XÓGBE xóxó enɛ lɛ e Axɔ́su nǔnywɛtɔ́ Salomɔ́ɔ zán é tinmɛ lee nǔ nɔ cí nú gbɛtɔ́ lɛ dó gbɛ̀ wu é. Vlafo ɖó gbɛtɔ́ lɛ ma nɔ dɔ́ji ǎ, bo ma lɛ́ sixu xógló kú ǎ wutu ɔ, ye nɔ ba tɛgbɛ ɖɔ emi ni dɔ́ji. É ko lín tawun dìn bɔ ye nɔ ba lee ye na bló gbɔn bo dɔ́ji ɖò gbɛmɛ é.

Mǐ ni sɔ́ kpɔ́ndéwú Gilgamesh e nyí axɔ́su Sumer tɔn ɖé é tɔn. Xɛxó gegě wɛ è ɖɔ dó gbɛzán tɔn wu. Xɛxó enɛ lɛ e è ɖɔ é ɖokpo ɖò Tan Gilgamesh tɔn mɛ, bɔ è ɖɔ ɖɔ é yì tomɛ ɖò ali e dó xɛsi é ɖé nu, bo na dó kplɔ́n lee è na xógló kú gbɔn é. É ka kpéwú ǎ.

Ðò xwè kanweko ɛnɛgɔ́ J.H.M. tɔn mɛ ɔ, nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ Chine tɔn lɛ tɛ́n kpɔ́n bo na ɖa majiki sín sin ɖé, bɔ mɛ lɛ ɖi ɖɔ enɛ na zɔ́n bɔ è na dɔ́ji. Ye bló sin ɖé bɔ mercure kpo arsenic kpo kpɛɖé ɖ’emɛ. È lin ɖɔ majiki sín sin enɛ zɔ́n bɔ togán Chine tɔn gegě kú. Ðò 500 H.M. tɔn kpo 1500 H.M. tɔn kpo vlamɛ ɖò Elɔpu ɔ, nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ ɖé lɛ tɛ́n kpɔ́n bo ɖa siká ɖó alɔkpa ɖé bɔ è sixu ɖu, ɖó ye nɔ lin ɖɔ siká kún sixu gblé ó; hǔn é sixu zɔ́n bɔ gbɛtɔ́ na dɔ́ji.

Égbé ɔ, nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ ɖé lɛ tɛ́n kpɔ́n bo na mɔ nǔ e wu gbɛtɔ́ nɔ kpò é. Gǎndidó enɛ lɛ xlɛ́ ɖɔ gbɛtɔ́ lɛ kpó ɖò jlǒ syɛnsyɛn ɖokpo ɔ ɖó wɛ égbé bo na dó xógló kpikpo kpo kú kpo. Amɔ̌, etɛ mɛ nǔdobiba enɛ lɛ ka tɔ́n kɔ dó?

Nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ e nɔ kplɔ́n nǔ dó nǔvikún gbɛtɔ́ tɔn wu lɛ é na tinmɛ vovo 300 jɛji dó nǔ e wu mǐ nɔ kpò bo nɔ kú é wu. Ðò xwè agaɖanu tɔn lɛ mɛ ɔ, nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ lɛ kpéwú bo bló bɔ nǔvikún e nɔ nɔ gbɛtɔ́ kpo kanlin kpo lanmɛ lɛ é nɔ dɔ́ji. É sín enɛ wu bɔ akwɛnɔ ɖé lɛ ko dó akwɛ nu nú nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ lɛ, bonu ye na mɔ dò nú nǔ e wu mǐ nɔ kú é. Etɛ ye ka bló?

Tintɛnkpɔn bo na bló bɔ è na dɔ́ji. Nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ ɖé lɛ ɖi ɖɔ nǔ taji e wu è nɔ kpò é cá kan xá akpáxwé gudo tɔn chromosome mǐtɔn lɛ tɔn e è nɔ ylɔ́ ɖɔ télomère lɛ é. Enyi nǔvikún mǐtɔn lɛ ɖò mimǎ wɛ ɔ, télomère lɛ nɔ cyɔn alɔ ADN e ɖò ye mɛ lɛ é jí. Amɔ̌, hweɖebǔnu e nǔvikún lɛ má é ɔ, télomère lɛ nɔ hwe ɖ’emɛ. Gudo mɛ ɔ, nǔvikún lɛ sɔ́ nɔ má ǎ, bɔ mǐ nɔ jɛ kpikpo jí.

Elizabeth Blackburn e yí ajɔ nǔnywɛ xwitixwitizɔ́wiwa  tɔn ɖò 2009 é kpo hagbɛ̌ tɔn lɛ kpo ɖó ayi sin ɖé wu, bɔ é nɔ zɔ́n bɔ télomère lɛ sín kɛ́n sɔ́ nɔ yawǔ hwe ǎ, bɔ mɔ̌ mɛ ɔ, nǔvikún lɛ nɔ dɔ́ji. É ɖò mɔ̌ có, ye yí gbè ɖɔ télomère lɛ kún nɔ bló bonu gbɛtɔ́ nɔ dɔ́ji ó.

Tito vivɔ́ bló nú nǔvikún lɛ nyí wlɛnwín e è na zán dó xógló kpikpo é ɖevo. Enyi nǔvikún mǐtɔn lɛ dóxó dín, bo ma sɔ́ sixu má ǎ ɔ, ye sixu sɛ́ wɛn nyanya dó nǔvikún ɖěɖee nɔ nya xɛ ɖò lanmɛ mɛtɔn jí, bo sɛkpɔ finɛ lɛ é. Enɛ sixu hɛn nǔtitɛ, wuvɛ̌ sise ɖò lanmɛ kpo azɔn kpo wá nú mǐ. Agaɖanu dìn ɔ, nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ France tɔn ɖé lɛ vɔ́ tito bló nú mɛxomɔ ɖěɖee ye mɛ ɖé lɛ ko ɖó xwè 100 jɛji é sín nǔvikún lɛ, bɔ enɛ gudo ɔ, nǔvikún lɛ lɛ́ jɛ mimǎ jí. Nǔkplɔnmɛtɔ́ Jean-Marc Lemaître e nɔ nukɔn nú gbɛ̌ta e ba dò nú nǔ ɔ é ɖɔ ɖɔ dobanúnǔ yetɔn xlɛ́ ɖɔ ‘nǔvikún e ko kpò lɛ é sixu lɛ́vɔ winnya.’

Nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ gegě ɖɔ ɖɔ nǔ e è na zán bo xógló kpikpo é gegě tíìn có, gbɛtɔ́ lɛ kún na kpéwú bo dɔ́ji hú lee ye ko nɔ dɔ́ gbɔn é ó. Nǔgbo wɛ ɖɔ jidɔ́ gbɛtɔ́ lɛ tɔn ɖò jijɛji wɛ kpɛɖé kpɛɖé sín xwè kanweko 19gɔ́ ɔ mɛ. Amɔ̌, wǔfifɛ́, amasin e nɔ hu azɔnkwín lɛ é kpo ɖěɖee nɔ gbò kpò nyi ali jí nú azɔn lɛ é kpo wɛ zɔ́n tawun bɔ nǔ cí mɔ̌. Nǔnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ ɖé lɛ ɖi nǔ ɖɔ ɖěwagbɛn kún sɔ́ ɖè bonu jidɔ́ gbɛtɔ́ tɔn na jɛji ó.

Xwè 3 500 mɔ̌ ɖíe ɔ, Biblu-wlantɔ́ Mɔyizi yí gbè ɖɔ: “Jidɔ́ mǐtɔn nɔte ɖó xwè kanɖé gban (70); mɛ e wu gbɛ̀ ɖè ganji lɛ tɔn nyí xwè kanwe (80). Ye ka sɔ́ nɔ mɔ nǔɖe ɖ’emɛ zɛ tagba kpo ya kpo wu ǎ, ɖó gbɛzán mǐtɔn nɔ wá yì blewun, bɔ mǐ nɔ zɔn xɛ ɖidó kú.” (Ðɛhan 90:10) Gbɛtɔ́ lɛ dó gǎn bonu jidɔ́ mǐtɔn na jɛji có, lee Mɔyizi ko ɖɔ gbɔn é jɛn nǔ kpò ɖè.

Ðò alɔ ɖevo mɛ ɔ, logozo ɖé lɛ sixu nɔ gbɛ̀ nú xwè 150 jɛji, bɔ atín ɖé lɛ, ɖi sɛ́dlutín sixu nɔ gbɛ̀ nú xwè afatɔ́n mɔkpan. Enyi mǐ jlɛ́ jidɔ́ mǐtɔn dó nǔɖiɖó enɛ lɛ kpo ɖevo lɛ kpo tɔn wu ɔ, mǐ nɔ kanbyɔ mǐɖée ɖɔ, ‘Nǔ e gbɛ̀ nyí é bǐ jɛn ko nyí ɖɔ è ni nɔ gbɛ̀ nú xwè 70 alǒ 80 à?’