín sìn, mɔ̌ mɛ ɔ ye na wá alɔgɔ́ nú togun Mawu tɔn. Nɛ̌ akpáxwé nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ tɔn enɛ ka ko jɛ gbɔn? Ðò xwè ɖěɖee bɔ dó Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ wu lɛ é vlamɛ ɔ, hwɛhwɛ wɛ “ayikúngban ɔ” ko wá d’alɔ mɛ ɖěɖee nɔ jɛhun dó Axɔsuɖuto Mɛsiya Tɔn ɔ jí kpo gbejininɔ kpo lɛ é. (Xà Nǔɖexlɛ́mɛ 12:16.) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, hwɛɖɔxɔsa nukúnɖeji vovo lɛ ko cyɔn alɔ acɛ e Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn lɛ ɖó bo na gbɛ́ ahwanzɔ́ é jí, lobɔ hwenu e è na lɛ́ byɔ ye ɖɔ ye ni ɖ’alɔ ɖò hunjijɛ dó tò jí núwiwa lɛ mɛ é ɔ, ye hɛn ɔ ye na lɛ́ gbɛ́. Jɛ nukɔn hwɛ̌ ɔ, mi nú mǐ ni gbéjé ɖuɖeji ɖaxó e Jehovah ko na togun tɔn ɖò ahwanzɔ́wiwa gbígbɛ́ linu é ɖé lɛ kpɔ́n.​—Ðɛh. 68:21.

11, 12. Tagba tɛ lɛ Nɔví Sicurella kpo Nɔví Thlimmenos kpo ka ɖí xwi xá? Etɛ mɛ é ka tɔ́n kɔ dó?

¹¹ États-Unis. Mɛjitɔ́ e nyí Kúnnuɖetɔ́ lɛ é wɛ kplɔ́n Anthony Sicurella bɔ é sù. É bló baptɛm hwenu e é ɖó xwè 15 é. Hwenu e é ɖó xwè 21 é ɔ, é yì dó nyikɔ wema mɛ ɖò azɔ̌xwé e nɔ kpé nukún dó nyikɔ dó wema mɛ wu é ɖɔ emi nyí sinsɛnzɔ́watɔ́. Xwè wè gudo ɖò 1950 ɔ, é yì bo byɔ ɖɔ è ni sɔ́ emi dó mɛ ɖěɖee ayixa yetɔn gbɛ́ ahwanzɔ́ na lɛ é mɛ. Azɔ̌xwé tò ɔ tɔn e nɔ kpé nukún dó nǔdobíbá wu é mɔ xó ɖé ɖɔ d’ewu ǎ có, Gǎn-Hɔnyitɔ́-Xɔsa E Nɔ Kpé Nukún Dó Hwɛɖiɖɔ Wu É ka gbɛ́. Ee ye yì hwɛ nukɔn azɔn gègě gudo é ɔ, Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó États-Unis tɔn ɖótó hwɛ Nɔví Sicurella tɔn bo gbɛ́ gbeta e kɔn  hwɛɖɔxɔsa kpɛví ɔ wá é lobo gbò hwɛ ɔ b’ɛ kpa Nɔví Sicurella. Hwɛ enɛ e è gbò é nyí kpɔ́ndéwú ɖé bɔ è nɔ xwedó dó gbò hwɛ nú toví États-Unis tɔn ɖevo ɖěɖee ayixa yetɔn gbɛ́ ahwanzɔ́ na lɛ é.

¹² Grèce. Ðò 1983 ɔ, è ɖó hwɛ nú Iakovos Thlimmenos ɖɔ é kún setónú ó, ɖó é gbɛ́ ɖɔ emi kún na dó ahwanwu ó wutu b’ɛ sɛ̀n gan. Ee è ɖè è nyite gudo é ɔ, é xò wema kplé bo ɖɔ emi na nyí akwɛgbajinɔtɔ́, amɔ̌, è gbɛ́ wema tɔn lɛ, ɖó wema e nɔ xlɛ́ ɖɔ è sɛ̀n gan kpɔ́n alǒ gbɔ à jí (Casier judiciaire) é ɔ, éyɛ tɔn xlɛ́ ɖɔ é ko sɛ̀n gan kpɔ́n. É sɔ́ xó ɔ yì hwɛ nukɔn, bɔ ee hwɛ ma kpa ɛ ɖò hwɛɖɔxɔsa Grèce tɔn lɛ ǎ é ɔ, é gbɔ bo sɔ́ yì Hwɛɖɔxɔsa Elɔpu Tɔn E Nɔ Jɛhun Dó Acɛ Gbɛtɔ́ Tɔn lɛ Jí É (sɛ́nkpo tɔn dó Flansegbe mɛ: CEDH). Ðò 2000 ɔ, hwɛɖɔtɔ́ 17 e nɔ w’azɔ̌ ɖò hwɛɖɔxɔsa enɛ sín Agba Ðaxó ɔ sá é gbò hwɛ ɔ bɔ hwɛ kpa nɔví mǐtɔn, bɔ enɛ sɔ́ kpɔ́ndéwú ɖé ɖ’ayǐ dó lee è na gbò hwɛ mɛ kínklán ɖó vo tɔn lɛ gbɔn é jí. Jɛ nukɔn nú hwɛ gbigbo enɛ ɔ, nɔví mǐtɔn e ɖò Grèce lɛ é 3 500 jɛji sín wema xlɛ́ ɖɔ ye ko sɛ̀n gan kpɔ́n ɖó è wlí ye dó gan ɖó wǔ ɖiɖó zɔ wu. Ðò hwɛ gbigbo enɛ gudo ɔ, Grèce ɖè sɛ́n ɖé tɔn b’ɛ ɖɔ ɖɔ è ni súnsún hwɛdómɛ enɛ sín wema yetɔn lɛ jí. Gɔ́ na ɔ, sɛ́n e è ko na toví Grèce tɔn lɛ bǐ b’ɛ na acɛ ye ɖɔ ye sixu wà tozɔ́ ɖě ɖó ɖevo tɛnmɛ xwè ɖé lɛ ɖíe é ɔ, è lɛ́vɔ dó zǒ gbè jí hwenu e è vɔ́ Sɛ́ndòdó Grèce Tɔn jlaɖó é.

13, 14. Etɛ lɛ a ka mɔ ɖɔ hwɛ Ivailo Stefanov kpo Vahan Bayatyan kpo tɔn sixu kplɔ́n mǐ?

¹³ Bulgarie. Ðò 1994 ɔ, Ivailo Stefanov ɖó xwè 19 hwenu e è na nyikɔ tɔn dó ahwankpá mɛ é. É gbɛ́ ɖɔ emi kún na byɔ ahwankpá mɛ alǒ wà azɔ̌ e ma nyí ahwanzɔ́ ǎ bɔ ahwangɔnu ɔ nɔ kpé nukún d’ewu lɛ é ó. È ɖó hwɛ n’i ɖɔ é na sɛ̀n gan nú sun 18, amɔ̌, é ylɔ hwɛ ɖó acɛ e é ɖó bɔ ayixa tɔn na gbɛ́ mɔ̌ n’i é wu. È wá sɔ́ hwɛ tɔn yì CEDH. Ðò 2001 ɔ, è tlɛ ko gbéjé xó Nɔví Stefanov tɔn kpɔ́n cobo mɔ ɖɔgbotínsá ɖagbe ɖé na ǎ. É nyí te kɛɖɛ wɛ acɛkpikpa Bulgarie tɔn ɖè Nɔví Stefanov nyì ǎ, loɔ, é lɛ́ na acɛ toví Bulgarie tɔn e ɖò gbesisɔmɛ bo na wà tozɔ́ ɖě ɖó ɖevo tɛnmɛ lɛ é bǐ ɖɔ ye ni wà. c

¹⁴ Arménie. Vahan Bayatyan wá ɖó xwè e é na ɖó bɔ è na yí i dó ahwanzɔ́ mɛ é ɖò 2001. d Ayixa tɔn gbɛ́ n’i ɖɔ é ni ma ɖ’alɔ ɖò ahwanzɔ́ mɛ ó, amɔ̌ hwɛ e é ylɔ ɖò tò tɔn mɛ lɛ é ɖebǔ kpa ɛ ǎ. Ðò Zǒsun 2002 tɔn mɛ ɔ, è sɔ́ ɛ dó gan b’ɛ na bló xwè wè adaɖé, amɔ̌, sun wǒ adaɖé gudo ɔ, è ɖè è nyite. Ðò táan enɛ vlamɛ ɔ, é ylɔ hwɛ ɖò CEDH bɔ è sè xó ɖò nu tɔn. É ɖò mɔ̌ có, ɖò azǎn 27gɔ́ Kɔnyásun 2009 tɔn gbè ɔ, Hwɛɖɔxɔsa enɛ lɔ ɖɔ hwɛ kún kpa ɛ ó. É cí ɖɔ hwɛ gbigbo enɛ hu nɔví mǐtɔn Arménie tɔn e gbɛ́ ahwanzɔ́ lɛ é ɖ’akpò kpowun wɛ. Amɔ̌, CEDH sín Agba Ðaxó ɔ sá lɛ́ gbéjé hwɛ gbigbo enɛ kpɔ́n, bɔ ɖò azǎn 7gɔ́ Liyasun 2011 tɔn gbè ɔ, é ɖɔ ɖɔ hwɛ kpa Vahan Bayatyan. Azɔn nukɔntɔn nɛ bɔ CEDH mɔ nǔ jɛ wu ɖɔ enyi ayixa mɛɖé tɔn gbɛ́  ahwanzɔ́ n’i ɖó nǔ e é ɖi nǔ na ɖò sinsɛn linu é wu ɔ, è ɖó na nya xɛ ɖò acɛ e é ɖó bo na vo bo lin nǔ e jló è é, xwedó ayixa tɔn dó wà nǔ é, kpo ee é ɖó bo na vo bo sɛ̀n nǔ e jló è é kpo jí. Enyi acɛ Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn lɛ tɔn lɛ kɛɖɛ jí wɛ hwɛ gbigbo enɛ cyɔn alɔ ǎ, loɔ, é lɛ́ cyɔn alɔ acɛ e gbɛtɔ́ livi mɔkpan e ɖò tò ɖěɖee ɖò Conseil de l’Europe mɛ lɛ é ɖó lɛ é jí. e

15. Etɛwu togun Jehovah tɔn ka nɔ gbɛ́ ɖɔ emi kún na ɖó alɔ ɖò hunjijɛ dó tò mɛtɔn jí núwiwa lɛ mɛ ó?

¹⁵ É nyí ahwanzɔ́wiwa kɛɖɛ wɛ togun Jehovah tɔn nɔ gbɛ́ dó nɔ gbeji nú Axɔsuɖuto Mɛsiya Tɔn ɔ ǎ, ye nɔ lɛ́ gbɛ́ kpo sísí kpo ɖɔ emi kún na ɖ’alɔ ɖò hunjijɛ dó tò jí núwiwa lɛ mɛ ó. Ðò taji ɔ, sín Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ hwenu ɔ, akɔta mɛtɔn sísɔ́ sù gbakpé gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ. È ko byɔ ɖò toví tò gègě tɔn sí ɖɔ ye ni dó gbejininɔ nú jɔtɛn yetɔn sín akpá gbɔn akpá e è wlan é ɖé xixa, tohanjiji alǒ gbè dido asya tò tɔn kpo gblamɛ. Amɔ̌, Jehovah wɛ mǐ sɔ́ mǐɖée bǐ jó na mlɛ́mlɛ́. (Tín. 20:4, 5) É sín enɛ wu ɔ, yadonumɛ gègě wá ɖi bú mǐ. É ɖò mɔ̌ có, Jehovah lɛ́ bló  bɔ “ayikúngban ɔ” hun nu bo mì gbeklanxamɛ enɛ lɛ ɖé lɛ. Ðǒ ayi ɖuɖeji nukúnɖeji e Jehovah ko na mǐ gbɔn Klisu jí ɖò ali enɛ nu é ɖé lɛ wu.​—Ðɛh. 3:9.

16, 17. Tagba tɛ Lillian Gobitas kpo William Gobitas kpo ka ɖí xwi xá? Etɛ é ka kplɔ́n we?

¹⁶ États-Unis. Ðò 1940 ɔ, Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó États-Unis tɔn sín hwɛɖɔtɔ́ 8 ɖò 9 jí wɛ ɖɔ hwɛ kún kpa Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn lɛ ó, ɖò hwenu e ye ɖɔ hwɛ e è nɔ ylɔ ɖɔ Secteur scolaire de Minersville contre Gobitis é é. Lillian Gobitas f e ɖó xwè 12 é kpo nɔví tɔn William e ɖó xwè 10 é kpo jló na nɔ gbeji nú Jehovah, enɛ wu ɔ, ye gbɛ́ ɖɔ emi kún na dó gbè asya alǒ xà akpádídó e è wlan é ó. É sín enɛ wu bɔ è nya ye sín wemaxɔ ɔ mɛ. È sɔ́ xó ɔ yì Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó ɔ, bɔ Hwɛɖɔxɔsa ɔ wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ nǔ e wemaxɔmɛ ɔ wá é sɔgbe xá sɛ́ndòdó tò ɔ tɔn, ɖó “bǔninɔ tò ɔ tɔn” takún mɛ wɛ ye wà nǔ dó. Hwɛ gbigbo enɛ hun ali nú yadonumɛ ɖaxó ɖé. È nya Kúnnuɖetɔ́ lɛ sín vǐ gègě sín wemaxɔmɛ, azɔ̌ gblé dó Kúnnuɖetɔ́ e ko nyí mɛxo lɛ é, bɔ mɛ lɛ nya gbè ye mɛ ɖé lɛ tɔn. Wema L’éclat de notre pays (Glɛnsigbe) ɖɔ ɖɔ ya e è dó nú Kúnnuɖetɔ́ lɛ sín 1941 jɛ 1943 é wɛ nyí yadonumɛ sinsɛn tɔn e syɛn hugǎn ɖò Amɛlika ɖò 1900 gudo é.

¹⁷ Ðuɖeji kɛntɔ́ Mawu tɔn lɛ tɔn ka nɔ ayǐ vo ɖé ǎ. Ðò 1943 ɔ, Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó ɔ lɛ́ ɖɔ hwɛ ɖevo b’ɛ cí Gobitis tɔn ɖɔhun. È nɔ ylɔ ɖɔ Académie de Virginie occidentale contre Barnette. Dìn tɔn ɔ, Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó ɔ ɖɔ ɖɔ Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn lɛ wɛ ɖu ɖ’eji. Ðò hwenuxó États-Unis tɔn mɛ ɔ, azɔn nukɔntɔn ɔ nɛ Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó ɔ sɔ́ ta éɖée ɖò hwenu kpɛɖé vlamɛ nɛ. Hwɛ gbigbo enɛ gudo ɔ, ya e è nɔ dó nú togun Jehovah tɔn ɖò États-Unis gannaganna é ɖekpo tawun. Ðuɖeji enɛ zɔ́n bɔ acɛ e toví États-Unis tɔn lɛ bǐ ɖó lɛ é lɛ́ syɛn d’eji.

18, 19. Etɛ Pablo Barros ka ɖɔ ɖɔ é d’alɔ emi bɔ emi gbí dɔn? Nɛ̌ Jehovah sɛntɔ́ ɖevo lɛ ka sixu xwedó kpɔ́ndéwú tɔn gbɔn?

¹⁸ Argentine. È nya Pablo Barros e ɖó xwè tantɔn é kpo Hugo Barros e ɖó xwè tɛnwe é kpo sín wemaxɔmɛ ɖò 1976 ɖó ye ɖó alɔ ɖò asya zízé yì jǐ sín nǔwiwa mɛ ǎ wutu. Ðò ninɔmɛ ɖé mɛ ɔ, nyɔnu e nyí gǎn wemaxɔmɛ ɔ tɔn é sísɛ́ Pablo bo lɛ́ kɔn kwín ta n’i. É ɖɔ bɔ nyaví wè lɛ bǐ nɔte nú ganxixo ɖokpo hwenu e wemaxɔmɛvi lɛ ko tɔ́n gudo é, bo tɛnkpɔn bo na hɛn ye gannugánnú nú ye na ɖ’alɔ ɖò hunjijɛ dó tò jí núwiwa lɛ mɛ. Pablo flín mɛtɛnkpɔn ɔ bo ɖɔ: “Alɔdo Jehovah tɔn mɛvo ɔ, un na kpéwú bo dɛ ɖò kɔ e è gbidi nú mì bá mɔ tɛn dó xò gbejininɔ ce yí é jí ǎ.”

¹⁹ Hwenu e xó ɔ yì hwɛ nukɔn é ɔ, hwɛɖɔtɔ́ ɔ jɛhun dó gbeta e kɔn wemaxɔmɛ ɔ wá bo nya Pablo kpo Hugo kpo é jí. É ɖò mɔ̌ có, è lɛ́ sɔ́ xó yetɔn yì Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó Argentine tɔn. Ðò 1979 ɔ, Hwɛɖɔxɔsa enɛ gbɛ́ gbeta e kɔn hwɛɖɔxɔsa kpɛví ɔ wá é, bo ɖɔ: “Tódɔnnúmɛ enɛ [mɛ nyinya ɔ] sɔ́ ta acɛ e sɛ́ndòdó ɔ na ɖɔ è na kplɔ́n wema é (Gbetakɛ́n 14gɔ́ ɔ) kpo azɔ̌ e tò ɔ ɖó bo na tɛnkpɔn bɔ è na kplɔ́n wema mɛ ɖò wemaxɔmɛ dokɔ  tɔn é kpo (Gbetakɛ́n 5gɔ́ ɔ).” Kúnnuɖetɔ́ lɛ sín vǐ 1 000 mɔ̌ wɛ ɖu lè ɖuɖeji enɛ tɔn. Mɛɖé lɛ tíìn bɔ è sɔ́ sixu nya ye ǎ, mɛ ɖevo lɛ ka tíìn, ɖi Pablo kpo Hugo kpo bɔ è lɛ́ yí ye dó wemaxɔmɛ mɛ bǐ kpaà tɔn lɛ.

20, 21. Nɛ̌ hwɛ Roel Embralinag kpo Emily Embralinag kpo tɔn ka hɛn nùɖiɖi towe lidǒ d’eji gbɔn?

²⁰ Philippines. Ðò 1990 ɔ, è nya Roel Embralinag g e ɖó xwè 9 é kpo nɔví nyɔnu tɔn Emily e ɖó xwè 10 é kpo gɔ́ nú wemaxɔmɛví Kúnnuɖetɔ́ 66 mɔ̌ sín wemaxɔmɛ ɖó ye dó gbè asya ǎ wutu. Roel kpo Emily kpo sín tɔ́ e nɔ nyí Leonardo é tɛnkpɔn bo na ɖyɔ linlin nú wemaxɔmɛ ɔ sín gǎn lɛ, é ka kpa ɛ ǎ. Ee xó ɔ ma ɖò kɔ gbò wɛ ǎ jɛn wɛ é ɔ, Leonardo ylɔ hwɛ ɖò Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó ɔ. Leonardo ɖó akwɛ ǎ, é ka lɛ́ ɖó hwɛmɛɖemɛsíntɔ́ ɖě bonu é na sɔ́ afɔ tɔn ɖó te ǎ. Xwédo ɔ xoɖɛ vívɛ́ sɛ́dó Jehovah bo byɔ alixlɛ́mɛ. Ðò avla enɛ lɛ bǐ mɛ ɔ, mɛ lɛ nɔ ko vǐ lɛ bo nɔ lɛ́ cá nú ye. Leonardo mɔ ɖɔ emi kún sixu ɖu ɖò hwɛ ɔ jí ó, ɖó mɛ ɖě kplɔ́n azɔ̌ ɖě è ɖò hwɛɖiɖɔ linu ǎ.

 ²¹ Nǔ lɛ wá huzu bɔ Felino Ganal e nyí hwɛmɛɖemɛsíntɔ́ bo ko w’azɔ̌ ɖò sɛ́nzɔ́watɛn nukúnɖeji tò ɔ tɔn lɛ ɖokpo é sɔ́ afɔ xwédo ɔ tɔn ɖó te. Ðò hwɛɖiɖɔ ɔ hwenu ɔ, Nɔví Ganal ko jó azɔ̌wiwa ɖò sɛ́nzɔ́watɛn enɛ dó bo ko huzu Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn nɛ. Hwenu e è sɔ́ xó ɔ nyì atɛ jí ɖò Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó ɔ é ɔ, hwɛɖɔtɔ́ lɛ ɖó gbè kpɔ́ bo wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ hwɛ kpa Kúnnuɖetɔ́ lɛ bo zɛ xwi dó gbeta e ɖɔ ɖɔ è ni nya mɛ é jí. Mɛ ɖěɖee dó gǎn bo na xò gbejininɔ togun Mawu tɔn tɔn yí lɛ é ko lɛ́ xò kpo nɛ.

22, 23. (a) Etɛwu mǐ ka ɖu ɖò hwɛ nukúnɖeji gègě jí sɔmɔ̌? (b) Kúnnuɖenú tɛ kplékplé nɔví lɛ tɔn mǐtɔn e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ é ka na?

²² Etɛwu togun Jehovah tɔn ka ɖó ɖuɖeji nukúnɖeji gègě ɖò hwɛ nukɔn mɔ̌? Mǐ ɖó nǔwukpikpé ɖebǔ ɖò toxóɖiɖɔ linu ǎ. É ɖò mɔ̌ có, sín tò ɖé mɛ jɛ tò ɖé mɛ, sín hwɛɖɔxɔsa ɖé jɛ hwɛɖɔxɔsa ɖé ɔ, hwɛɖɔtɔ́ e nɔ wà nǔ ɖó sɛ́nxwi jí lɛ é ko cyɔn alɔ mǐ jí ɖò mɛ e nɔ nya gbě mǐtɔn nukún myamya lɛ é sí, bɔ lee è gbò hwɛ ɔ gbɔn é nɔ huzu kpɔ́ndéwú lee è na gbò hwɛ gbɔn é tɔn ɖò sɛ́ndòdó tò ɔ tɔn mɛ. É ɖò wɛn ɖɔ Klisu ɖò gudo nú gǎn e dó wɛ mǐ nɔ ɖè bo nɔ ɖó ɖuɖeji enɛ lɛ é. (Xà Nǔɖexlɛ́mɛ 6:2.) Etɛwu mǐ ka nɔ fun ahwan enɛ lɛ ɖò sɛ́n linu? Linlin mǐtɔn wɛ nyí ɖɔ mǐ na huzu lee nǔ lɛ nɔ yì gbɔn ɖò hwɛɖiɖɔ lixo é ǎ. É nyɔ́ wà ɔ, lee mǐ na wà gbɔn bo na kpó ɖò devizɔ́ wà nú Axɔsu mǐtɔn Jezu Klisu wɛ bɔ nùɖé ma na doya nú mǐ ɖ’ékɔn ǎ é gbé wɛ mǐ nɔ nya.​—Mɛ. 4:29.

²³ Ðò gbɛ̀ e hunnyahunnya toxóɖiɖɔ tɔn klán bɔ wangbɛnumɛ e dó ɖɔ dò é dɔn wlú é ɖé mɛ ɔ, Jezu Klisu Axɔsu mǐtɔn e ɖò acɛ kpa wɛ é ko dó nú gǎndido ahwanvu tɔn lɛ tɔn gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ bonu ye na ɖó wǔ zɔ. Gǎn e dó wɛ Satáan ɖè bo na klán mǐ bo ɖu ɖò mǐ jí é cifo. Axɔsuɖuto ɔ ko kplé mɛ ɖěɖee gbɛ́ ɖɔ emi kún “sɔ́ na kplɔ́n lee è nɔ fun ahwan gbɔn é [ɖě ó]” lɛ é livi mɔkpan. Kplékplé nɔví lɛ tɔn mǐtɔn e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ bo ɖò fífá mɛ é kɔ́kɔ́ɖɔ́kɔ́ nyí nùjiwǔ ɖé, bo na kúnnuɖenú e ɖò wěxo koɖoɖo é ɖɔ Axɔsuɖuto Mawu Tɔn ko ɖò acɛ kpa wɛ!​—Eza. 2:4.