WUVƐ̌ Ɔ: Toxóɖɔtɔ́ kpo sinsɛngán gègě kpo sín tuto wɛ jɛ agɔ dó wɛn e ɖò Biblu ɔ mɛ é. Hwɛhwɛ wɛ ye zán acɛ yetɔn bo na dó sú ali dó gbɛtɔ́ lɛ bonu ye ma ɖó Biblu ɔ, ɖetɔ́n, alǒ lilɛ dó gbè ɖevo mɛ ó. Kpɔ́ndéwú wè ɖíe:

• Xwè 167 J.H.M. mɔ̌: Axɔsu Antiochus Epiphanes e nyí akɔhɛnnugán ɖaxó Séleucide lɛ tɔn ɖé, bo ba na hɛn Jwifu lɛ gannugánnú bɔ ye na byɔ sinsɛn Glɛkinu lɛ tɔn mɛ é ɖegbe ɖɔ è ni sú kún dó nú Akpáxwé Biblu Tɔn E È Wlan Dó Ebléegbe Mɛ lɛ É bǐ. Hwenuxó wlantɔ́ Heinrich Graetz wlan ɖɔ ɖɔ axɔsuzɔwatɔ́ tɔn lɛ “vún wema-mlámlá e mɛ Sɛ́n ɔ ɖè lɛ é bo dó zo ɖò fí ɖebǔ e ye mɔ ɖè é, lobo hu mɛ ɖěɖee ɖò gbígbéjé kpɔ́n wɛ bá mɔ hlɔnhlɔn kpo gbɔdónúmɛ kpo bɔ ye mɔ lɛ é.”

• Xwè kanweko 5gɔ́ ɔ jɛ 15gɔ́ ɔ mɛ: Nukɔntɔ́ Katolika tɔn e sìn xomɛ ɖɔ agunví lɛ ɖò nǔ e Biblu kplɔ́n mɛ lɛ é jla wɛ bo jó sinsɛn-núkplɔnmɛ Katolika tɔn dó lɛ é ɖɔ ɖɔ gǔfɔntɔ́ wɛ nú agunví ɖebǔ e na ɖó wema Biblu tɔn lɛ zɛ Ðɛhan wema e ɖò Latɛ́ɛngbe mɛ é wu é. Vaxɔ yetɔn ɖokpo na hlɔnhlɔn sɛ́n enɛ bo ɖè mɛ yetɔn lɛ bɔ ye na “nɔ ba gufɔntɔ́ lɛ tɛnwin lɛnwin kpo gbejininɔ kpo hwɛhwɛ . . . gbɔn xwé kpo xɔ e ɖò doglɔ bɔ è vɛ nǔ mɔhun dó lɛ é kpo bǐ kijekije kpɔ́n gblamɛ. . . . È ɖó na gbà xwé e gbè è mɔ gufɔntɔ́ ɖebǔ ɖè é.”

Enyi kɛntɔ́ Biblu tɔn lɛ ko kpéwú bo sú kún dó n’i wɛ ɔ, wɛn e ɖ’emɛ é lɔ na ko bú.

LEE BIBLU Ɔ GÉZÉ GBƆN É: Axɔsu Antiochus sɔ́ ayi tɔn bǐ ɖó kún súsú dó nú Biblu ɔ ɖò Izlayɛli jí, amɔ̌, Jwifu lɛ ɖó gɔnu yetɔn lɛ gègě ayǐ ɖò gbě ɖevo lɛ jí. Nugbǒ ɔ, akɔwé lɛ lin ɖɔ ɖò xwè kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn mɔ̌ ɔ, hugǎn Jwifu 60 ɖò 100 jí wɛ ko jɛ gbě. Ye fɔ Mawuxówema ɔ ɖé lɛ ɖó kplɔ́ngbasá yetɔn lɛ, Mawuxówema ɖokpo enɛ lɛ wɛ jijimɛ e wá bɔ d’ewu lɛ é zán, kaka jɛ Klisanwun lɛ jí.​—Mɛsɛ́dó 15:21.

Ðò xwè kanweko 5gɔ́ ɔ jɛ 15gɔ́ ɔ mɛ ɔ, mɛ e yí wǎn nú Biblu ɔ lɛ é yí gbè bo jiya, lobo ɖókan dó Mawuxówema ɔ lilɛ lilɛ dó gbè ɖevo mɛ kpo vìvɔ́ wlan tɔn kpo wu. Akpáxwé Biblu ɔ tɔn lɛ na ko tíìn dó gbè 33 mɛ ɖò xwè kanweko 15gɔ́ ɔ sín tɛntin mɔ̌, cobɔ è wá ɖè mɔ e nɔ zín wema bɔ è sixu sɛ̀ tɛn na é tɔ́n. Bɛ́sín hwenɛnu ɔ, è lilɛ Biblu ɔ dó gbè ɖevo lɛ mɛ bo ɖetɔ́n hugǎn ɖ’ayǐ tɔn lɛ.

NǓ E MƐ É TƆ́N KƆ DÓ É: Acɛkpatɔ́ lɛ é kpo sinsɛngán e bú ali lɛ é kpo bá bo na sú kún dó nú Biblu ɔ có, Biblu ɔ wɛ nyí wema e è má hú bǐ bo lɛ́ lilɛ dó gbè ɖevo mɛ hú bǐ ɖò hwenuxó mɛ é. É ko ɖè ali nú sɛ́n tò ɖé lɛ tɔn, anɔnugbe yetɔn lɛ, kpo gbɛzán gbɛtɔ́ livi mɔkpan kpo tɔn.