Hwenu e Jezu d’asá dogbó Izlayɛli tɔn lɛ gbè ɖokpo, bo yì tokpɔn Hlɔma tɔn e nɔ nyí Silíi é mɛ é ɔ, nyɔnu Glɛkinu ɖé sɛkpɔ ɛ bo ɖɔ é ni dó alɔ emi. Ðò xósin e Jezu na é mɛ ɔ, é jlɛ́ mɛ e ma nyí Jwifu ǎ lɛ é dó “cuku lɛ” wu. Ðò Mɔyizi Sɛ́n ɔ glɔ ɔ, è nɔ sɔ́ cuku lɛ dó mɔ kanlin blíblí lɛ na. (Levíi ví lɛ 11:27) Amɔ̌, zunzun nyɔnu Glɛkinu ɔ kpo mɛ e ma nyí Jwifu ǎ lɛ é kpo wɛ Jezu ka ɖè à?

Cɛ́nnyícɛ́nnyí ɖé lɔ ǎ. Lee Jezu tinmɛ nú ahwanvu tɔn lɛ gbɔn é ɔ, nǔ e gbé nya wɛ é ɖè jɛ nukɔn ɖò hwe enɛ nu é wɛ nyí ɖɔ é na d’alɔ Jwifu lɛ. Enɛ wu ɔ, é zán nùjlɛdonǔwu ɖé dó tinmɛ nǔ e na ɖɔ wɛ é ɖè é, bo ɖɔ nú nyɔnu Glɛkinu ɔ ɖɔ: “É jɛxa bonu è na zé nùɖuɖu yɔkpɔvu lɛ tɔn jó nú cuku lɛ ǎ.” (Matie 15:21-26; Maki 7:26) È yí wǎn nú cuku lɛ tawun ɖò Glɛkinu lɛ kpo Hlɔmanu lɛ kpo tɛntin, bɔ hwɛhwɛ ɔ, ye nɔ nɔ mɛ e ɖó ye lɛ é xwégbe, bɔ yɔkpɔvu lɛ nɔ d’ayihun xá ye. Enɛ wu ɔ, xógbe “cuku lɛ” ɔ na ko flín nùjlɛdonǔwu xomɛnyínyɔ́ kpo wanyiyi tɔn ɖé kpo mɛ. Nǔ e Jezu ɖɔ é zɔ́n bɔ nyɔnu Glɛkinu ɔ yí gbè n’i bo ɖɔ: “Nugbǒ wɛ Aklunɔ; é ka ɖò mɔ̌ có cuku lɛ nɔ cyan mɛ e ɖó ye lɛ sín nùɖuɖu e nɔ hlɛ́n kɔn nyì ayǐ hwenu e è ɖò nǔ ɖu wɛ ɔ ɖu.” Jezu kpa nyɔnu ɔ ɖó nùɖiɖi tɔn wu, bo gbɔ azɔn nú vǐ nyɔnu tɔn.​—Matie 15:27, 28.

Tɔjihun e sɔ́ Pɔlu xwè Italíi é ɖò xwi ɖí xá jɔhɔn ɖaxó lɛ wɛ. Ðò te ninɔ ɖé hwenu ɔ, mɛsɛ́dó ɔ ɖè wě xá mɛ ɖɔ è ni tó ɖó mɛ e kpò lɛ é sín yiyi te hwɛ̌. (Mɛsɛ́dó 27:9-12) É ka sɔgbe ɖɔ é ni ɖè wě mɔhun xá mɛ à?

Tɔjihunkúntɔ́ hwexónu tɔn lɛ tuùn ɖɔ tɔjihun kunkun gbɔn Mɛditɛlanɛ́ɛ xù ɔ jí ɖò sun e mɛ avivɔ nɔ gbɛ́ ɖè lɛ é nyí awovinú ɖaxó ɖé. Ðò vlɔɖówe Novembre tɔn kpo Mars tɔn kpo vlamɛ ɔ, tɔ̀ jí yiyi nɔ gló. Amɔ̌, Septembre alǒ Octobre mɛ wɛ tomɛyiyi e xó Pɔlu ɖɔ é ɖè. Nǔwlantɔ́ Hlɔmanu Vegetius (xwè kanweko ɛnɛgɔ H.M. tɔn) tinmɛ dó tɔ̀ jí yiyi ɖò xù enɛ jí wu bo ɖɔ: “Sun ɖé lɛ nɔ nyɔ́ tawun, ɖevo lɛ nɔ byɔ nǔxokpɔ́n, bɔ ee kpò lɛ é nɔ gló bǐ.” (Epitome of Military Science) Vegetius ɖɔ ɖɔ tɔ̀ jí yiyi sín 27 Mai jɛ 14 Septembre kún ɖó awovinú ɖebǔ ó, amɔ̌ hwenu e ɖó awovinú ɖaxó tawun lɛ é wè wɛ nyí sín 15 Septembre jɛ 11 Novembre kpo ee bɛ́sín 11 Mars jɛ 26 Mai é kpo. É ɖò wɛn ɖɔ Pɔlu e nɔ yì tomɛ hwɛhwɛ é na ko tuùn nǔ enɛ lɛ ganji. Tɔjihunkúntɔ́ ɔ kpo tɔjihunnɔ ɔ kpo lɔ na ko tuùn nǔ enɛ lɛ có, ye dovɛ̌ nú wěɖexámɛ Pɔlu tɔn. Tɔjihun ɔ gbà, bɔ tomɛyiyi ɔ fó ɖó finɛ.​—Mɛsɛ́dó 27:13-44.