1, 2. Nɛ̌ Biblu ka ɖɔ togun Jehovah tɔn sín nukɔnyiyi ɖ’ayǐ gbɔn?

JEHOVAH sɛntɔ́ gbejinɔtɔ́ e ɖò ayikúngban jí bo nyí Kúnnuɖetɔ́ tɔn lɛ é nyí tutoblonunu bunɔ ɖé. Nugbǒ wɛ ɖɔ gbɛtɔ́ hwɛhutɔ́ lɛ wɛ ɖ’emɛ bo nɔ wà nǔ nyì dò. É ɖò mɔ̌ có, gbigbɔ mímɛ́ Mawu tɔn ɖò gudo nú agun tɔn e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ é bonu é na sù bo yì nukɔn. Lin tamɛ kpɔ́n dó nùjiwǔ ɖěɖee Jehovah ɖò wiwa wɛ gbɔn togun tɔn e nyí hwɛhutɔ́ bo ka ɖó jlǒ é gblamɛ lɛ é kpɛɖé jí.

² Hwenu e azǎn gudogudo tɔn gbɛ̀ elɔ tɔn lɛ bɛ́ ɖò 1914 é ɔ, Mawu sɛntɔ́ nugbǒ lɛ kpɛɖé jɛn ɖò ayikúngban jí. Amɔ̌, Jehovah kɔn nyɔna dó Mawuxóɖiɖɔzɔ́ yetɔn jí. Ðò xwè e bɔ d’ewu lɛ é mɛ ɔ, mɛ yɔyɔ̌ livi mɔkpan kplɔ́n nugbǒ Biblu tɔn lɛ bo huzu Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn lɛ. Jehovah ko mɔ nukɔnyiyi jiwǔ enɛ ɔ sɛ́dó, bo ɖɔ: “Xwétá e hwe hú xwétá lɛ bǐ ɔ na ɖó gbɛtɔ́ afatɔ́n (1 000); xwétá e ma ɖó gǎn ɖebǔ ǎ ɖò xwétá lɛ mɛ ɔ na huzu togun syɛnsyɛn. Nyɛ Mawu Mavɔmavɔ ɔ, é jɛ hwetɔnnu ɔ, un na bló nǔ enɛ blewun.” (Eza. 60:22) Nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ ɔ jɛnu ɖò azǎn gudogudo tɔn elɔ lɛ mɛ. Enɛ wu ɔ, tò gègě tíìn bɔ mɛ nabi e ɖò togun Mawu tɔn mɛ ɖò  ayikúngban jí dìn lɛ é ko sukpɔ́ hugǎn toví yetɔn lɛ.

3. Nɛ̌ Mawu sɛntɔ́ nugbǒ lɛ ka ɖè wanyiyi xlɛ́ gbɔn?

³ Ðò hwe mǐtɔn nu ɔ, Jehovah lɛ́vɔ d’alɔ togun tɔn bɔ é tɛnkpɔn bo ɖó jijɔ tɔn e hugǎn bǐ é tawun, é wɛ nyí wanyiyi. (1 Jaan 4:8) Jezu, ee ɖó wanyiyi Mawu ɖɔhun é, ɖɔ nú ahwanvu tɔn lɛ ɖɔ: “Un ɖò sɛ́n yɔyɔ̌ ɖokpo na mi wɛ: mi yí wǎn nú miɖée. . . . Wanyiyi e mi na ɖó nú miɖée ɔ, wɛ na ɖexlɛ́ mɛ lɛ bǐ ɖɔ mi nyí ahwanvu ce nugbǒ.” (Jaan 13:34, 35) Xwè e wá yì lɛ é ɖexlɛ́ ɖɔ nǔ enɛ ɖò taji tawun, ɖó ahwan e akɔta lɛ fun bo hu mɛ gbɔn fí bǐ é wu. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, gbɛtɔ́ livi 55 mɔ̌ wɛ Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ kɔ́kɔ́ɖɔ́kɔ́ hu. Amɔ̌, Kúnnuɖetɔ́ Jehovah Tɔn lɛ ɖ’alɔ ɖò kún e è sú dó nú mɛ gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ mɔ̌ é mɛ ǎ. (Xà Micée 4:1, 3.) Enɛ d’alɔ ye bɔ ye “mɛ́ sín hun gbɛtɔ́ lɛ bǐ tɔn mɛ.”​—Mɛ. 20:26, NWT.

4. Etɛwu nukɔnyiyi togun Jehovah tɔn tɔn ka jiwǔ?

⁴ Nukɔnyiyi togun Mawu tɔn tɔn enɛ ɔ tíìn ɖò gbɛ̀ baɖabaɖa e Biblu ɖɔ ɖɔ “gǎn nyanya gbɛ̀ elɔ tɔn” Satáan ɖò acɛ kpa na wɛ é mɛ. (2 Kɔ. 4:4) É nɔ zán toxóɖɔgbɛ́ gbɛ̀ elɔ tɔn lɛ kpo xójlajla sín gɔnu gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ kpo. Amɔ̌, é sixu ɖó wɛnɖagbe ɔ jijla te ǎ. É ɖò mɔ̌ có, ɖó Satáan tuùn ɖɔ hwenu kpɛɖé jɛn kpò nú emi wutu ɔ, é nɔ zán wlɛnwín tɛnmɛ tɛnmɛ lɛ bo na dó ɖè mɛ lɛ sín sinsɛn-biblo nugbǒ ɔ kɔn.​—Nǔɖe. 12:12.

5. Etɛwu mɛ ɖevo lɛ ka sixu dó xomɛsin xomɛ nú mǐ hweɖelɛnu? (Kpɔ́n fɔtóo e ɖò bǐbɛ̌mɛ é.)

⁵ Agun Klisanwun tɔn nɔ tɛɖɛ̌ jí ɖɔ wǎn yí nú Mawu kpo gbɛtɔ́ mǐ ɖɔhun lɛ kpo ɖò taji tawun. Jezu ɖɔ ɖɔ mɔ̌ wɛ é ɖó na nyí. Hwenu e è kàn sɛ́n e ɖò taji hú bǐ é byɔ ɛ é ɔ, é yí gbè ɖɔ: “‘A na yí wǎn nú Aklunɔ Mawu towe kpodo ayi towe bǐ kpo, kpodo lindɔ̌n towe bǐ kpo, kpodo linlin towe bǐ kpo.’ Sɛ́n ɖaxó e jɛ nukɔn nú sɛ́n lɛ bǐ ɔ nɛ. Sɛ́n wegɔ ɔ e bɔ d’ewu, bo ɖi nukɔntɔn ɔ ɖíe: ‘A na yí wǎn nú nɔzo towe hwiɖesu ɖɔhun.’” (Mat. 22:35-39) É ɖò mɔ̌ có, Biblu ɖɔ nyí wɛn ɖɔ hwɛhuhu Adamu tɔn zɔ́n bɔ è jì mǐ bǐ kpo hwɛhuhu kpo. (Xà Hlɔmanu lɛ 5:12, 19.) Enɛ wu ɔ, mɛ e ɖò agun ɔ mɛ é ɖé lɛ sixu ɖɔ nùɖé alǒ wà nùɖé b’ɛ vɛ́ nú mǐ hweɖelɛnu. Enɛ sixu tɛ́n wanyiyi e mǐ ɖó nú Jehovah kpo togun tɔn kpo é kpɔ́n. Etɛ mǐ ka na wà ɖò ninɔmɛ mɔhunkɔtɔn lɛ mɛ? Mawu sɛntɔ́ hwexónu tɔn ɖé lɛ tlɛ ɖɔ alǒ wà nùɖé lɛ b’ɛ vɛ́ nú mɛ ɖevo lɛ, lobɔ nǔ e Biblu ɖɔ dó ye wu lɛ é sixu kplɔ́n nǔ mǐ.

6. Nɛ̌ Eli ma ka kpéwú bo dɔn tó nú vǐ sunnu tɔn lɛ ǎ gbɔn?

⁶ Ði kpɔ́ndéwú ɔ, Vɔsanúxwlémawutɔ́ Ðaxó Eli ɖó vǐ sunnu wè bɔ ye jɛhun dó sɛ́n Jehovah tɔn lɛ jí ǎ. Mǐ xà ɖɔ: “Eli ví lɛ ɔ, nùvɔnɔ wɛ nú ye; ye keya nú Mawu Mavɔmavɔ ǎ.” (1 Sam. 2:12) Tɔ́ yetɔn nɔ nukɔn ɖò hunjijɛ dó sinsɛn-biblo nugbǒ ɔ jí mɛ có, vǐ sunnu tɔn wè lɛ hu hwɛ syɛnsyɛn lɛ. Eli tuùn nǔ enɛ bo ɖó na dɔn tó nú ye, amɔ̌, é bóɖó ye. Wǎgbɔ tɔn ɔ, Mawu ɖó hwɛ nú xwédo Eli tɔn tlili. (1 Sam. 3:10-14) É wá yá é ɔ, è sɔ́ na gbè kúnkan tɔn lɛ bonu ye na nɔ nyí vɔsanúxwlémawutɔ́ ɖaxó ǎ. Enyi a ko nɔ gbɛ̀ ɖò Eli hwenu wɛ ɔ, nɛ̌ a ka na wà nǔ gbɔn nú vɛ̌ e Eli dó nú hwɛ e vǐ sunnu tɔn lɛ hu lɛ é? A na lɔn bɔ enɛ na nyí afɔklɛ́nnú nú we, kaka bɔ a na jó Mawu sinsɛn dó wɛ à?

7. Nɛ̌ hwɛ e Davidi hu é ka syɛn sɔ? Etɛ Mawu ka wà?

⁷ Jehovah yí wǎn nú Davidi, bɔ nǔ tɔn “nyɔ́ nukún tɔn mɛ.” (1 Sam. 13:13, 14; Mɛ. 13:22) Amɔ̌, Davidi wá dó afɔ gbě nú Bɛtisabe, b’ɛ mɔ xò. Nǔ enɛ jɛ hwenu e  asú tɔn Ulíi ɖò ahwangbenu é. Hwenu e Ulíi lɛkɔ wá xwégbe klewun é ɔ, Davidi tɛnkpɔn bonu é na ɖóxó xá Bɛtisabe, b’ɛ na nyí ɖɔ é wɛ dó xò ɔ. Ulíi wà nǔ e axɔsu ɔ jló é ǎ, enɛ wu ɔ, Davidi bló tuto bɔ è hu i ɖò ahwangbenu. Davidi sún sìn adanuwiwa enɛ tɔn b’ɛ vɛ́ jlɛ́: nǔ nyanya lɛ gbò é kpo xwédo tɔn kpo. (2 Sam. 12:9-12) É ɖò mɔ̌ có, Jehovah kú nǔblawu nú nya enɛ e ‘zán gbɛ̀ ganji kpodo ayixa tɔn kpo’ ɖò nukɔn tɔn é. (1 Axɔ. 9:4) Enyi a ko nɔ gbɛ̀ ɖò togun Mawu tɔn mɛ hwenɛnu wɛ ɔ, nɛ̌ a ka na wà nǔ gbɔn? Walɔ nyanya Davidi tɔn na nyí afɔklɛ́nnú nú we wɛ à?

8. (a) Nɛ̌ mɛsɛ́dó Piyɛ́ɛ ma ka ɖɔ gbè bo wà gbè ǎ gbɔn? (b) Ee Piyɛ́ɛ wà nǔ nyì dò gudo é ɔ, aniwu Jehovah ka lɛ́vɔ zán ɛ?

⁸ Kpɔ́ndéwú ɖevo e Biblu na é wɛ nyí mɛsɛ́dó Piyɛ́ɛ tɔn. Jezu sɔ́ ɛ b’ɛ nyí ɖokpo ɖò mɛsɛ́dó lɛ mɛ; é ɖò mɔ̌ có, Piyɛ́ɛ ɖɔ alǒ wà nùɖé lɛ hweɖelɛnu, b’ɛ wá vɛ́ n’i ɖò nukɔnmɛ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, mɛsɛ́dó lɛ hɔn jó Jezu dó ɖò ninɔmɛ vɛwǔ ɖé mɛ. Piyɛ́ɛ ka ko ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ enyi mɛ ɖě lɛ na bo tlɛ wà mɔ̌ ɔ, emilɛ kún na wà mɔ̌ ó. (Mak. 14:27-31, 50) Nǔ ɖò mɔ̌ có, hwenu e è wlí Jezu xwè hwɛ nukɔn é ɔ, mɛsɛ́dó lɛ bǐ hɔn jó è dó, kaka jɛ Piyɛ́ɛ jí. Piyɛ́ɛ gbɛ́ azɔn nabi ɖé ɖɔ emi kún tlɛ tuùn Jezu ó. (Mak. 14:53, 54, 66-72) É ɖò mɔ̌ có, é wá vɛ́ nú Piyɛ́ɛ tawun, bɔ Jehovah lɛ́vɔ zán ɛ. Enyi a ko nyí ahwanvu hwenɛnu wɛ ɔ, nǔ e Piyɛ́ɛ wà lɛ é na d’akpà gbejininɔ towe nú Jehovah wu wɛ à?

9. Etɛwu a ka ɖeji ɖɔ Mawu nɔ wà nǔ jlɔjlɔ hwebǐnu?

⁹ Mɛ e wà nǔ b’ɛ vɛ́ nú mɛ ɖevo lɛ é sín kpɔ́ndéwú klewun ɖé wɛ nyí enɛ lɛ. È sixu lɛ́ slɛ́ kpɔ́ndéwú xwè kanweko e wá yì lɛ é tɔn alǒ agaɖanu tɔn gègě ɖevo lɛ, bɔ ye mɛ e ɖò Jehovah sɛ̀n wɛ é ɖé lɛ wà nǔ nyanya lɛ bo hɛn nǔ gblé dó mɛ ɖevo lɛ wu. Nùkanbyɔ ɔ wɛ nyí ɖɔ, nɛ̌ a ka na wà nǔ gbɔn? A na lɔn bɔ nùwanyido yetɔn lɛ na nyí afɔklɛ́nnú nú we, bɔ a na jó Jehovah kpo togun tɔn kpo dó, kaka jɛ agun e ɖò xá towe mɛ é jí wɛ à? Alǒ a na yí gbè ɖɔ Jehovah sixu jó hwenu dó nú  nùwanyidotɔ́ lɛ bɔ ye na lɛkɔ, lobɔ é na jla nùwanyido lɛ ɖó lobo na wà nǔ lee é jɛxa gbɔn é à? Ðò alɔ ɖevo mɛ ɔ, é nɔ wá jɛ bɔ mɛ e hu hwɛ syɛnsyɛn lɛ é nɔ gbɛ́ nùblawukúnúmɛ Jehovah tɔn bo nɔ lɛkɔ ǎ. Ðò ninɔmɛ mɔhun lɛ mɛ ɔ, a ka na ɖeji ɖɔ Jehovah na wá ɖɔhwɛ xá nùwanyidotɔ́ mɔhun lɛ, vlafo bo ɖè ye sín agun ɔ mɛ à?

10. Etɛ mɛ Jezu ka mɔ nukúnnú jɛ dó nùwanyido Judasi Isikaliɔti kpo Piyɛ́ɛ kpo tɔn wu?

¹⁰ Mawu sɛntɔ́ e mɛ e lɛlɛ̌ dó ye lɛ é ɖò nǔ wà nyì dò wɛ syɛnsyɛn có, ye ka nɔ gbeji nú Jehovah kpo togun tɔn kpo é sín tan gègě wɛ ɖò Biblu mɛ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ee Jezu xoɖɛ zǎn ɖokpo mɛ kaka bɔ ayǐ hɔ́n gudo é ɔ, é cyan mɛsɛ́dó 12 lɛ. Judasi Isikaliɔti ɖò ye mɛ. Hwenu e Judasi wá sà Klisu é ɔ, é lɔn bonu gbejimanɔ enɛ d’akpà kancica e ɖò éyɛ kpo Tɔ́ tɔn Jehovah kpo tɛntin é wu ǎ; mɔ̌ jɛn Jezu ma lɛ́ lɔn bonu gbɛ̌ e Piyɛ́ɛ gbɛ́ ɖɔ emi kún tuùn i ó é wà mɔ̌ ǎ é nɛ. (Luk. 6:12-16; 22:2-6, 31, 32) Jezu tuùn ɖɔ nǔ enɛ lɛ kún sín Jehovah alǒ togun tɔn wu ó. Ahwanvu Jezu tɔn ɖé lɛ dó winnya ɛ có, é kpó ɖò azɔ̌ ɖagbeɖagbe e wà wɛ é ɖè é wà wɛ. Jehovah d’ajɔ ɛ bo fɔ́n ɛ sín kú, bɔ mɔ̌ mɛ ɔ, é hun ali nú Jezu b’ɛ na huzu Axɔsuɖuto jixwé tɔn ɔ sín Axɔsu.​—Mat. 28:7, 18-20.

11. Etɛ Biblu ka ɖɔ ɖ’ayǐ dó mɛsɛntɔ́ Jehovah tɔn hwe mǐtɔn nu tɔn lɛ wu?

¹¹ Hwɛjijɔ jɔ hwɛjijɔ lɛ wu wɛ Jezu ɖeji dó Jehovah kpo togun tɔn kpo wu, b’ɛ ka lɛ́ kpó ɖò mɔ̌ égbé. Nugbǒ ɔ, enyi mǐ lin tamɛ dó nǔ e Jehovah ɖò wiwa wɛ gbɔn mɛsɛntɔ́ tɔn lɛ gblamɛ ɖò azǎn gudogudo tɔn elɔ lɛ mɛ é jí ɔ, é nɔ jiwǔ ɖò nukún mǐtɔn mɛ kpowun wɛ. Togun ɖevo ɖebǔ sɔ́ ɖè bo ɖò nugbǒ ɔ jla wɛ gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ ǎ, ɖó Jehovah ɖò ali xlɛ́ mɛ ɖevo lɛ wɛ lee é ɖ’ewu gbɔn nú agun tɔn e ɖò bǔ égbé é ǎ. Ezayíi 65:14 tinmɛ ninɔmɛ e mɛ togun Mawu tɔn ɖè ɖò gbigbɔ lixo é bo ɖɔ: “Mɛsɛntɔ́ ce lɛ na nɔ ɖò xó sú wɛ kpo awǎjijɛ kpo, ɖó nǔ na nyɔ́ nú ye.”

12. Linlin tɛ mǐ ka ɖó na ɖó dó nùwanyido mɛ ɖevo lɛ tɔn wu?

¹² Mɛsɛntɔ́ Jehovah tɔn lɛ ɖò awǎjijɛ mɛ, ɖó nǔ ɖagbe e Jehovah ɖò ali xlɛ́ ye wɛ bɔ ye ɖò wiwa wɛ lɛ é wu. Gbɛ̀ e ɖò Satáan sín acɛ glɔ é ka ɖò alě na wɛ, ɖó ninɔmɛ lɛ ɖò nylanyla d’eji wɛ wutu. Xlonɔnú kpo ali búbú kpo wɛ é na nyí ɖɔ è ni dóhwɛ Jehovah alǒ agun tɔn, ɖó nùwanyido mɛsɛntɔ́ tɔn kpɛɖé tɔn wutu. Mǐ ɖó na zunfan gbeji e mǐ ɖè nú Jehovah kpo tuto tɔn lɛ kpo é, bo kplɔ́n lee mǐ na wà nǔ gbɔn hwenu e mɛ ɖevo lɛ wà nǔ nyì dò é.

13, 14. (a) Etɛwu mǐ ka ɖó na nɔ ɖó suúlu dó mǐɖée lɛ wu? (b) Akpá tɛ mǐ ka ɖó na nɔ flín?

¹³ Nɛ̌ mǐ ka sixu ɖeɖɛ ninɔmɛ e mɛ Mawu sɛntɔ́ ɖé na ɖɔ nùɖé alǒ wà nùɖé b’ɛ na mɛ̀ mǐ é gbɔn? Nugbodòdó Biblu tɔn ɖagbeɖagbe ɖé ɖíe: “Ma nɔ yawu sìn xomɛ ó, ɖó mɛ e ma nɔ lin tamɛ ganji ǎ lɛ wɛ ma nɔ lín sìn xomɛ ǎ.” (Nùt. 7:9) Mǐ ɖó na flín ɖɔ mǐ mɛ bǐ wɛ è ɖè sín ninɔmɛ gbɛtɔ́ maɖóblɔ̌ tɔn e ɖè ɖò Edɛni mɛ é mɛ sín xwè 6 000 mɔ̌ ɖíe. Gbɛtɔ́ hwɛhutɔ́ lɛ sixu xógló nùwanyido lɛ ǎ. Enɛ wu ɔ, é na nyɔ́ ɖebǔ ɖɔ mǐ ni ɖó nukún nǔ gègě ɖò nùɖitɔ́ hàtɔ́ mǐtɔn lɛ sí, bo tin bɔ nùwanyido yetɔn lɛ na fin awǎjijɛ e togun Mawu tɔn mɛ ninɔ nɔ hɛn wá nú mǐ ɖò azǎn gudogudo tɔn elɔ lɛ mɛ é sín así mǐtɔn ǎ. Nùwanyido e tlɛ na nyla hú mɔ̌ é wɛ nyí ɖɔ mǐ na lɔn bɔ hwɛhuhu mɛ ɖevo lɛ tɔn na nyí afɔklɛ́nnú nú mǐ, bo zɔ́n bɔ mǐ na jó tutoblonunu Jehovah tɔn dó. Enyi nǔ nyí mɔ̌ gbeɖé ɔ, mǐ na ba wǔ e Mawu jɔ mǐ bɔ mǐ na wà jlǒ tɔn é, kpo gbɛ̀  yɔyɔ̌ Mawu tɔn e ɖó nukún wɛ mǐ ɖè é kpo kpò.

¹⁴ Bo na dó zunfan awǎjijɛ ɖaxó kpo nukúnɖiɖo tewungbeju e mǐ ɖó é kpo ɔ, mǐ ɖó na hɛn gbɔdónúmɛ sín akpá elɔ e Jehovah dó é d’ayi mɛ: “Eɖíe, un na bló jinukúnsin yɔyɔ̌, bo na bló ayikúngban yɔyɔ̌. Enɛ ɔ, mɛɖé sɔ́ na flín nǔ xóxó lɛ ǎ. Ye sɔ́ na wá ayi mɛ nú mɛɖé ǎ.” (Eza. 65:17; 2 Pi. 3:13) Ma lɔn nú nùwanyido mɛ ɖevo lɛ tɔn zɔ́n bonu nyɔna enɛ lɛ yì tɛ́ we ó.

15. Etɛ Jezu ka ɖɔ mǐ ɖó na wà hwenu e mɛ ɖevo lɛ wà nǔ nyì dò nú mǐ é?

¹⁵ É ɖò mɔ̌ có, ɖó mǐ ko ɖò gbɛ̀ yɔyɔ̌ ɔ mɛ ǎ wutu ɔ, mǐ ɖó na nɔ gbéjé lee Jehovah ba ɖɔ mǐ ni nɔ ɖeɖɛ ninɔmɛ lɛ gbɔn é kpɔ́n, hwenu e mɛ ɖevo lɛ ɖɔ nùɖé alǒ wà nùɖé b’ɛ mɛ̀ mǐ é. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, nugbodòdó e mǐ ɖó na flín é ɖokpo wɛ nyí nǔ e Jezu ɖɔ é: “Enyi mi nɔ sɔ́ nǔ ɖěɖee gbɛtɔ́ lɛ wà nyì dò nú mi lɛ kɛ ye ɔ, Tɔ́ mitɔn e ɖò [jixwé] ɔ na sɔ́ mi lɔmɔ̌ tɔn lɛ kɛ mi. Loɔ, enyi mi ma nɔ sɔ́ nǔ ɖee gbɛtɔ́ lɛ wà nyì dò nú mi lɛ kɛ ye ǎ ɔ, Tɔ́ mitɔn na sɔ́ mi lɔmɔ̌ tɔn lɛ kɛ mi ǎ.” Lɛ̌vɔ flín ɖɔ, hwenu e Piyɛ́ɛ kanbyɔ Jezu ɖɔ “azɔn tɛnwe wɛ” mǐ ɖó na sɔ́ hwɛ kɛ mɛ à é jí é ɔ, Jezu yí gbè n’i ɖɔ: “Kaka yì azɔn tɛnwe kɛɖɛ kpowun wɛ é na nyí ǎ; loɔ, azɔn kanɖé gban (70) kanɖé gban (70) donu tɛnwe.” É ɖò wɛn ɖɔ, ɖiɖɔ wɛ Jezu ɖè ɖɔ mǐ ɖó na nɔ sɔ́ jlǒ dó sɔ́ hwɛ kɛ mɛ hwebǐnu; nǔ nukɔntɔn e ayi mǐtɔn ɖó na nɔ mlɛ́ hugǎn é nɛ.​—Mat. 6:14, 15; 18:21, 22.

16. Kpɔ́ndéwú ɖagbe tɛ Jozɛfu ka zé ɖ’ayǐ?

¹⁶ Jozɛfu zé lee è na ɖeɖɛ nùwanyido lɛ gbɔn é sín kpɔ́ndéwú ɖagbe ɖé ɖ’ayǐ; éyɛ wɛ nyí vǐ nukɔntɔn ɖò vǐ sunnu wè e Hlacɛli jì nú Jakɔbu é mɛ. Tɔ́ví Jozɛfu tɔn wǒ lɛ hwanwǔ dó wǔ tɔn, ɖó tɔ́ yetɔn yí wǎn n’i wutu. Enɛ gudo ɔ, ye sà Jozɛfu dó kannumɔgbenu. Xwè mɔkpan gudo ɔ, azɔ̌ ɖagbe e Jozɛfu wà ɖò Ejipu é zɔ́n bɔ é huzu azaglɔgán nukɔntɔn axɔsu tò ɔ tɔn tɔn. Hwenu e adɔ ɖé tɔ́n ɖò xá ɔ mɛ é ɔ, tɔ́ví Jozɛfu tɔn lɛ wá nùɖuɖu xɔ gbé ɖò Ejipu, ye ka sɔ́ tuùn i ǎ. Jozɛfu hɛn ɔ é na zán acɛ e é ɖó é bo ba hlɔn, ɖó nǔ nyanya e tɔ́ví tɔn lɛ wà xá ɛ ɖ’ayǐ é wu. Amɔ̌, é tɛ́n tɔ́ví tɔn lɛ kpɔ́n bo kpɔ́n ɖɔ ye ka ko huzu jijɔ à jí. Ee Jozɛfu mɔ ɖɔ tɔ́ví emitɔn lɛ ko huzu jijɔ nugbǒ nugbǒ é ɔ, é ɖè éɖée xlɛ́ ye. É wá ɖɔ nú ye ɖɔ: “Xɛsi ni ma ɖi mi ó; un na kpé nukún dó mi kpo mɛ mitɔn lɛ kpo wu.” Tan Biblu tɔn ɔ ɖɔ gɔ́ na ɖɔ: “Enɛ ɔ, Jozɛfu ɖɔ xó nú ye kpo wanyiyi kpo bo dó na akɔnkpinkpan ye.”​—Bǐb. 50:21.

17. Etɛ a ka jló na wà hwenu e mɛ ɖevo lɛ na wà nǔ nyì dò é?

¹⁷ Nùnywɛ sín nǔ wɛ é lɛ́vɔ nyí ɖɔ mǐ ni flín ɖɔ, ɖó mǐ mɛ bǐ wɛ nɔ wà nǔ nyì dò wutu ɔ, mǐ sixu ko ɖò xomɛsin dó xomɛ nú mɛ ɖevo lɛ wɛ. Enyi mǐ ɖ’ayi wu ɖɔ mǐ wà mɔ̌ ɔ, alixlɛ́mɛ Biblu tɔn wɛ nyí ɖɔ mǐ ni yì mɔ mɛ e mǐ wà nǔ nyì dò na é, bo tɛnkpɔn bo dóhwɛ gbɔ. (Xà Matie 5:23, 24.) Enyi mɛ ɖevo lɛ sɔ́ hwɛ mǐtɔn lɛ kɛ mǐ ɔ, é nɔ víví nú mǐ kpɔ́n, enɛ wu ɔ, mǐ ɖó na nɔ wà nǔ ɖokpo ɔ nú ye lɔmɔ̌. Kolosinu lɛ 3:13 byɔ mǐ ɖɔ: “Mi nɔ mɔ miɖée gbɔ; enyi mɛɖé wà nǔ nyì dò nú mɛɖé ɖò mi mɛ hweɖebǔnu hǔn, mi nɔ sɔ́ kɛ miɖée. Mi ɖó na nɔ sɔ́ hwɛ kɛ miɖée lee Aklunɔ sɔ́ kɛ mi é ɖɔhun.” Wanyiyi Klisanwun tɔn “nɔ lɛ́ hɛn mɛ dó xomɛ ǎ,” wɛ 1 Kɔlɛntinu lɛ 13:5 ɖɔ. Enyi mǐ ɖó aca bo nɔ sɔ́ hwɛ kɛ mɛ ɖevo lɛ ɔ, Jehovah na sɔ́ hwɛ kɛ mǐ lɔ. Nugbǒ ɔ, hwenu e mǐ jló na ɖeɖɛ nùwanyido mɛ ɖevo lɛ tɔn é ɔ, lee mǐ na wà nǔ Klisanwun ɖɔhun gbɔn é wɛ nyí ɖɔ, mǐ na xwedó lee Tɔ́ mǐtɔn nùblawukúnúmɛtɔ́ ɔ nɔ wà nǔ xá mǐ gbɔn hwenu mǐ hu hwɛ é sín kpɔ́ndéwú.​—Xà Ðɛhan 103:12-14.