KGB * sín gǎn lɛ ɖokpo súxó ɖɔ: “Tɔ́ adakaxotɔ́ ɖé wɛ nú we. A jó asì towe e ɖò xò é kpo nyɔnuví towe kpo dó. Mɛ̌ ka na na nùɖuɖu ye bo na kpé nukún dó ye wu? Gbɛ̌ azɔ̌ towe lɛ bá yì xwé!” Un ɖɔ: “Eǒ, un jó xwédo ce dó ǎ. Mi wɛ wlí mì! Ðó etɛwu?” Gǎn ɔ ɖɔ: “Nǔ baɖabaɖa dosin ɖě sɔ́ hugǎn ɖɔ è ni nyí Kúnnuɖetɔ́ ɖé ǎ.”

Gankpa toxo Irkutsk tɔn ɖé mɛ wɛ mǐ ɖɔ xó enɛ ɖè ɖò 1959 ɖò Russie. Mi nú má kpi lee asì ce Maria kpo nyì kpo sɔnǔ bá ‘jiya ɖó nǔjlɔjlɔwiwa wu’ gbɔn é kpo lee Jehovah dó nú mǐ, ɖó gbejininɔ mǐtɔn wu gbɔn é kpo sín tan nú mi.​—1 Pi. 3:13, 14.

È jì mì ɖò gletoxo Zolotniki tɔn mɛ ɖò Ukraine ɖò 1933. Ðò 1937 ɔ, nafí ce kpo asú tɔn kpo (Kúnnuɖetɔ́ wɛ nú ye) gosin France bo wá ba mǐ kpɔ́n, bo na wema Gouvernement kpo Délivrance kpo ee Watch Tower Society ɖetɔ́n lɛ é mǐ. Ee tɔ́ ce xà wema enɛ lɛ é ɔ, nùɖiɖi e é ɖó nú Mawu é wá gbɛ̀. É blawu ɖɔ ɖò 1939 ɔ, é bɛ́ azɔn syɛnsyɛn ɖé, amɔ̌, cobonu é na kú ɔ, é ɖɔ nú nɔ ce ɖɔ: “Nugbǒ ɔ ɖíe. Kplɔ́n vǐ lɛ.”

Ðò Avril 1951 ɔ, gǎn lɛ jɛ Kúnnuɖetɔ́ lɛ bɛ́ sín gbadahweji Union Soviétique tɔn jí yì kannumɔgbenu ɖò Sibérie. È bɛ́ nyì kpo nɔ ce kpo gɔ́ nú nɔví sunnu ce kpɛví Grigory yì Gbadahweji Ukraine tɔn. Ee mǐ zɔn pípaan mɛ bo bló kilomɛtlu 6 000 gudo é ɔ, mǐ wá toxo Touloun tɔn mɛ ɖò Sibérie. Aklunɔzán gblamɛ wè gudo ɔ, fofó ce Bogdan wá yadonumɛkpá e sɛkpɔ toxo Angarsk tɔn é mɛ. È ɖó hwɛ n’i b’ɛ na w’azɔ̌ syɛnsyɛn nú xwè 25.

Nyì kpo nɔ ce kpo gɔ́ nú Grigory nɔ ɖɔ Mawuxó ɖò xá e lɛlɛ̌ dó Touloun lɛ é mɛ, bo ka nɔ ɖó ayi te tawun. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, mǐ nɔ kanbyɔ ɖɔ: “Mɛɖé ka ɖò fí bo jló na sà nyibu à?” Enyi mǐ mɔ mɛɖé bonu é jló na sà nyibu ɔ, mǐ nɔ ɖɔ xó nú mɛ enɛ dó lee è dá nyibu bɔ é jiwǔ gbɔn é jí. Bɔ zaanɖé kpowun ɔ, mǐ nɔ jɛ xó ɖɔ n’i dó Gbɛɖotɔ́ ɔ wu jí. Ðò hwe ɔ nu ɔ, xójlawema ɖé wlan nǔ dó Kúnnuɖetɔ́ lɛ wu ɖɔ ye nɔ kàn nyibu byɔ, loɔ, lɛngbɔ̌ lɛ ba wɛ ye ka ɖè! Bɔ mǐ ka nɔ mɔ mɛ e cí lɛngbɔ̌ ɖɔhun lɛ é nugbǒ! É víví nú mǐ tawun ɖɔ mǐ kplɔ́n Biblu xá gbɛtɔ́ e nɔ sɔ́ yeɖée hwe, bo nɔ lɛ́ yí mɛ lɛ é ɖò fí enɛ e è ma ɖè nú mɛɖé ǎ é é. Égbé ɔ, agun ɖokpo ko ɖò Touloun bo ɖó wɛnjlatɔ́ 100 jɛji.

Asì ce Maria kplɔ́n nugbǒ ɔ ɖò Ukraine ɖò Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ tɛntin. Hwenu e é ɖó xwè 18 é ɔ, gǎn  KGB tɔn ɖokpo jɛ jɔngwín jɔngwín dó n’i jí, bo dó gǎn bo na ɖóxó xá ɛ, amɔ̌, é gbɛ́ bǐ mlɛ́mlɛ́. Gbè ɖokpo ɔ, é lɛkɔ yì xwégbe bo mɔ dawe ɔ ɖò ayimimlɔ ɖò zan tɔn jí. Maria hɔn. Xomɛsin gǎn ɔ, bɔ é gblɔ̌n adǎn n’i ɖɔ è na sú i dó ganmɛ, ɖó é nyí Kúnnuɖetɔ́ wutu, bɔ nugbǒ ɔ, ɖò 1952 ɔ è ɖó hwɛ n’i ɖɔ é na sɛ̀n gan nú xwè wǒ. Nǔ cí lee é cí nú Jozɛfu e è sú dó ganmɛ ɖó gbejininɔ tɔn wutu é ɖɔhun n’i. (Bǐb. 39:12, 20) Mɔ̌tokuntɔ́ e sɔ́ Maria sín hwɛɖɔxɔsa ɔ hɛn yì gankpa ɔ mɛ é ɖɔ n’i ɖɔ: “Ma ɖi xɛsi ó. Mɛ gègě nɔ yì gankpa mɛ, bo nɔ lɛ́ tɔ́n bɔ nùɖé nɔ tɔ́n fɛn sísí mɛɖesunɔ tɔn yetɔn ǎ.” Xó enɛ lɛ dó wusyɛn lanmɛ n’i.

Sín 1952 jɛ 1956 ɔ, è sɔ́ Maria dó yadonumɛkpá ɖé mɛ sɛkpɔ toxo Gorkiy tɔn (ee nɔ nyí Nijni Novgorod dìn é) ɖò Russie bonu é na w’azɔ̌ syɛnsyɛn. È ɖegbe n’i ɖɔ é ni nɔ hɔ́n ɖɔ nú atín lɛ, enyi gbɛmɛ na bo tlɛ fá tawun ɔ nɛ. É sè wuvɛ̌ ɖò lanmɛ tawun, amɔ̌, ɖò 1956 ɔ, è ɖè è nyite bɔ é tun ta Touloun.

Hwenu e nɔví e ɖò Touloun lɛ é ɖɔ nú mì ɖɔ nɔví nyɔnu ɖé jawě é ɔ, un sɔ́ kɛkɛ afɔdókwín ce bo kun hɛn yì hǔndótɛn ɔ bo na yì kpé nɔví nyɔnu ɔ, bá d’alɔ ɛ nú é na bɛ́ agban tɔn lɛ. Tlolo e un mɔ Maria é jɛn un jɛ wǎn yí n’i jí. Un dó gǎn nú nǔ ce ni jɛ étɔn jí, bɔ é ka kpa mì nugbǒ. Mǐ wlí alɔ ɖò 1957. Xwè ɖokpo gudo ɔ, é jì vǐ nyɔnu mǐtɔn Irina, amɔ̌, awǎjijɛ e mǐ ɖó ɖò kpɔ́ninɔ xá ɛ mɛ é sukpɔ́ ɖě ǎ. Ðò 1959 ɔ, è wlí mì ɖó un zín wema junjɔn Biblu jí lɛ wu. Un nɔ gankpa ɖé mɛ nyiɖokpo nú sun ayizɛ́n. Bo na dó ɖó fífá ayi mɛ tɔn ɖò táan enɛ mɛ ɔ, un nɔ xoɖɛ hwɛhwɛ, un nɔ jihan Axɔsuɖuto ɔ tɔn lɛ, bo nɔ dó nukún lee un na jla wɛnɖagbe ɔ gbɔn hwenu e è na ɖè mì nyite é mɛ kpɔ́n.

Ðò nùkanbyɔmɛ ɖé hwenu ɖò gankpa ɔ mɛ ɔ, dobanúnǔtɔ́ ɔ d’axwá ɖɔ: “Zaanɖé dìn ɔ, mǐ na gbidi mi lee è nɔ sɔ́ ajaka xò dó kɔ́mɛ é ɖɔhun!” Un ɖɔ n’i ɖɔ: “Jezu ɖɔ ɖɔ è NA jla wɛnɖagbe Axɔsuɖuto ɔ tɔn nú akɔta lɛ bǐ, mɛɖebǔ ka sixu ɖó te ǎ.” Enɛ ɔ, dobanúnǔtɔ́ ɔ zán wlɛnwín lɛ bo dó gǎn bo na bló bonu má jó nùɖiɖi ce dó, lee un ɖɔ gbɔn ɖò bǐbɛ̌mɛ é. Hwenu e adǎngblɔ́nnúmɛ lɛ kpo ayi gɛdɛ gɛ́dɛ́ lɛ kpo ma w’azɔ̌ ǎ é ɔ, è ɖó hwɛ nú mì ɖɔ un na w’azɔ̌ syɛnsyɛn nú xwè tɛnwe, ɖò yadonumɛkpá e ɖò toxo Saransk tɔn kpá é ɖé mɛ. Ee un ɖò ali jí xwè yadonumɛkpá ɔ mɛ é ɔ, un sè ɖɔ è jì Olga vǐ nyɔnu mǐtɔn wegɔ ɔ. Asì ce kpo vǐ nyɔnu ce wè lɛ kpo ɖò zɔ nú mì có, tuùn e un tuùn ɖɔ Maria kpo nyì kpo ɖò gbeji nú Jehovah é dó gbɔ nú mì.

Ðokpo ɖò xwè ɖokpo mɛ ɔ, Maria nɔ dó hǔn bo nɔ wá ba mì kpɔ́n ɖò Saransk; nú è dó pípaan ɔ, Touloun gigosin kpo kɔlilɛ yì kpo nɔ ɖu azǎn 12 có, é ka nɔ wà mɔ̌. Xwè ɖokpo mɛ tɛgbɛ ɔ, é nɔ hɛn afɔkpa e nɔ nyí botte é yɔyɔ̌ ɖokpo wá nú mì. É nɔ fɔ Atɔxwɛ yaɖeyaɖe lɛ́ hwla dó afɔkpa lɛ mɛ. É wá sù xwé ɖokpo mɛ bɔ mɛbakpɔ́n Maria tɔn gbɔn vo nú ɖě lɛ, ɖó é kplá vǐ nyɔnu mǐtɔn wè lɛ wá. Dǒ nukún mɛ bo kpɔ́n lee nǔ cí nú mì hwenu e un mɔ ye bo ɖò kpɔ́ xá ye é!

Ðò 1966 ɔ, è ɖè mì sín yadonumɛkpá ɔ mɛ, bɔ mǐ mɛ ɛnɛ lɛ yì toxo Armavir tɔn e sɛkpɔ Xù Wiwi ɔ é mɛ. Ðò finɛ wɛ è jì vǐ sunnu mǐtɔn Yaroslav kpo Pavel kpo ɖè.

É lín ǎ bɔ azɔ̌watɔ́ KGB tɔn lɛ jɛ xwé mǐtɔn kije jí, bo na kpɔ́n ɖɔ emi na mɔ wema junjɔn Biblu jí lɛ  ɖě à jí. Ye nɔ ba gbɔn fí bǐ, bo tlɛ nɔ kpɔ́n nyibu lɛ sín nùɖuɖu mɛ lɔ. Ðò hwe enɛ lɛ ɖokpo nu ɔ, azɔ̌watɔ́ lɛ ɖò dɛ̌n jɛ wɛ ɖó yǒzo wutu, bɔ afúntúntún kpé awu yetɔn lɛ wu bǐ. É vɛ́ nú Maria ɖɔ nǔ cí mɔ̌ nú ye, ɖó ye ɖò tónú sè nú nǔ e è byɔ ye é wɛ kpowun wutu. É na atín sínsɛ́n sín sìn kpɛɖé ye, bo hɛn nǔ e ye na fɛ́ afúntúntún na é, sìn kpo wǔsúnsúnnú kpo wá nú ye. Nukɔnmɛ hwenu e gǎn KGB tɔn ɔ wá é ɔ, azɔ̌watɔ́ lɛ ɖɔ lee è nyɔ́ xomɛ dó ye wu gbɔn é n’i. Hwenu e ye xweyigbe é ɔ, gǎn ɔ ko nǔ bo bló alɔ nú mǐ. É víví nú mǐ tawun ɖɔ mǐ mɔ ɖagbe e nɔ tɔ́n sín gǎndido bo “wà nǔ ɖagbe dó ɖu ɖò nyanya jí” mɛ é.​—Hlɔ. 12:21.

Yadonumɛ lɛ ɖò ayǐ có, mǐ kpó ɖò wɛn ɔ jla wɛ ɖò Armavir. Mǐ lɛ́vɔ d’alɔ bɔ è dó wusyɛn lanmɛ nú gbɛ̌ta kpɛví wɛnjlatɔ́ lɛ tɔn e sɛkpɔ toxo Kurganinsk tɔn é. Tuùn e un tuùn ɖɔ agun ayizɛ́n ɖò Armavir égbé dìn, bɔ ɛnɛ ɖò Kurganinsk é na mì awǎjijɛ tawun.

Ðò xwè lɛ gblamɛ ɔ, é nɔ wá jɛ hweɖelɛnu bɔ awakanmɛ nɔ kú mǐ ɖò gbigbɔ lixo. Amɔ̌, é nɔ sù nukún mǐtɔn mɛ ɖɔ Jehovah nɔ zán nɔví gbejinɔtɔ́ lɛ, bɔ ye nɔ ɖè mǐ ɖó ali jí, bo nɔ lɛ́ dó wusyɛn lanmɛ nú mǐ ɖò gbigbɔ lixo. (Ðɛh. 130:3) Mɛtɛnkpɔn syɛnsyɛn ɖé wɛ é lɛ́ nyí hwenu e mǐ sɛ̀n Jehovah ɖó kpɔ́ xá azɔ̌watɔ́ KGB tɔn ɖěɖee byɔ agun ɔ mɛ bɔ mǐ ma ka ɖó ayi wu ǎ lɛ é é. Ye cí mɛ e nɔ ɖókan dó nǔ wu bo nɔ lɛ́ ɖ’alɔ tawun ɖò sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ lɛ é ɖɔhun. Mɛɖé lɛ tlɛ ɖò ye mɛ bo wá nyí agbanɖotananɔ ɖò tutoblonunu ɔ mɛ. Amɔ̌, hwenu ɖò yiyi wɛ é ɔ, mǐ wá mɔ nǔ jɛ mɛ alɔkpa e ye nyí tawun é wu.

Ðò 1978 hwenu e Maria ɖó xwè 45 é ɔ, é lɛ́ mɔ xò ɖevo. Ðó é ɖò hǔnzɔn e gbɛ́ gbigbɔ é ɖé jɛ wɛ wutu ɔ, dotóo ɔ ba ɖɔ é ni kú ǎ, lobo tɛ́n kpɔ́n bo bló bonu é na ɖè xò ɔ. Maria ka gbɛ́. Wǎgbɔ tɔn ɔ, dotóo gègě xwedó è gbɔn dotóoxwé ɔ kpo nyɛ̌ ɖé kpo ɖò alɔnu, bo dó gǎn bo na dó nyɛ̌ ɔ n’i bonu é na jì vǐ ɔ cobɔ sun tɔn na kpé. Bonu Maria na dó cyɔn alɔ xò ɔ jí ɔ, é hɔn sín dotóoxwé ɔ.

Mɛ e ɖò KGB mɛ lɛ é ɖegbe ɖɔ mǐ ni tɔ́n sín toxo ɔ mɛ. Mǐ sɛ̀ tɛn yì gletoxo e sɛkpɔ toxo Tallinn tɔn é ɖé mɛ ɖò Estonie, akpáxwé Union Soviétique tɔn ɖé wɛ finɛ nyí ɖ’ayǐ. Ðò tallinn ɔ, nǔ e dotóo ɔ ɖɔ é sɔ́ wá jɛ ǎ bɔ Maria jì vǐ sunnu ɖokpo bɔ lanmɛ tɔn ɖò ganji, b’ɛ nɔ nyí Vitaly.

Nukɔnmɛ ɔ, mǐ sɛ̀ tɛn sín Estonie yì Nezlobnaya sín xá ɔ mɛ ɖò tofɔligbé Russie tɔn. Ayi mǐtɔn nɔ ɖò te bɔ mǐ nɔ jla wɛn ɔ ɖò toxo e lɛlɛ̌ dó mǐ lɛ é mɛ, ɖó mɛ lɛ nɔ gosin tò ɔ bǐ mɛ, bo nɔ wá xá enɛ lɛ mɛ. Azɔn wɛ nɔ hɛn ye wá finɛ, amɔ̌, ye mɛɖé lɛ nɔ lɛkɔ yì kpo nukúnɖiɖo gbɛ̀ mavɔmavɔ tɔn kpo!

Mǐ nɔ dó gǎn bo na bló bɔ vǐ sunnu mǐtɔn lɛ kpo vǐ nyɔnu mǐtɔn lɛ kpo na yí wǎn nú Jehovah, bá lɛ́ ɖó jlǒ bo na sɛ̀n ɛ. Hwɛhwɛ wɛ mǐ nɔ ylɔ nɔví sunnu ɖěɖee sín kpɔ́ndéwú sixu d’alɔ vǐ mǐtɔn lɛ é wá xwégbe. Nɔví sunnu ce Grigory ee wà nukúnkpénuwutɔ́ tomɛyitɔ́ sín azɔ̌ sín 1970 yì 1995 é nɔ wá ba mǐ kpɔ́n ɖò gbesisɔmɛ. Xwédo ɔ bǐ nɔ ɖu vivǐ jonɔ e é nɔ ba mǐ é tɔn, ɖó é nɔ dó awǎjijɛ nú mɛ lobo nɔ lɛ́ ɖɔ fanfún. Enyi jonɔ lɛ́ ba mǐ ɔ, hwɛhwɛ wɛ mǐ nɔ sɔ́ tan e ɖò Biblu mɛ lɛ é dó d’ayihun, enɛ zɔ́n bɔ wǎn e vǐ mǐtɔn lɛ yí nú tan Biblu tɔn lɛ é jɛji.

 Ðò 1987 ɔ, vǐ sunnu mǐtɔn Yaroslav sɛ̀ tɛn yì toxo Riga tɔn mɛ ɖò Latvia, finɛ ɔ, é kpé nǔ wu bo ɖɔ Mawuxó d’eji. Amɔ̌, hwenu e é gbɛ́ ɖɔ emi kún na wà ahwanzɔ́ ó é ɔ, è ɖó hwɛ n’i ɖɔ é na sɛ̀n gan nú xwè ɖokpo adaɖé, bɔ é sɛ̀n gan ɖò gankpa vovo tɛnnɛ mɛ. Xó e un ɖɔ n’i dó nǔ e jɛ dó wutu ce ɖò gankpa mɛ é wu é d’alɔ ɛ bɔ é dɛ ɖ’enu. Nukɔnmɛ ɔ, é bɛ́ gbexosin-alijitɔ́zɔ́. Ðò 1990 ɔ, vǐ sunnu mǐtɔn Pavel e ɖó xwè 19 é jló na wà gbexosin-alijitɔ́ sín azɔ̌ ɖò Sakhalin, tɔtɛntinto e ɖò totaligbé Japon tɔn é mɛ. Tlolo hwɛ̌ ɔ, mǐ ba ɖɔ é ni yì ǎ. Wɛnjlatɔ́ 20 kpowun wɛ ɖò tɔtɛntinto enɛ ɔ bǐ mɛ, bɔ fí e mǐ nɔ nɔ é ɖó kilomɛtlu 9 000 mɔ̌ dó tɔtɛntinto ɔ. Amɔ̌ gudo mɛ ɔ, mǐ yí gbè, bo wá mɔ ɖɔ gbeta ɖagbe ɖé kɔn wɛ é wá. Mɛ e ɖò finɛ lɛ é nɔ yí wɛn Axɔsuɖuto ɔ tɔn. Ðò xwè yɔywɛ ɖé vlamɛ ɔ, è ɖó agun tantɔn ayǐ ɖò finɛ. Pavel wà sinsɛnzɔ́ ɖò Sakhalin kaka jɛ 1995. Hwe ɔ nu ɔ, vǐ sunnu mǐtɔn kpɛví bǐ Vitaly kɛɖɛ wɛ kpó ɖò gɔ̌n mǐtɔn. Sín hwenu e é ɖò vǔ é wɛ é yí wǎn nú Biblu xixa. Hwenu e é ɖó xwè 14 é ɔ, é jɛ gbexosin-alijitɔ́zɔ́ wà jí, bɔ nyì lɔ wà azɔ̌ enɛ xá ɛ nú xwè wè. Táan enɛ lɛ víví tawun. Hwenu e Vitaly ɖó xwè 19 é ɔ, é lɔ yì bo bɛ́ gbexosin-alijitɔ́ titewungbe tɔn sín azɔ̌.

Ðò 1952 ɔ, gan KGB tɔn ɖé ɖɔ nú Maria ɖɔ: “Gbɛ̌ nùɖiɖi towe, alǒ a na sɛ̀n gan nú xwè wǒ. Enyi a wá tɔ́n ɔ, a na ko dó mɛxo bo na nɔ hwiɖokpo.” Amɔ̌, nǔ lɛ́ wá gbɔn vo bǐ mlɛ́mlɛ́. Mǐ mɔ wanyiyi Mawu xomɛnyɔtɔ́ mǐtɔn Jehovah tɔn, vǐ mǐtɔn lɛ tɔn kpo mɛ gègě ɖěɖee mǐ d’alɔ bɔ ye wá mɔ nugbǒ ɔ lɛ é tɔn kpo. É víví nú nyì kpo Maria kpo ɖɔ mǐ ɖi sà gbɔn fí e vǐ mǐtɔn lɛ ɖò sinsɛnzɔ́ wà ɖè wɛ lɛ é. Mǐ mɔ lee é nɔ sù nukún mɛ ɖěɖee vǐ mǐtɔn lɛ d’alɔ bɔ ye kplɔ́n nǔ dó Jehovah wu lɛ é tɔn mɛ gbɔn é.

Ðò 1991 ɔ, è tuùn azɔ̌ Kúnnuɖetɔ́ Jehovah tɔn lɛ tɔn ɖò sɛ́n lixo. Gbeta enɛ e kɔn è wá é na hlɔnhlɔn wɛnɖagbejijlazɔ́ ɔ. Agun mǐtɔn tlɛ xɔ mɔ̌to ɖé, bɔ mǐ nɔ dó yì toxo e lɛlɛ̌ dó mǐ lɛ é kpo gletoxo lɛ kpo mɛ ɖò aklunɔzán gblamɛ fifo ɖokpo ɖokpo.

É víví nú mì tawun ɖɔ Yaroslav kpo asì tɔn Alyona kpo, gɔ́ nú Pavel kpo asì tɔn Raya kpo ɖò sinsɛnzɔ́ wà wɛ ɖò Betɛli, bɔ Vitaly kpo asì tɔn Svetlana kpo ɖò nukúnkpénuwutɔ́zɔ́ wà wɛ. Vǐ nyɔnu ɖaxó mǐtɔn Irina kpo xwédo tɔn kpo ɖò Allemagne. Asú tɔn Vladimir kpo vǐ sunnu yetɔn atɔn lɛ bǐ kpo wɛ nyí mɛxo agun tɔn. Vǐ nyɔnu mǐtɔn Olga nɔ nɔ Estonie bo nɔ ylɔ mì hwɛhwɛ. É blawu ɖɔ asì vívɛ́ ce Maria kú ɖò 2014. Akpàkpà ɖò sísɔ́ mì wɛ bonu má lɛ́ mɔ ɛ ɖò fínfɔ́n sín kú hwenu! Dìn ɔ, un nɔ nɔ toxo Belgorod tɔn mɛ, bɔ nɔví e ɖò fí lɛ é nɔ d’alɔ mì tawun.

Xwè ɖěɖee un zán ɖò sinsɛnzɔ́ Jehovah tɔn mɛ lɛ é kplɔ́n mì ɖɔ gbejininɔ nɔ byɔ gǎndido tawun, amɔ̌, fífá ayi mɛ tɔn e Jehovah nɔ wá na mɛ é xɔ akwɛ b’ɛ vɛ́ jlɛ́. Nyɔna e nyì kpo Maria kpo mɔ ɖò gbejininɔ mɛ lɛ é zɛ nǔ e mǐ ma sixu lin na mɔ gbeɖé ǎ lɛ é wu. Cobonu Union Soviétique na j’ayǐ ɖò 1991 ɔ, wɛnjlatɔ́ 40 000 jɛji kpowun wɛ tíìn ɖò finɛ. Amɔ̌, ɖò égbé ɔ, wɛnjlatɔ́ 400 000 jɛji wɛ ɖò tò e ɖò Union Soviétique mɛ ɖ’ayǐ lɛ é mɛ! Xwè 83 wɛ un ɖó dìn bo ka lɛ́ kpó ɖò mɛxo agun tɔn nyí wɛ. Alɔdo Jehovah tɔn zɔ́n bɔ un mɔ hlɔnhlɔn hwebǐnu bo dɛ. É ɖò wɛn ɖɔ Jehovah d’ajɔ mì bɔ é vɛ́ jlɛ́.​—Ðɛh. 13:6.