“NYA enɛ ɔ, alyannu ɖé wɛ é nyí, bɔ un sɔ́, bo na dó wà azɔ̌ na, nú é na jla nyikɔ ce mɛ e ma nyí Jwifu ǎ lɛ, bo na jla axɔsu yetɔn lɛ.” (Mɛ. 9:15) Nya Jwifu e huzu Klisanwun yɔyɔ̌, bɔ è wá ylɔ ɖɔ mɛsɛ́dó Pɔlu é wu wɛ Aklunɔ Jezu zán xógbe enɛ lɛ dó.

“Axɔsu” enɛ lɛ ɖokpo wɛ nyí Dada Hlɔma Tɔn Néron. Enyi hwi wɛ ka ɖó na jɛhun dó nùɖiɖi towe jí ɖò axɔsu mɔhun nukɔn ɔ, nɛ̌ nǔ ka na cí nú we? É ɖò mɔ̌ có, è dó wusyɛn lanmɛ nú Klisanwun lɛ ɖɔ ye ni wà nǔ Pɔlu ɖɔhun. (1 Kɔ. 11:1) Ali e nu mǐ sixu wà mɔ̌ ɖè é ɖokpo kúnkplá nǔ e gbò Pɔlu ɖò tuto hwɛɖiɖɔ tɔn hwetɔnnu tɔn lɛ nukɔn é.

Mɔyizi Sɛ́n ɔ wɛ ɖó acɛ ɖò Izlayɛli yikúngban jí, bɔ é wɛ nyí sɛ́n walɔ ɖagbe tɔn e Jwifu ayijlɔjlɔnɔ lɛ nɔ xwedó ɖò fí bǐ é. Ðò Pantekotu xwè 33 H.M. tɔn gudo ɔ, é sɔ́ ɖò dandan nú Mawu sɛntɔ́ nugbǒ lɛ ɖɔ ye ni xwedó Mɔyizi Sɛ́n ɔ ǎ. (Mɛ. 15:28, 29; Ga. 4:9-11) É ɖò mɔ̌ có, Pɔlu kpo Klisanwun ɖevo lɛ kpo gɔn sísí ɖó nú Sɛ́n ɔ ɖò xóɖiɖɔ yetɔn lɛ mɛ ǎ; ye kpéwú bo ɖekúnnu gbɔn xá Jwifu lɛ tɔn gègě mɛ bo ka dɔn tagba nyì ayǐ ǎ. (1 Kɔ. 9:20) Nugbǒ ɔ, ɖò ninɔmɛ gègě mɛ ɔ, Pɔlu yì kplɔ́ngbasá lɛ, fí e é sixu ɖekúnnu nú mɛ e tuùn Mawu Ablaxamu tɔn lɛ é ɖè, bɔ é sixu sɔ́ xó jlɛ́ dó xó wu xá ye sɔgbe kpo Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ É kpo é.​—Mɛ. 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Jeluzalɛmu wɛ mɛsɛ́dó lɛ sɔ́ b’ɛ nyí hɔnkàn nukɔn nukɔntɔn, fí e è na nɔ bló tuto nú Mawuxóɖiɖɔzɔ́ ɔ ɖè é. Ye nɔ kplɔ́n nǔ mɛ lɛ ɖò tɛmpli mɛ hwɛhwɛ. (Mɛ. 1:4; 2:46; 5:20) É wá jɛ hweɖenu, bɔ Pɔlu yì Jeluzalɛmu, bɔ gudo mɛ ɔ, è ɖ’alɔ jǐ tɔn ɖò dɔ̌n. Lee hwɛɖiɖɔ xó ɖé bɛ́ gbɔn kaka bo wá kplá ɛ yì Hlɔma é nɛ.

Linlin tɛ acɛkpatɔ́ Hlɔma tɔn lɛ ka ɖó dó nugbodòdó e jla wɛ Pɔlu ɖè lɛ é wu? Bo na dó na xósin enɛ ɔ, é na nyɔ́ ɖɔ mǐ ni ɖ’ayi lee Hlɔmanu lɛ nɔ kpɔ́n sinsɛn lɛ gbɔn ɖò kpaà mɛ é wu. Ye nɔ hɛn akɔ vovo e ɖò axɔsuɖuto ɔ mɛ lɛ é gannugánnú bonu ye ni jó sinsɛn yetɔn lɛ dó ǎ, afi nú é cí ɖɔ sinsɛn ɖé nyí awovinú nú Acɛkpikpa ɔ alǒ nú walɔ ɖagbe lɛ ɖiɖó ɔ nɛ.

 Hlɔma na acɛ gègě Jwifu lɛ ɖò axɔsuɖuto ɔ mɛ. Wema ɖé ɖɔ: “Tɛn ɖagbe ɖé mɛ wɛ sinsɛn Jwifu lɛ tɔn ɖè ɖò axɔsuɖuto Hlɔma tɔn mɛ. . . . Jwifu lɛ vo bo na bló sinsɛn yetɔn, bɔ é ka nyí dandan wɛ ye na sɛ̀n nǔmɛsɛn Hlɔma tò ɔ tɔn lɛ ǎ. Ye sixu dó sɛ́n yeɖesunɔ tɔn lɛ ɖò xá yetɔn lɛ mɛ.” (Backgrounds of Early Christianity) Dandan wɛ ye ka na ɖó alɔ ɖò ahwan lɔmɔ̌ mɛ ǎ. * Pɔlu na zán alɔcyɔnmɛji e sɛ́n Hlɔmanu lɛ tɔn na sinsɛn Jwifu lɛ tɔn é dó jɛhun dó sinsɛn Klisanwun tɔn jí ɖò acɛkpatɔ́ Hlɔma tɔn lɛ nukɔn.

Gbeklanxamɛtɔ́ Pɔlu tɔn lɛ tɛnkpɔn ɖò ali vovo nu, bo na lilɛ togun ɔ kpo acɛkpatɔ́ lɛ kpo kpannukɔn mɛsɛ́dó ɔ. (Mɛ. 13:50; 14:2, 19; 18:12, 13) Nǔ e jɛ é ɖokpo ɖíe. Mɛxo agun tɔn e ɖò Jeluzalɛmu lɛ é sè bɔ è ɖò ɖiɖɔ wɛ gbɔn Jwifu lɛ tɛntin ɖɔ Pɔlu nɔ kplɔ́n mɛ lɛ ɖɔ ye ni “ma sɔ́ nyì Mɔyizisɛ́n ɔ ɖě ó.” Xó mɔhun lɛ sixu zɔ́n bɔ Jwifu e huzu Klisanwun agaɖanu lɛ é na lin ɖɔ Pɔlu kún ɖó sísí nú tuto Mawu tɔn lɛ ó. Gɔ́ na ɔ, Hwɛɖɔxɔsa Ðaxó Jwifu lɛ Tɔn ɔ sixu ɖɔ ɖɔ gǔfɔndómawujitɔ́ wɛ Klisanwun lɛ nyí bo klán gbè xá sinsɛn Jwifu lɛ tɔn. Enyi nǔ enɛ jɛ ɔ, è sixu dɔn tó nú Jwifu e wá gɔ́ nú Klisanwun lɛ é. È na klán ye ɖó vo bɔ afɔ ye ɖě tɔn sɔ́ na nɔ tɛ tɛmpli ɔ mɛ alǒ kplɔ́ngbasá lɛ ǎ. Enɛ wu ɔ, mɛxo agun tɔn lɛ kplɔ́n nǔ Pɔlu ɖɔ é ni yì tɛmpli ɔ mɛ, bo wà nǔ e Mawu ma byɔ ɖò así tɔn ǎ bo ma ka lɛ́ nyla ǎ é ɖé, bá dó ɖexlɛ́ ɖɔ xó enɛ lɛ kún nyí nugbǒ ó.​—Mɛ. 21:18-27.

Pɔlu wà mɔ̌, bɔ enɛ ɔ hun ali n’i bɔ é “jɛ ahwan Wɛnɖagbe ɔ jí, bo sɔ́ jinjɔn ayǐ, bɔ é lidǒ [ɖò hwɛ nukɔn, NWT].” (Fili. 1:7) Ðò tɛmpli ɔ mɛ ɔ, Jwifu lɛ jɛma bo ba na hu Pɔlu. Ahwangán Hlɔma tɔn ɔ wlí Pɔlu dó gankpa mɛ. Hwenu e è ɖò nǔ sɔ́ nú Pɔlu wɛ bo na xò è é ɔ, é ɖɔ ɖɔ toví Hlɔma tɔn wɛ emi nyí. Enɛ ɔ wɛ kplá ɛ yì Sezalée, fí e Hlɔmanu lɛ nɔ nɔ bo kpacɛ nú Judée é. Ðò dɔ̌n ɔ, ali bunɔ ɖé lɛ hun n’i b’ɛ ɖekúnnu kpo adɔgbigbo kpo ɖò acɛkpatɔ́ lɛ nukɔn. É cí ɖɔ enɛ ɔ zɔ́n bɔ mɛ e sixu ko nɔ ma tuùn nǔ gègě dó Klisanwun lɛ wu é wá tuùn ye d’eji hugǎn.

Mɛsɛ́dó wemata 24gɔ́ ɔ gbajɛ̌mɛ nú hwɛ e è ɖɔ xá Pɔlu ɖò tokpɔngán Hlɔma tɔn Judée tɔn nukɔn é, éyɛ ko sè nùɖé dó nǔ e Klisanwun lɛ ɖi nǔ na lɛ é wu ɖ’ayǐ. Jwifu lɛ dóhwɛ Pɔlu ɖɔ enyi é hwe byɔ ɔ, é gbà sɛ́n Hlɔma tɔn ɖò ali atɔn nu. Ye ɖɔ ɖɔ é dɔn tò fún lɛ̌n ɖò Jwifu lɛ tɛntin gbɔn axɔsuɖuto ɔ bǐ mɛ; ɖɔ é ɖò nukɔn nú sinsɛngbɛ́ baɖabaɖa ɖé; ɖɔ é ba na hɛn tɛmpli e jí cyɔn alɔ wɛ Hlɔma ɖè é blí. (Mɛ. 24:5, 6) Hwɛdómɛ enɛ lɛ sixu zɔ́n bɔ è ɖó kúhwɛ́ n’i.

Lee Pɔlu ɖí xwi xá hwɛdómɛ lɛ gbɔn é sixu kplɔ́n nǔ Klisanwun lɛ ɖò égbé. É cí xwii bo lɛ́ ɖè sísí xlɛ́. Pɔlu ɖɔ xó dó Sɛ́n ɔ kpo Gbeyiɖɔ lɛ kpo wu, bo tɛɖɛ̌ jí ɖɔ emi ɖó acɛ bo na sɛ̀n ‘Mawu e tɔ́gbó emitɔn lɛ nɔ sɛ̀n é.’ Acɛ ɖé wɛ nyí enɛ bɔ sɛ́n Hlɔma tɔn ɔ na Jwifu ɖě lɛ lɔ. (Mɛ. 24:14) É wá yá é ɔ, Pɔlu kpéwú bo jɛhun dó nùɖiɖi tɔn jí bo lɛ́ jla ɖò tokpɔngán e wá bɔ d’ewu é Pɔsiwusi Fɛsitusi kpo Axɔsu Elodu Aglipa kpo nukɔn.

Gudo mɛ ɔ, bonu è na dó sixu ɖɔ hwɛ jlɔjlɔ n’i ɔ, Pɔlu ɖɔ: “Un ylɔ hwɛ ɖaxó ɖò Dada Hlɔma tɔn gɔ́n”; acɛkpatɔ́ hwenɛnu tɔn e hugǎn bǐ é nɛ.​—Mɛ. 25:11.

“A na yì Dada Hlɔma tɔn nukɔn dandan,” wɛ wɛnsagun ɖé ɖɔ nú Pɔlu ɖò nukɔnmɛ. (Mɛ. 27:24) Dada Hlɔma Tɔn Néron ko ɖɔ ɖò axɔsuɖuɖu tɔn sín bǐbɛ̌mɛ ɖɔ emiɖesunɔ kún na nɔ ɖɔhwɛ lɛ bǐ ó. Ðò xwè tantɔn nukɔntɔn e é bló ɖò zinkpo jí lɛ é mɛ ɔ, mɛ ɖevo lɛ wɛ é nɔ ɖè azɔ̌ ɔ na hwɛhwɛ. Wema ɖé ɖó gbè ɖɔ enyi Néron yí gbè bo na ɖɔhwɛ ɖé éɖesunɔ ɔ, hɔn tɔn ɖesu mɛ wɛ é nɔ ɖótó ɖè, bɔ wěɖexámɛtɔ́ e ko mɔ nǔ kpɔ́n bo lɛ́ nyí mɛ nukúnɖeji tawun lɛ é nɔ d’alɔ ɛ ɖò finɛ.—The Life and Epistles of Saint Paul.

É tó nyí Néron ɖesunɔ wɛ ɖótó Pɔlu bo ɖɔhwɛ dó è alǒ é ɖè mɛ ɖevo bɔ é ɖótó Pɔlu lobo wá ɖó  gbè n’i wɛ ɔ, Biblu ɖɔ ǎ. Ðebǔ wɛ é na bo nyí ɔ, é cí ɖɔ Pɔlu tinmɛ ɖɔ emi nɔ sɛ̀n Mawu Jwifu lɛ tɔn, bɔ emi dó wusyɛn lanmɛ nú mɛ lɛ bǐ ɖɔ ye ni nɔ setónú nú acɛkpikpa lɛ lee é jɛxa gbɔn é. (Hlɔ. 13:1-7; Ti. 3:1, 2) É cí ɖɔ hun e Pɔlu jɛ dó wɛnɖagbe ɔ jí ɖò acɛkpatɔ́ ɖaxó lɛ nukɔn é ɖó ɖuɖeji; hwɛɖɔxɔsa Dada Hlɔma Tɔn tɔn ɔ ɖè Pɔlu nyite.​—Fili. 2:24; File. 22.

Jezu ɖɔ nú ahwanvu tɔn lɛ ɖɔ: “Ye na wá kplá mi yì tokpɔngán lɛ kpodo axɔsu lɛ kpo nukɔn ɖó nyɛ wutu, bonu mi na ɖekúnnu nú mi, ɖò ye kpodo mɛ e ma nyí Jwifu ǎ lɛ kpo nukɔn.” (Mat. 10:18) Wǔjɔmɛ ɖé wɛ é nyí ɖɔ mǐ ni sɔ́ afɔ Jezu tɔn ɖó te gbɔn mɔ̌. Gǎn ɖěɖee mǐ na dó bo jɛhun dó wɛnɖagbe ɔ jí lɛ é sixu hɛn ɖuɖeji gègě wá. Nugbǒ ɔ, gbɛtɔ́ hwɛhutɔ́ lɛ na bo wá gbeta ɖebǔ kɔn ɔ, Jehovah gɔ́n wɛ acɛ e mǐ ɖó bo na jla wɛnɖagbe ɔ é gosin. Axɔsuɖuto Mawu Tɔn kɛɖɛ jɛn na wá ɖè adakaxixo kpo hwɛagɔɖiɖɔ kpo síìn bǐ gbídígbídí.​—Nùt. 8:9; Jel. 10:23.

É ɖò mɔ̌ có, égbé ɔ, è sixu kpa susu nú nyikɔ Jehovah tɔn hwenu e Klisanwun lɛ jɛhun dó nùɖiɖi yetɔn jí é. Pɔlu ɖɔhun ɔ, mǐ ɖó na tɛnkpɔn bo hwíhwɛ́ mǐɖée, ɖɔ xó dó nùjɔnǔ mɛ, lobo ɖu ɖò mɛ jí. Jezu ɖɔ nú ahwanvu tɔn lɛ ɖɔ ‘ye kún na ba xó e ye na yì ɖɔ bá dó hwlɛn yeɖée na é ɖ’ayǐ ó. Ðó emi na sɔ́ xó e ye na ɖɔ é kpodo nùnywɛ e ye na zán é kpan bǐ dó ayi mɛ nú ye, bɔ kɛntɔ́ yetɔn lɛ ɖebǔ kún na sixu mɔ xó ɖé dó gbà yetɔn ɔ na ó.’​—Luk. 21:14, 15; 2 Tim. 3:12; 1 Pi. 3:15.

Hwenu e Klisanwun lɛ jɛhun dó nùɖiɖi yetɔn jí ɖò axɔsu lɛ, tokpɔngán lɛ, alǒ acɛkpatɔ́ ɖevo lɛ nukɔn é ɔ, ye sixu ɖekúnnu nú mɛ e é sixu vɛwǔ ɖɔ è ni jla wɛn Klisanwun tɔn ɔ ayǐ vɔ̌ gbè lɛ é. Ðuɖeji e mǐ ɖó ɖò hwɛɖiɖɔ lixo é ɖé lɛ zɔ́n bɔ è vɔ́ nùɖé lɛ jlaɖó ɖò sɛ́n linu, bɔ è sixu vo bo ɖɔ xó lobo sɛ̀n Mawu. Amɔ̌, enyi hwɛɖiɖɔ enɛ lɛ na bo tlɛ tɔ́n kɔ dó nǔ ɖebǔ mɛ ɔ, akɔnkpinkpan e Mawu sɛntɔ́ lɛ nɔ ɖexlɛ́ ɖò hwɛ nukɔn lɛ é nɔ hun xomɛ n’i.