1. Wěɖexámɛ tɛ mɛsɛ́dó Pɔlu ka wlan sɛ́dó Klisanwun hàtɔ́ tɔn lɛ? (Kpɔ́n ɖiɖe e ɖò bǐbɛ̌mɛ é.)

É ÐÒ wɛn ɖɔ hwenu e mɛsɛ́dó Pɔlu tɔ́n sín gankpa mɛ azɔn nukɔntɔn ɔ ɖò Hlɔma é, alǒ ɖò 60-61 H.M. tɔn mɔ̌ wɛ é wlan wema elɔ sɛ́dó Klisanwun Kolosi tɔn lɛ. É ɖɔ nǔ e wutu “nukúnnúmɔjɛnǔmɛ e [gbigbɔ] nɔ na mɛ ɔ” ɖiɖó dó nyí nǔ taji é nú ye. (Kolo. 1:9) Pɔlu ɖɔ gɔ́ na ɖɔ: “Un ɖɔ xó nú mi gbɔn mɔ̌, bonu mɛɖé ma ɖɔ xó víví dó blɛ́ mì na ó. Mi cɔ́ miɖée, bonu mɛɖé ma zé mɛblɛ́blɛ́xó, xómaɖixó, nùnywɛ gbɛtɔ́ tɔn dó dó gɛdɛ mi ó; nùnywɛ enɛ ɔ, nùkplɔnmɛ gbɛtɔ́ lɛ tɔn jí wɛ é jinjɔn, bo jinjɔn nǔ [bǐbɛ̌mɛ tɔn gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ] jí; é jinjɔn Klisu jí ǎ. Mi ma ɖótó ye ó.” (Kolo. 2:4, 8) Pɔlu yì nukɔn bo tinmɛ nǔ e wu linlin e gbakpé lɛ é ɖé lɛ ma sɔgbe ǎ é, kpo nǔ e wu linlin gbɛ̀ ɔ tɔn sixu dɔn gbɛtɔ́ hwɛhutɔ́ lɛ é kpo. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, é sixu zɔ́n bɔ mɛɖé na lin ɖɔ emi ɖó nùnywɛ hú mɛ ɖevo lɛ bo lɛ́ hugǎn ye. Linlin e wu é wlan wema ɔ é wɛ nyí ɖɔ é na d’alɔ nɔví lɛ, bɔ ye na gbɛ́ linlin gbɛ̀ ɔ tɔn kpo nùwalɔ masɔgbe lɛ kpo.​—Kolo. 2:16, 17, 23.

2. Etɛwu mǐ ka na ɖɔ xó dó linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ sín kpɔ́ndéwú ɖé lɛ jí?

² Linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ nɔ xò alixlɛ́mɛ Jehovah tɔn lɛ nyì kɛ́n, bɔ lee é nɔ wà nǔ dó mɛ wu gbɔn é sixu vɔ́da nú nùɖiɖi mǐtɔn kpɛɖé  kpɛɖé. Égbé ɔ, mǐ bǐ wu wɛ linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ sixu wà nǔ dó. È nɔ sɔ́ ye sù ɖò televiziɔn kpo ɛntɛnɛti kpo jí, bo nɔ lɛ́ wà mɔ̌ ɖò azɔ̌ mǐtɔn lɛ jí alǒ wemaxɔ lɛ mɛ. Ðò xota elɔ mɛ ɔ, mǐ na gbéjé nǔ e mǐ sixu wà bo sú ali dó linlin mɔhun lɛ, bonu ye ni ma wà nǔ dó linlin mǐtɔn wu ó é kpɔ́n. Mǐ na ɖɔ xó dó linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ sín kpɔ́ndéwú atɔ́ɔ́n kpo lee mǐ sixu gbɛ́ ye gbɔn é kpo jí.

3. Linlin tɛ ka nɔ dɔn mɛ gègě? Aniwu?

³ “Un na bo ma ɖi nǔ nú Mawu ǎ ɔ, un na nyí mɛ ɖagbe.” Ðò tò gègě mɛ ɔ, è nɔ yawu sè bɔ mɛ lɛ nɔ ɖɔ ɖɔ emi kún ɖi nǔ nú Mawu ó; ye nɔ sɔ́ yeɖée dó ɖó mɛ e ma nyí sinsɛnnɔ ǎ é. Ye sixu nɔ ma ko ba dò na kpɔ́n ganji ɖɔ Mawu tíìn à jí, amɔ̌, ye yí wǎn nú linlin e ɖɔ ɖɔ è ni vo bo wà nǔ e jló mɛ é é. (Xà Ðɛhan 10:4.) Mɛ ɖevo lɛ sixu mɔ ɖɔ emi nyí nùnywɛtɔ́ bo nɔ ɖɔ: “Un na bo ma ɖi nǔ nú Mawu ǎ ɔ, un na ɖó nugbodòdó nyiɖesunɔ tɔn lɛ.”

4. Nɛ̌ mǐ ka sixu zɔ́n tamɛ lin mɛ e nɔ ɖɔ ɖɔ Gbɛɖotɔ́ ɖé kún tíìn ó é ɖé gbɔn?

⁴ Ðɔ e nùmaɖitɔ́ lɛ nɔ ɖɔ ɖɔ Gbɛɖotɔ́ ɖě kún tíìn ó é ka junjɔn linlin e sɔgbe é ɖé jí à? Enyi mɛɖé kpɛn dó nùnywɛ xwitixwiti sín akpáxwé, bo na ba dò na kpɔ́n ɖɔ gbɛ̀ ɔ dǎ wɛ è dá à jí ɔ, blewun jɛn tinmɛ vovo e é na mɔ lɛ é na bú i. Loɔ, xósin jɔ xósin ɔ ka vɛwǔ ɖebǔ ǎ. Enyi xɔ ɖé ma nɔ tíìn nú éɖée kpowun ǎ hǔn, nǔɖògbɛ lɛ tɔn zun kwínkwín ma kwín nɛ. Nuvikún ɖěɖee tlɛ hwe hugǎn ɖò ayikúngban ɔ jí lɛ é gɛ́dɛ́ hugǎn xɔ ɖebǔ, ɖó ye sixu wà nǔ e xɔ ɖebǔ ma sixu wà ǎ é, é wɛ nyí ɖɔ ye nɔ jɔ ɖevo lɛ. Nuvikún enɛ lɛ ɖó nǔwukpikpé bo nɔ sɛ̀ nǔ ɖěɖee sín hudo ye ɖó bo na jɔ ɖevo lɛ bo na lɛ́ jó nǔwukpikpé enɛ dó nú ye é xwè. Fitɛ nǔwukpikpé e nuvikún enɛ lɛ ɖó é ka gosin? Biblu na xósin elɔ: “È mɔ xɔ ɖé ɖò te hǔn, mɛɖé jɛn gbá; Mawu wɛ ka nyí mɛ e bló nǔ bǐ é.”​—Ebl. 3:4.

5. Etɛ mǐ ka sixu ɖɔ dó linlin e mɛ lɛ nɔ ɖó ɖɔ è na bo ma ɖi nǔ nú Mawu ǎ ɔ, è sixu tuùn nǔ e nyí ɖagbe é wu?

⁵ Nɛ̌ mǐ ka sixu ɖɔ xó dó linlin e mɛ lɛ nɔ ɖó ɖɔ è na bo ma ɖi nǔ nú Mawu ǎ ɔ, è na tuùn nǔ e nyí ɖagbe é wu gbɔn? Xó Mawu tɔn yí gbè ɖɔ nùmaɖitɔ́ lɛ sixu ɖó jijɔ ɖagbe ɖé lɛ. (Hlɔ. 2:14, 15) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ye sixu nɔ ɖó sísí nú mɛjitɔ́ yetɔn lɛ bo lɛ́ yí wǎn nú ye. Amɔ̌, nɛ̌ mɛ e gbɛ́ ɖɔ emi kún na yí gbè ɖɔ Gbɛɖotɔ́ mǐtɔn wanyiyinɔ ɔ na nugbodòdó ɖagbe kpo nyanya kpo tɔn lɛ é ó ka sixu ɖó nugbodòdó walɔ ɖagbe tɔn e sɔgbe lɛ é gbɔn? (Eza. 33:22) Égbé ɔ, gbɛtɔ́ e nɔ lin tamɛ lɛ é gègě na yí gbè ɖɔ ninɔmɛ blawu e mɛ gbɛ̀ ɔ ɖè é xlɛ́ ɖɔ gbɛtɔ́ ɖó hudo alɔdo Mawu tɔn tɔn. (Xà Jelemíi 10:23.) Enɛ wu ɔ, mǐ ɖó na lin gbeɖé ɖɔ gbɛtɔ́ e ma ɖi nǔ nú Mawu ǎ, bo ma ka lɛ́ zunfan nugbodòdó tɔn lɛ ǎ é ɖé na tuùn nǔ e nyí ɖagbe é bǐ mlɛ́mlɛ́ ǎ.​—Ðɛh. 146:3.

6. Linlin tɛ mɛ gègě ka nɔ ɖó dó sinsɛn wu?

⁶ “Sinsɛn mɛvo ɔ, è sixu ɖó awǎjijɛ.” Kpɔ́ndéwú linlin gbɛ̀ ɔ tɔn tɔn enɛ nɔ dɔn mɛ gègě, ɖó ye nɔ mɔ ɖɔ sinsɛn nɔ blɛ́ mɛ, bo kún sɔgbe ó. Gɔ́ na ɔ, sinsɛn gègě nɔ lɛkɔ nú gbɛtɔ́ lɛ sín Mawu gudo, ɖó nùkplɔnmɛ zomɛ̀ tɔn, maɖówǒ cyancyan alǒ toxóɖiɖɔ wu. Nǔ enɛ lɛ wɛ zɔ́n bɔ mɛ gègě nɔ mɔ ɖɔ sinsɛn mɛvo ɔ, emi sixu ɖó awǎjijɛ. Mɛ mɔhun lɛ sixu ɖɔ: “Nǔ gbigbɔ tɔn lɛ nɔ jló mì, amɔ̌, un jló na byɔ sinsɛn ɖě mɛ ǎ.”

7. Nɛ̌ sinsɛn nugbǒ ɔ ka nɔ xò awǎjijɛ kàn gbɔn?

⁷ Nugbǒ jɛn ka wɛ dóó ɖɔ gbɛtɔ́ sixu ɖó awǎjijɛ sinsɛn mɛvo à? Nugbǒ wɛ ɖɔ sinsɛn nùvú mɛvo ɔ, mɛɖé sixu ɖó awǎjijɛ, amɔ̌, kancica ɖé jɛn è ɖó na ɖó xá Jehovah e nyí “Mawu awǎjijɛnɔ ɔ” é cobo na ɖó awǎjijɛ jɔ awǎjijɛ. (1 Tim. 1:11, nwt) Nǔ e Mawu nɔ wà lɛ é bǐ wɛ nɔ nyí lè nú mɛ ɖevo lɛ. Mɛsɛntɔ́ tɔn lɛ nɔ ɖó awǎjijɛ ɖó ye nɔ sɔ́ ayi  ɖó alɔdido mɛ ɖevo lɛ jí. (Mɛ. 20:35) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ɖǒ ayi lee sinsɛn nugbǒ ɔ nɔ xò awǎjijɛ kàn ɖò xwédo mɛ gbɔn é wu. É nɔ kplɔ́n mɛ ɖɔ è ni wlí yɛ̌yi nú mɛ e è da é, bo lɛ́ ɖó sísí n’i, è ni sɔ́ alɔwliwli sín akpádídó dó ylɔ ɖɔ nǔ mímɛ́, è ni nyì alɔ nú afɔdogbě alǒ xó ɖiɖó xá nyɔnu ɖevo, è ni kplɔ́n vǐ mɛtɔn lɛ ganji, bo lɛ́ ɖè wanyiyi adodwé xlɛ́. Enɛ nɔ zɔ́n bɔ sinsɛn-biblo mɔhun nɔ dɔn gbɛtɔ́ lɛ ɖó bǔ ɖò agun awǎjijɛnɔ lɛ kpo kplékplé nɔví lɛ tɔn awǎjijɛnɔ ɖé kpo mɛ.​—Xà Ezayíi 65:13, 14.

8. Nɛ̌ mǐ ka sixu zán Luki 11:28 dó zɔ́n tamɛ lin mɛ lɛ dó nùkanbyɔ elɔ jí gbɔn, Etɛ ka nɔ zɔ́n bɔ gbɛtɔ́ nɔ ɖó awǎjijɛ?

⁸ Nɛ̌ mǐ ka sixu gbéjé linlin gbɛ̀ ɔ tɔn e ɖɔ ɖɔ Mawu sinsɛn mɛvo ɔ awǎjijɛ na tíìn é kpɔ́n gbɔn? Lin tamɛ dó nùkanbyɔ elɔ jí: Etɛ ka nɔ zɔ́n bɔ gbɛtɔ́ nɔ ɖó awǎjijɛ? Mɛɖé lɛ nɔ mɔ awǎjijɛ ɖò azɔ̌ ɖé, lɔnyiji-fɔnkan yihundida ɖé alǒ ayiɖeɖayi ɖé mɛ. Mɛ ɖevo lɛ nɔ mɔ awǎjijɛ ɖò nukúnkpikpe dó xwédo alǒ xɔ́ntɔn lɛ wu mɛ. Nǔ enɛ lɛ bǐ sixu hɛn awǎjijɛ wá, amɔ̌, linlin taji e na hɛn awǎjijɛ mavɔmavɔ wá é ɖé wu wɛ è dá mǐ. Mǐ cí kanlin lɛ ɖɔhun ǎ, ɖó mǐdɛɛ lɛ hɛn ɔ, mǐ na tuùn Gbɛɖotɔ́ mǐtɔn bo sɛ̀n ɛ kpo gbejininɔ kpo. È dá mǐ ɖó alɔkpa ɖé bɔ mǐ na mɔ awǎjijɛ ɖò mɔ̌ wiwa mɛ. (Xà Luki 11:28.) Ði kpɔ́ndéwú ɔ, kplékplé ɖó kpɔ́ bo sɛ̀n Jehovah nɔ víví nú Mawu sɛntɔ́ nugbǒ lɛ bɔ ye nɔ mɔ wusyɛn dó lanmɛ nú mɛ gègě ɖ’emɛ. (Ðɛh. 133:1) Ye nɔ lɛ́ ɖu vivǐ kplékplé nɔví lɛ tɔn e ɖò bǔ é ɖé tɔn, gbɛzán ɖagbe ɖé tɔn kpo nukúnɖiɖo e ɖó awǎjijɛ é ɖé tɔn kpo.

9. (a) Linlin tɛ mɛ gègě ka nɔ ɖó dó xóɖóxámɛ wu ɖò gbɛ̀ ɔ mɛ? (b) Etɛwu Mawuxówema ɔ ka gbɛ́ ɖɔ è ma ɖóxó xá mɛ e è ma wlí alɔ xá ǎ é ó?

⁹ “Etɛwu è ka na gbɛ́ ɖɔ è ni ma ɖóxó xá mɛ e è ma wlí alɔ xá ǎ é ó?” Mɛ lɛ sixu ɖɔ nú mǐ ɖɔ: “È ɖó na ɖu gbɛ̀. Etɛwu è ka na gbɛ́ ɖɔ è ni ma ɖóxó xá mɛ e è ma wlí alɔ xá ǎ é ó?” Linlin e ɖɔ ɖɔ Klisanwun ɖé ɖó na yí gbè nú nùblibliwiwa é sɔgbe ǎ. Etɛwu? Ðó Mawuxówema ɔ gbɛ́ nùblibliwiwa. * (Xà 1 Tɛsalonikinu lɛ 4:3-8.) Jehovah ɖ’acɛ bo na dó sɛ́n lɛ nú mǐ, ɖó é wɛ dá mǐ. Sɛ́n Mawu tɔn e yí gbè nú xóɖóxámɛ ɖò sunnu kpo nyɔnu kpo e wlí alɔ xá yeɖée é kɛɖɛ tɛntin é nyí akpáxwé tuto alɔwliwli tɔn tɔn. Mawu na sɛ́n lɛ mǐ, ɖó é yí wǎn nú mǐ wutu. Sɛ́n enɛ lɛ ka nyí lè nú mǐ. Xwédo ɖěɖee nɔ setónú nú ye lɛ é nɔ ɖu vivǐ wanyiyi, sísí kpo ayijayǐ kpo tɔn. Mawu yí gbè nú jlǒ sísɔ́ dó gbà sɛ́n tɔn ǎ.​—Ebl. 13:4.

10. Nɛ̌ Klisanwun ɖé ka sixu ɖó wǔ zɔ bǐ sésé nú nùblibliwiwa gbɔn?

¹⁰ Xó Mawu tɔn kplɔ́n lee mǐ na ɖó wǔ zɔ bǐ sésé nú nùblibliwiwa gbɔn é mǐ. Ali taji e nu mǐ sixu wà mɔ̌ ɖè é ɖokpo wɛ nyí ɖɔ mǐ ni cɔ́ nǔ ɖěɖee mǐ nɔ kpɔ́n lɛ é. Jezu ɖɔ: “Mɛɖé kpɔ́n nyɔnu ɖé bo ɖò linlin wɛ na ɖóxó xá ɛ ɔ, é ko lɛ̀ aga xá nyɔnu enɛ ɖò ayi mɛ xóxó. Enyi nukún towe ɖisixwé tɔn ɔ na dɔn we dó nǔ nyanya mɛ hǔn, ɖè síìn, bo sɔ́ nyì gbě.” (Mat. 5:28, 29) Enɛ wu ɔ, Klisanwun ɖé ɖó na nyì alɔ nú fɔtóo nùblibliwiwa tɔn lɛ kpinkpɔn alǒ tóɖíɖó nùxixo ɖěɖee sín xógbe sɔ́ nùblibliwiwa sù lɛ é. Mɛsɛ́dó Pɔlu wlan sɛ́dó Klisanwun hàtɔ́ tɔn lɛ ɖɔ: “Mi bo sú nǔ e nyí ayikúngban jí tɔn ɖò ayi mitɔn mɛ lɛ sín kún dó; nǔ enɛ lɛ wɛ nyí: agalilɛ, nùblibliwiwa.” (Kolo. 3:5) Gɔ́ na ɔ, mǐ ɖó na cɔ́ nǔ e jí mǐ nɔ lin tamɛ dó lɛ é kpo nǔ e jí mǐ nɔ ɖɔ xó dó lɛ é kpo.​—Efɛ. 5:3-5.

11. Etɛwu agbazazɔ́ e kpé kwɛ é ɖé gbé nyinya ka sixu dɔn mɛ?

¹¹ “Agbazazɔ́ e kpé kwɛ é ɖé gbé nyinya wɛ na zɔ́n bɔ è na ɖó awǎjijɛ.” Mɛ gègě nɔ dó wusyɛn lanmɛ nú mǐ ɖɔ mǐ ni nya agbazazɔ́ e kpé kwɛ é ɖé sín gbě. Agbazazɔ́ mɔhun sixu wá zɔ́n bɔ mǐ na nyí mɛjɔmɛ, ɖó acɛ, bo lɛ́ jɛ dɔkun. Ðó mɛ gègě nɔ nya agbazazɔ́ e kpé kwɛ é sín gbě ɖò gbɛzán yetɔn mɛ wutu ɔ, Klisanwun ɖé sixu wá ɖó linlin ɖokpo ɔ.

12. Agbazazɔ́ e kpé kwɛ é ɖé wɛ nɔ zɔ́n bɔ è nɔ ɖó awǎjijɛ à?

¹² Nugbǒ jɛn ka wɛ ɖɔ agbazazɔ́ e kpé kwɛ, bo na zɔ́n bɔ è na ɖó acɛ alǒ nyí mɛ nukúnɖeji ɖé é ɖé gbé nyinya ka na zɔ́n bɔ è na ɖó awǎjijɛ kaka sɔyi à? Eǒ. Flín ɖɔ jlǒ e Satáan ɖó bo na ɖ’acɛ dó mɛ ɖevo lɛ jí, bɔ ye na nɔ lɛ́ xɔ susu n’i é kpa ɛ, amɔ̌, xomɛsin wɛ é wá dɔn wá n’i, bɔ é lɛ́ ɖó awǎjijɛ ɖě ǎ. (Mat. 4:8, 9; Nǔɖe. 12:12) Awǎjijɛ e nɔ tɔ́n sín agbazazɔ́ e kpé kwɛ é ɖé mɛ é sɔ nǔtí ɖò awǎjijɛ e na nɔ ayǐ sɔyi, bɔ è nɔ mɔ ɖò alɔdido mɛ ɖevo lɛ bonu ye na ɖu vivǐ nùnywɛ Mawu tɔn tɔn, bo na dó sixu wá mɔ gbɛ̀ mavɔmavɔ mɛ é kpá ǎ. Gɔ́ na ɔ, agbahwlɛnhwlɛn wɛ gbigbɔ gbɛ̀ elɔ tɔn nɔ vlɔ́n kàn na. É nɔ sísɛ́ gbɛtɔ́ lɛ bɔ ye nɔ zin yeɖée dɛ́, nɔ fɔ́n wuhwinhwan dó jǐ, bɔ ɖò vivɔnu ɔ, è nɔ wá mɔ ɖɔ “wezun kán ɖò jɔhɔn gudo kpowun wɛ.”​—Nùt. 4:4.

13. (a) Linlin tɛ mǐ ka ɖó na ɖó dó agbazazɔ́ e kpé kwɛ é gbé nyinya wu? (b) Sɔgbe xá wema e mɛsɛ́dó Pɔlu wlan sɛ́dó Tɛsalonikinu lɛ é ɔ, etɛ ka na ɛ awǎjijɛ ɖaxó?

¹³ Nugbǒ wɛ ɖɔ mǐ na ba dandan sín nǔ lɛ, nǔ ɖě ka lɛ́ nyla ɖò azɔ̌ e è yí wǎn na é biba mɛ ǎ. Amɔ̌, agbazazɔ́ mǐtɔn ɖó na nyí nǔ taji hugǎn nú mǐ ɖò gbɛzán mǐtɔn mɛ ǎ. Jezu ɖɔ: “Mɛɖé sixu sɛ̀n gǎn wè ǎ; ɖó é na gbɛ́ wǎn nú mɛ ɖě, bo na yí wǎn nú mɛ ɖě; abǐ é na setónú nú mɛ ɖě, bo na vɛtoli nú mɛ ɖě. Mi sixu sɛ̀n Mawu bo lɛ́ sɛ̀n dɔkun ǎ.” (Mat. 6:24) Enyi mǐ sɔ́ ayi ɖó Jehovah sinsɛn kpo Xó tɔn kplɔnkplɔn mɛ lɛ kpo jí jɛ nukɔn ɔ, mǐ nɔ mɔ awǎjijɛ e è ma sixu jlɛ́ ǎ é. Mɛsɛ́dó Pɔlu ɖó awǎjijɛ mɔhun. Tlolo hwɛ̌ ɖò gbɛzán tɔn mɛ ɔ, é nya azɔ̌ ɖagbe ɖé gbé ɖò sinsɛn Jwifu lɛ tɔn mɛ, amɔ̌, hwenu e é wá jɛ nǔ kplɔ́n mɛ lɛ jí bonu ye na huzu ahwanvu é, kpo hwenu e é mɔ bɔ ye yí gbè nú wɛn Mawu tɔn, bo huzu gbɛzán yetɔn é kpo wɛ é wá ɖó awǎjijɛ. (Xà 1 Tɛsalonikinu lɛ 2:13, 19, 20.) Azɔ̌ ɖevo ɖebǔ sɔ́ sixu na awǎjijɛ mɔhun mɛ ǎ.

14. Etɛwu linlin e ɖɔ ɖɔ gbɛtɔ́ hɛn ɔ é na ɖeɖɛ tagba éɖesunɔ tɔn lɛ é ka sixu dɔn mɛ?

¹⁴ “Gbɛtɔ́ lɛ hɛn ɔ, ye na ɖeɖɛ tagba yeɖesunɔ tɔn lɛ.” Linlin gbɛ̀ ɔ tɔn enɛ sixu dɔn mɛ gègě. Etɛwu? Mɔ̌ jɛn é nyí nugbǒ hǔn, é xlɛ́ ɖɔ gbɛtɔ́ kún ɖó hudo alixlɛ́mɛ Mawu tɔn tɔn ó, bɔ nùɖé jló mɛɖé ɔ, mɛ ɔ na wà. Gɔ́ na ɔ, linlin e ɖɔ ɖɔ gbɛtɔ́ hɛn ɔ é na ɖeɖɛ tagba éɖesunɔ tɔn lɛ é sixu ɖu ɖò mɛ jí blewun, ɖó sɔgbe xá nǔlinlɛn ɖé lɛ ɔ, ahwan, dakaxixo, azɔn kpo hɛ̌n kpo fɔ́n bo ɖò ɖiɖekpo wɛ. Gbeɖiɖó ɖé ɖɔ: “Hwɛjijɔ e wu gbɛ̀ ɔ fɔ́n bo ɖò te kpɔ́n d’eji wɛ é wɛ nyí ɖɔ gbɛtɔ́ lɛ wá gbeta ɔ kɔn, bo na bló bɔ gbɛ̀ ɔ na nyí fí ɖagbe ɖé.” Xó mɔhun lɛ xlɛ́ ɖɔ gbɛtɔ́ wá mɔ nukúnnú jɛ tagba ɖěɖee ɖò nǔ wà dó mɛ wu wɛ sín hwenu línlín ɖíe e mɛ wɛ à? Bo na dó na xósin enɛ ɔ, mǐ ni gbéjé tagba enɛ lɛ kpɔ́n hlɛ́nhlɛ́n.

15. Nǔ tɛ lɛ ka xlɛ́ ɖɔ tagba gbɛtɔ́ lɛ tɔn lɛ fɔ́n bo nyla d’eji bǐ?

¹⁵ Ahwan: Sɔgbe xá nǔlinlɛn ɖé ɔ, wɛkɛ hwan wè lɛ hu gbɛtɔ́ livi 60 alǒ hú mɔ̌. Sín hwenu e Wɛkɛ Hwan Wegɔ ɔ fó é ɔ, gbɛtɔ́ lɛ ko kplɔ́n bo na nyì alɔ nú ahwan ǎ. Ðò 2015 ɔ, gbɛtɔ́ e sɛ̀ tɛn sín xwé yetɔn lɛ gbè ɖó ahwan alǒ yadonumɛ wu lɛ é sukpɔ́ kaka bo yì livi 65 mɔ̌. Nǔlinlɛn ɖé ɖɔ ɖɔ gbɛtɔ́ livi 12,4 wɛ sɛ̀ tɛn ɖò 2015 kɔ́kɔ́ɖɔ́kɔ́. Adakaxixo: Adakaxixo alɔkpa ɖé lɛ ɖekpo ɖò fí ɖé lɛ có, ɖevo lɛ ɖi dakaxixo gbɔn ɛntɛnɛti jí, dakaxixo ɖò xwédo mɛ kpo wɔ̌n xixo gbɛ̀ wu kpo fɔ́n bo lɛ́ wá jɛji bǐ. Gɔ́ na ɔ, mɛ gègě mɔ ɖɔ nùɖuɖonǔmɛ lɛ́vɔ syɛn d’eji gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ. Gbɛtɔ́ sixu kpéwú bo ɖè adakaxixo síìn ǎ. Azɔn: È ko ɖu ɖò azɔn ɖé lɛ jí. Amɔ̌, gbeɖiɖó 2013 tɔn ɖé ɖɔ ɖɔ xwewu xwewu ɔ, gbɛtɔ́ e ma ko ɖó xwè 60 ǎ é livi tɛnnɛ nɔ kú ɖó hǔnzɔn, taglomɛzɔn, kansɛ́ɛzɔn, agbɔ̌nzɔn kpo aɖɔ̌vívízɔn kpo wu. Hɛ̌n: Sɔgbe kpo Akwɛsɛxwetɛn Gbɛ̀ ɔ tɔn kpo ɔ, mɛ ɖěɖee ɖò hɛ̌n mɛ tawun ɖò Aflika kɔ́kɔ́ɖɔ́kɔ́ é gosin livi 280 ɖò 1990, bo yì livi 330 ɖò 2012.

16. (a) Etɛwu Axɔsuɖuto Mawu tɔn kɛɖɛ jɛn ka sixu kpéwú bo ɖeɖɛ tagba gbɛtɔ́ lɛ tɔn lɛ? (b) Nyɔna tɛ lɛ xó Ezayíi kpo ɖɛhanwlantɔ́ ɖé kpo ka ɖɔ ɖ’ayǐ?

¹⁶ Gbɛtɔ́ cejɛnnabinɔ lɛ sín alɔ mɛ wɛ tuto akwɛ mimɔ kpo toxóɖiɖɔ tɔn kpo égbé tɔn ɔ ɖè. É ɖò wɛn ɖɔ mɛ enɛ lɛ kún sixu ɖè ahwan, adakaxixo, azɔn kpo hɛ̌n kpo síìn ó; Axɔsuɖuto Mawu tɔn kɛɖɛ jɛn kpéwú. Mǐ ni kpɔ́n nǔ e Jehovah na wà nú gbɛtɔ́ lɛ é. Ahwan: Axɔsuɖuto Mawu tɔn na ɖè nǔ e nɔ zɔ́n tawun bɔ ahwan nɔ tíìn lɛ é síìn, ye wɛ nyí cejɛnnabi, nùɖuɖonǔmɛ, wǎn yíyí nú tò mɛtɔn, sinsɛn nùvú kpo Satáan ɖesu mɛtún ɔ kpo. (Ðɛh. 46:9, 10) Adakaxixo: Axɔsuɖuto Mawu tɔn ko ɖò gbɛtɔ́ livi mɔkpan kplɔ́n wɛ bonu ye na yí wǎn nú yeɖée bo lɛ́ ɖeji dó yeɖée wu, lee acɛkpikpa ɖebǔ ma sixu bló gbɔn ǎ é. (Eza. 11:9) Azɔn: Jehovah na dó nú togun tɔn bo na na ɛ lanmɛ syɛn hunsin ɖagbe. (Eza. 35:5, 6) Hɛ̌n: Jehovah na ɖè hɛ̌n síìn, bo na na nyɔna gbigbɔ tɔn kpo agbaza tɔn kpo togun tɔn, nyɔna enɛ hugǎn dɔkun tawun.​—Ðɛh. 72:12, 13.

17. Nɛ̌ a ka sixu gbɛ́ linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ gbɔn?

¹⁷ Enyi a sè linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ ɖě, bonu é cí ɖɔ é ɖò ya dó nú nùɖiɖi towe wɛ ɖɔhun hǔn, ba dò nú nǔ e Xó Mawu tɔn ɖɔ dó xó ɔ jí é, bo lɛ́ ɖɔ xó d’eji xá nùɖitɔ́ hàtɔ́ e ko mɔ nǔ kpɔ́n é ɖé. Lin tamɛ dó nǔ e wu linlin ɔ sixu dɔn mɛ é kpo lee a sixu gbɛ́ gbɔn é kpo jí. Nugbǒ ɔ, mǐ bǐ sixu cyɔn alɔ mǐɖée jí sín linlin gbɛ̀ ɔ tɔn lɛ sí gbɔn wě elɔ e Pɔlu ɖè xá agun Kolosi tɔn é xwixwedó gblamɛ: “Mi zán gbɛ̀ mitɔn kpo nùnywɛ kpo xá mɛ e ma ɖò agun Klisu tɔn mɛ ǎ lɛ . . . mi na tuùn lee mi na nɔ na xósin mɛ ɖokpo ɖokpo gbɔn é.”​—Kolo. 4:5, 6.