1. Tinmɛ nǔ ɖěɖee jɛ ɖò Jeluzalɛmu gbigba hwenu é.

ÐÒ 607 J.H.M. ɔ, Axɔsu Nabukodonɔzɔ́ɔ II nɔ ahwankpá Babilɔnu tɔn wɔbuwɔbu ɖé nu, lobo vunbla toxo Jeluzalɛmu tɔn. Biblu ɖɔ dó mɛhuhutɛ́ dó adaka mɛ e bɔ d’ewu é wu ɖɔ: “[Nabukodonɔzɔ́ɔ] hu sɔja lɛ kaka yì Mawu Mavɔmavɔ xwé ɔ gbè; é jó dɔnkpɛvu dó ǎ, é jó ɖyɔvǐ dó ǎ, é jó mɛxo dó ǎ, é jó degenɔ dó ǎ; . . . Babilɔnunu lɛ dó Mawu xwé ɔ zo. Ye mu ahoho e ɖò Jeluzalɛmu lɛ, bo dó hɔnmɛ lɛ bǐ zo lobo hɛn nǔ xɔ akwɛ e ɖò toxo ɔ mɛ lɛ bǐ gblé.”​—2 Tan 36:17, 19.

2. Akpá tɛ Jehovah ka gbà nú mɛ dó Jeluzalɛmu sín gbigba wu? Etɛ ka na gbò Jwifu lɛ?

² Jeluzalɛmu sín gbigba ɖó na kpaca toxo ɔ mɛ nu lɛ ǎ. Xwè mɔkpan wɛ gbeyiɖɔ Mawu tɔn lɛ dó gb’akpá nú Jwifu lɛ na ɖɔ enyi ye kpó ɖò sɛ́n Mawu tɔn lɛ gbà wɛ jɛn wɛ ɔ, è na jó ye dó alɔ mɛ nú Babilɔnunu lɛ. È na hu jwifu gègě kpo hwǐ kpo; bɔ mɛɖebǔ e ma na kú ǎ é na ɖibla zán gbɛhwenu tɔn e kpò é ɖò kannumɔgbenu ɖò Babilɔnu. (Jel. 15:2) Gbɛ̀ tɛ kannumɔ lɛ ka zán ɖò dɔ̌n? Kannumɔgbenu yiyi ɖò Babilɔnu ɖɔhunkɔ ɖevo ka tíìn ɖò Klisanwun lɛ hwenu wɛ à? Enyi mɔ̌ wɛ ɔ, hwetɛnu ka wɛ?

3. Nɛ̌ kannumɔgbenu ninɔ ɖò Babilɔnu ka gbɔn vo nú ee Izlayɛli-ví lɛ nɔ ɖò Ejipu é gbɔn?

³ Nǔ e gbeyiɖɔ lɛ ɖɔ ɖ’ayǐ é wá jɛ. Gbɔn Jelemíi gblamɛ ɔ, Jehovah ɖè wě xá ye mɛ e na wá yì kannumɔgbenu lɛ é ɖɔ ye ni yí gbè nú ninɔmɛ yetɔn yɔyɔ̌ ɔ, lobo ɖò dɔ̌n. É ɖɔ: “Mi sá xwé [ɖò Babilɔnu] bo nɔ gbè; mi bló jikpá bo ɖu nǔ e na nyɔ́ ɖ’emɛ lɛ. Mi ba lee toxo e mɛ un sɔ́ ahwan dó wlí mi yì ɖó ɔ na yì nukɔn gbɔn é; mi xoɖɛ nú Mawu Mavɔmavɔ dó toxo ɔ tamɛ, ɖó nyɔna mitɔn ɖò nukɔnyiyi tò ɔ tɔn sí.” (Jel. 29:5, 7) Mɛ ɖěɖee hwíhwɛ́ yeɖée dó jlǒ Mawu tɔn glɔ lɛ é zán gbɛ̀ ɖagbe ɖó bǎ ɖé mɛ ɖò Babilɔnu. Mɛ e wlí ye lɛ é jó ye dó bɔ ye kpé nukún dó azɔ̌ yeɖesunɔ tɔn lɛ wu ɖó bǎ ɖé mɛ. Kannumɔ lɛ tlɛ vo bo na sɛ̀ tɛn yì fí ɖebǔ ɖò tò ɔ mɛ. Hɔnkàn azɔ̌ kpo ajɔ̌wiwa kpo tɔn ɖé wɛ Babilɔnu nyí ɖò hwexónu, bɔ wema e è kun sín dò glɔ é ɖé lɛ xlɛ́ ɖɔ Jwifu gègě kplɔ́n lee è nɔ xɔ nǔ bo nɔ yì sà gbɔn é sín azɔ̌ ganji ɖò finɛ, bɔ ye mɛ ɖevo lɛ huzu alɔnuzɔwatɔ́ e alɔ sè kpɛ́n na lɛ é. Jwifu ɖé lɛ tlɛ jɛ dɔkun. Kannumɔgbenu ninɔ ɖò Babilɔnu cí ee Izlayɛli-ví lɛ nɔ ɖò Ejipu ɖò xwè kanweko mɔkpan jɛ nukɔn é ɖɔhun ɖebǔ ǎ.​—Xà Tíntɔ́n 2:23-25.

4. Gbɔn vo nú Izlayɛli-ví gǔfɔntɔ́ lɛ ɔ, mɛ ɖětɛ lɛ kannumɔgbenu yiyi ɖò Babilɔnu sín awě ɔ ka xò? Etɛwu ye ma ka sixu sɛ̀n Mawu bǐ mlɛ́mlɛ́ ǎ?

⁴ È ɖò nukún kpé dó hudo agbaza tɔn Jwifu e ɖò kannumɔgbenu lɛ é tɔn wu wɛ có, nɛ̌ ye ka ɖè gbɔn ɖò gbigbɔ lixo? È ko gbà tɛmpli Jehovah tɔn kpo vɔsakpe tɔn kpo, bɔ vɔsanúxwlémawutɔ́zɔ́ ɔ sɔ́ ɖò yiyi wɛ lee é ɖó na yì gbɔn é ǎ. Mawu sɛntɔ́ gbejinɔtɔ́ e ma wà nǔ ɖě bonu è na dɔn tó nú ye ǎ lɛ é lɔ ɖò kannumɔ lɛ mɛ, amɔ̌, ye ɖó na jiya gɔ́ nú akɔta ɔ. É ɖò mɔ̌ có, ye wà nǔ e wu ye kpé é bo na nyì Mawu sɛ́n lɛ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ɖò Babilɔnu ɔ, Daniyɛli kpo xɔ́ntɔn tɔn atɔn lɛ Cadlaki, Mɛcaki kpo Abɛdi-Nɛgo kpo nyì alɔ nú nùɖuɖu e vɛ́ Jwifu lɛ é. Mǐ lɛ́ tuùn ɖɔ Daniyɛli nɔ ɖɔ xó xá Mawu hwɛhwɛ ɖò ɖɛ mɛ. (Dan. 1:8; 6:11) É ɖò mɔ̌ có, ɖò acɛkpikpa kosi lɛ tɔn glɔ ɔ, Jwifu e nɔ ɖi xɛsi nú Mawu lɛ é sixu wà nǔ e Sɛ́n ɔ byɔ lɛ é bǐ ǎ.

5. Nukúnɖiɖo tɛ Jehovah ka na togun tɔn? Etɛwu akpá enɛ ka jiwǔ?

⁵ Izlayɛli-ví lɛ ka na lɛ́ wá kpéwú bo sɛ̀n Mawu bǐ mlɛ́mlɛ́ à? Ðò hwe ɔ nu ɔ, é cí ɖɔ ye kún sɔ́ sixu ó ɖɔhun. Babilɔnu nɔ jó kannumɔ tɔn lɛ dó gbeɖé ǎ. Amɔ̌, sɛ́n enɛ ɔ tuùn mɛ e Jehovah Mawu nyí é ǎ. É ko d’akpá ɖɔ togun emitɔn na jɛte, bɔ ye ka jɛte nugbǒ. Akpá e Mawu dó lɛ é ɖě nɔ gɔn jijɛ gbeɖé ǎ.​—Eza. 55:11.

6, 7. Etɛwu é ka sɔgbe ɖɔ mǐ ni vɔ́ nukúnnúmɔjɛnǔmɛ e mǐ ɖó dó kannumɔgbenu yiyi ɖò Babilɔnu ɖò hwe mǐtɔn nu wu é gbéjé kpɔ́n?

⁶ Nǔ e cí kannumɔgbenu yiyi ɖò Babilɔnu ɖɔhun é ɖě ka jɛ dó Klisanwun lɛ jí kpɔ́n à? Nú xwè mɔkpan ɔ, xójlawema elɔ ɖɔ ɖɔ Mawu sɛntɔ́ égbé tɔn lɛ yì kannumɔgbenu ɖò Babilɔnu ɖò 1918 bɔ è ɖè ye nyite ɖò 1919. Amɔ̌, ɖó hwɛjijɔ e mǐ na tinmɛ ɖò xota elɔ kpo ee na bɔ d’ewu é kpo mɛ lɛ é wutu ɔ, é byɔ ɖɔ è ni vɔ́ xó ɔ gbéjé kpɔ́n.

⁷ Dǒ nukún mɛ bo kpɔ́n: Babilɔnu Ðaxó ɔ wɛ nyí kplékplé sinsɛn nùvú lɛ tɔn. Enɛ wu ɔ, enyi togun Mawu tɔn yì kannumɔgbenu Babilɔnu tɔn ɖò 1918 jɛn wɛ ɔ, é na ko nyí kannumɔ nú sinsɛn nùvú ɖò ali ɖé lɛ nu ɖò hwenɛnu. Amɔ̌, nǔ e jɛ lɛ é xlɛ́ ɖɔ, ɖò xwè ɖěɖee jɛ nukɔn nú Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ lɛ é mɛ ɔ, tíntɔ́n sín Babilɔnu Ðaxó ɔ mɛ wɛ mɛ yí ami dó ɖè Mawu tɔn lɛ ɖè, enyi kannumɔ wɛ ye huzu n’i ǎ.  Nugbǒ wɛ ɖɔ è doya nú mɛ yí ami dó ɖè lɛ ɖò wɛkɛ hwan nukɔntɔn ɔ hwenu, amɔ̌, acɛkpatɔ́ lɛ wɛ doya nú ye tawun, é nyí Babilɔnu Ðaxó ɔ ǎ. Enɛ wu ɔ, mǐ sixu ɖɔ ɖɔ togun Jehovah tɔn yì kannumɔgbenu Babilɔnu Ðaxó ɔ tɔn ɖò 1918 ǎ.

8. Tinmɛ lee è hɛn Mawu sinsɛn nugbǒ ɔ blí gbɔn é. (Kpɔ́n ɖiɖe e ɖò bǐbɛ̌mɛ é.)

⁸ Ðò Pantekotu xwè 33 H.M. ɔ, Jwifu kpo mɛ e ma nyí Jwifu ǎ é kpo gègě jí wɛ è kɔn gbigbɔ mímɛ́ dó. Klisanwun yɔyɔ̌ enɛ lɛ huzu “akɔta e è cyan ɔ . . . bo nyí vɔsanúxwlémawutɔ́ axɔsu ɔ tɔn; akɔta ɖeɖóvo . . . bo nyí togun Mawu tɔn.” (Xà 1 Piyɛ́ɛ 2:9, 10.) Mɛsɛ́dó lɛ nya xɛ ɖò togun Mawu tɔn sín agun lɛ jí ganji ɖò gbɛhwenu yetɔn bǐ. Amɔ̌, ɖò taji ɔ, ɖò kú mɛsɛ́dó lɛ tɔn gudo ɔ, sunnu ɖé lɛ site bo jɛ “nǔ e ma sɔgbe xá Wɛnɖagbe ɔ ǎ lɛ” é kplɔ́n mɛ lɛ jí, bonu “mɛ gègě na xwedó ye ɖò mɛ e ɖi nǔ nú Jezu lɛ mɛ.” (Mɛ. 20:30; 2 Tɛ. 2:6-8) Mɛ enɛ lɛ gègě ɖò tɛn nukúnɖeji lɛ mɛ ɖò agun lɛ mɛ, bo nyí nukúnkpénuwutɔ́ lɛ, bɔ nukɔnmɛ ɔ, ye wá nyí “yɛhwenɔgán lɛ.” Gbɛ̌ta yɛhwenɔ lɛ tɔn ɖé wɛ jɛ nǔ sɔ́ jí mɔ̌ nɛ, Jezu ka ko ɖɔ nú ahwanvu tɔn lɛ ɖɔ: “Nɔví nɔví wɛ mi bǐ nyí.” (Mat. 23:8) Sunnu nukúnɖeji e tamɛ-núkplɔnmɛ Aristote kpo Platon kpo tɔn nɔ jiwǔ na lɛ é jɛ nùkplɔnmɛ sinsɛn tɔn e ma sɔgbe ǎ lɛ é kplɔ́n mɛ jí, bɔ kpɛɖé kpɛɖé ɔ, ye yí tɛnmɛ ɖò nùkplɔnmɛ mímɛ́ e ɖò Xó Mawu Tɔn mɛ lɛ é sí.

9. Tinmɛ lee Acɛkpikpa Hlɔma tɔn nɔ gudo nú sinsɛn Klisanwun tɔn e fɔ́n gǔ dó Mawu jí é gbɔn é kpo nǔ e é jì lɛ é kpo.

⁹ Ðò 313 H.M. ɔ, Dada Hlɔma Tɔn Constantin e nyí pagáwùn ɖé é na acɛ Klisanwun nyínyí gǔfɔndómawujitɔ́ tɔn alɔkpa enɛ ɖò sɛ́n lixo. Bɛ́sín hwenɛnu ɔ, Sinsɛn kpo Acɛkpikpa kpo jɛ azɔ̌ wá ɖó kpɔ́ jí alɔ ɖò alɔ mɛ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ɖò Vaxɔ Nicée Tɔn gudo ɔ, Constantin e wá Vaxɔ ɔ tɛnmɛ é ɖegbe ɖɔ è ni sɔ́ yɛhwenɔ e nɔ nyí Arius é yì kannumɔgbenu, ɖó é gbɛ́ ɖɔ emi kún na yí gbè ɖɔ Jezu nyí Mawu ó wutu. Nukɔnmɛ ɔ, ɖò Dada Hlɔma Tɔn Théodose I (379-395 H.M.) hwenu ɔ, Igleja Katolika e nyí sinsɛn Klisanwun tɔn ɖé bo blí é wá tíìn nyǐ, bo huzu Axɔsuɖuto Hlɔma Tɔn sín sinsɛn e sɛ́n tuùn é. Hwenuxó wlantɔ́ lɛ ɖɔ dó Hlɔma pagáwùn ɔ wu ɖɔ xwè kanweko ɛnɛgɔ ɔ mɛ wɛ é huzu “Klisanwun.” Nugbǒ ɔ wɛ nyí ɖɔ ɖò hwenɛnu ɔ, sinsɛn Klisanwun tɔn e fɔ́n gǔ dó Mawu jí é alɔkpa ɖé wá gɔ́ nú sinsɛn gbɛ́ta pagáwùn tɔn e ɖò Axɔsuɖuto Hlɔma Tɔn mɛ lɛ é, bo huzu hagbɛ̌ Babilɔnu Ðaxó ɔ tɔn lɛ. É ɖò mɔ̌ có, Klisanwun yí ami dó ɖè kpɛɖé e cí nǔkún ɖagbe ɖɔhun é kpó ɖò nǔ e wu ye kpé é bǐ wà wɛ bo na dó sɛ̀n Mawu, amɔ̌, è nɔ lɔn bonu gbè yetɔn na ɖi ǎ. (Xà Matie 13:24, 25, 37-39.) Ye ɖò kannumɔgbenu Babilɔnu tɔn nugbǒ!

10. Etɛ jí ayijlɔjlɔnɔ lɛ ka zɔ́n dó ɖò xwè kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn lɛ mɛ bo gbɛ́ nùkplɔnmɛ sinsɛn tɔn lɛ?

¹⁰ É ɖò mɔ̌ có, ɖò xwè kanweko nukɔntɔn H.M. tɔn lɛ mɛ ɔ, mɛ gègě hɛn ɔ ye na xà Biblu dó Glɛkigbe alǒ Latɛɛngbe mɛ. Mɔ̌ mɛ ɔ, ye sixu jlɛ́ nùkplɔnmɛ Mawuxó ɔ tɔn lɛ dó nǔ e kplɔ́n mɛ wɛ sinsɛn ɖè lɛ é wu. Mɛɖé lɛ ɖò ye mɛ bɔ sɔgbe kpo nǔ e ye xà ɖò Biblu mɛ é kpo ɔ, ye gbɛ́ nùkplɔnmɛ sinsɛn tɔn e ma sɔgbe xá Mawuxówema ɔ ǎ lɛ é, amɔ̌, awovinú wɛ é nyí ɖɔ è ni ɖɔ nǔ enɛ lɛ agbawungba, bo tlɛ sixu dɔn kú wá.

11. Nɛ̌ yɛhwenɔ lɛ ka wá ɖ’acɛ dó Biblu ɔ jí gbɔn?

¹¹ É wá yá é ɔ, gbè e mɛ Biblu ɖè lɛ é sɔ́ nyí gbè ɖěɖee mɛ gègě nɔ dó é ǎ, bɔ sinsɛn ɔ gbɛ́ ɖɔ è kún na lilɛ Mawuxó ɔ dó  gbè kpaà e mɛ lɛ nɔ dó é mɛ ó. Wǎgbɔ tɔn ɔ, yɛhwenɔ lɛ kpo akɔwé ɖé lɛ kpo kɛɖɛ wɛ sixu xà Biblu ɔ yeɖoɖó, yɛhwenɔ lɛ bǐ wɛ ka sixu xà nǔ bo wlan nǔ ganji ǎ. Enyi mɛɖebǔ gbɛ́ nǔ e kplɔ́n mɛ wɛ sinsɛn ɔ ɖè lɛ é ɔ, è nɔ dɔn tó n’i tlili. É wá byɔ ɖɔ Mawu sɛntɔ́ yí ami dó ɖè gbejinɔtɔ́ lɛ ni kplé ɖò nǔglɔ, enyi ali tɔn hun nú ye ɔ nɛ. Lee é nyí gbɔn ɖò kannumɔgbenu Babilɔnu tɔn nukɔntɔn ɔ hwenu é ɔ, “vɔsanúxwlémawutɔ́ axɔsu ɔ tɔn” yí ami dó ɖè lɛ sixu wà azɔ̌ yetɔn lee é jɛxa gbɔn é ǎ. Babilɔnu Ðaxó ɔ hɛn togun ɔ syɛnsyɛn!

12, 13. Nǔ taji wè tɛ lɛ ka zɔ́n bɔ hɛn e Babilɔnu Ðaxó ɔ hɛn mɛ lɛ syɛnsyɛn é ka ɖekpo kpɛɖé? Tinmɛ.

¹² Klisanwun nugbǒ lɛ ka na lɛ́ wá vo bo sɛ̀n Mawu ɖò agbawungba lee é jɛxa gbɔn é à? Ganji! Nǔ taji wè zɔ́n bɔ weziza gbigbɔ lixo tɔn ɔ jɛ tíntɔ́n jí ɖò ablu ɔ mɛ. Nǔ nukɔntɔn ɔ wɛ nyí mɔ e nɔ zín wema bɔ è ɖetɔ́n ɖò xwè kanweko 15gɔ́ ɔ tɛntin, bɔ è nɔ ɖyɔ wekwín na é. Cobonu wemazínzín na wá Elɔpu ɔ, alɔ wɛ è nɔ dó wlan Biblu ɔ na tɛnwin lɛnwin. Biblu ɔ hán hwenɛnu tawun bo lɛ́ v’axi. È ɖɔ ɖɔ é nɔ byɔ sun wǒ cobɔ nùvɔ́wlantɔ́ alɔsekpɛ́nnanɔ ɖé na ɖè Biblu e è sɔ́ alɔ dó wlan na é ɖokpo kpowun tɔ́n. Gɔ́ na ɔ, nǔ e jí nùvɔ́wlantɔ́ lɛ nɔ wlan nǔ dó é (anyǔwema) v’axi tawun. Amɔ̌, enyi wemazintɔ́ azɔ̌tuùntɔ́ ɖé zán wema kpo mɔ e nɔ zín wema é ɖé kpo ɔ, azɔ̌ ɔ nɔ bɔwǔ tawun, bɔ é sixu zín wexwɛ 1 300 gbè ɖokpo!

¹³ Nǔ taji wegɔ ɔ wɛ nyí gbeta e kɔn sunnu  akɔnkpantɔ́ ɖé lɛ wá ɖò xwè kanweko 16gɔ́ ɔ sín vivɔnu ɖɔ emi na lilɛ Xó Mawu Tɔn dó gbè ɖěɖee mɛ kpaà lɛ nɔ dó é mɛ é. Lilɛdogbeɖevomɛtɔ́ gègě sɔ́ gbɛ̀ yetɔn ɖó axɔ nu dó azɔ̌ enɛ tamɛ. Xomɛ sìn sinsɛn ɔ tawun. Nukɔntɔ́ sinsɛn ɔ tɔn lɛ ɖi xɛsi ɖɔ enyi Biblu jɛ mɛ e nɔ ɖi xɛsi nú Mawu é ɖé lɔ mɛ ɔ, é sixu nyí alyannu baɖabaɖa ɖé! Ee Biblu wá jɛ gbigbakpé jí é ɔ, mɛ lɛ jɛ xixa jí. Ee ye jɛ xixa jí é ɔ, ye jɛ nǔ gègě kanbyɔ jí: Fitɛ è ka ɖɔ lɛmɛ́zo xó ɖè ɖò Xó Mawu Tɔn mɛ? ɖɔ è ni sú akwɛ dó zɔ́n amísa nú mɛkúkú lɛ? ɖɔ pápa lɛ kpo yɛhwenɔgán lɛ kpo ni tíìn? Sinsɛn ɔ mɔ ɖɔ hwɛhuhu syɛnsyɛn ɖé wɛ nǔ enɛ nyí. Mɛ gègě na gla kaka bo mɔ xó ɖɔ dó nukɔntɔ́ sinsɛn tɔn lɛ wu à! Sinsɛn ɔ ɖɔ nǔ kún na nyí mɔ̌ ó. È ɖó hwɛ nú sunnu kpo nyɔnu kpo ɖé lɛ ɖɔ ye fɔ́n gǔ ɖó ye gbɛ́ nùkplɔnmɛ sinsɛn ɔ tɔn wutu; tamɛ-núkplɔnmɛ pagáwùn tɔn Aristote kpo Platon kpo, ee nyí mɛ bo nɔ gbɛ̀ cobɔ è jì Jezu Klisu lɛ é tɔn jí wɛ nùkplɔnmɛ enɛ lɛ ɖé lɛ ka junjɔn. Sinsɛn ɔ ɖɔ ɖɔ kú wɛ jɛ xá ye, bɔ Acɛkpikpa ɔ hu ye. Nǔ e gbé nya wɛ ye ɖè é wɛ nyí ɖɔ awakanmɛ ni kú mɛ lɛ dó Biblu xixa wu bonu ye na gɔn nǔ kanbyɔ sinsɛn ɔ. Wlɛnwín ɔ w’azɔ̌ tawun. É ɖò mɔ̌ có, ye mɛ ɖé lɛ gbɛ́ ɖɔ Babilɔnu Ðaxó ɔ kún na gbà hǔn dó nú emi ó. Ye ko ɖɔ́ Mawuxó ɔ kpɔ́n, bɔ dìn ɔ, ye lɛ́vɔ ɖò biba gɔ́ na wɛ! È jɛ nǔ sɔ́ ɖ’ayǐ jí bá gosin sinsɛn nùvú kannu ɖò nukɔnmɛ.

14. (a) Ninɔmɛ tɛ lɛ ka zɔ́n bɔ è mɔ nukúnnú jɛ nugbǒ Biblu tɔn lɛ mɛ d’eji ɖò xwè 1800 lɛ sín vivɔnu? (b) Tinmɛ lee Nɔví Russell ba nugbǒ ɔ gbɔn é.

¹⁴ Gègě mɛ ɖěɖee nugbǒ Biblu tɔn lɛ sín kɔ ɖò xúxú wɛ lɛ é tɔn sɛ̀ tɛn yì tò e mɛ sinsɛn ɔ ma ɖó acɛ ɖè sɔmɔ̌ ǎ lɛ é mɛ. Ye jló na vo bo xà Biblu bo kplɔ́n lobo ɖɔ xó ɖó kpɔ́ ɖ’eji, bɔ mɛ ɖevo wɛ na ɖɔ nǔ e ye ɖó na lin é nú ye ǎ. États-Unis e nyí tò enɛ lɛ ɖokpo é mɛ wɛ Charles Taze Russell kpo hagbɛ̌ tɔn kwínwe lɛ kpo jɛ Biblu kplɔ́n jí ɖè ɖò 1870. Ðò bǐbɛ̌mɛ ɔ, nǔ e gbé nya wɛ Nɔví Russell ɖè é wɛ nyí ɖɔ è na kpɔ́n sinsɛn e ko ɖò ayǐ lɛ é mɛ ɖɔ ɖětɛ ka ɖò nugbǒ ɔ kplɔ́n mɛ wɛ à jí. É jlɛ́ nùkplɔnmɛ sinsɛn vovo lɛ, kaka jɛ ɖěɖee ma nyí Klisanwun tɔn ǎ lɛ é tɔn dó nǔ e Biblu ɖɔ é wu. É wá ɖ’ayi wu ɖɔ sinsɛn enɛ lɛ ɖě kún jinjɔn Mawuxó ɔ jí bǐ mlɛ́mlɛ́ ó. Hweɖenu ɔ, é sɛkpɔ sinsɛngán e ɖò xá tɔn mɛ é ɖé lɛ, bo ɖó nukún ɖɔ ye na yí gbè nú nugbǒ ɖěɖee é kpo hagbɛ̌ tɔn lɛ kpo mɔ ɖò Biblu ɔ mɛ lɛ é, lobo na kplɔ́n hagbɛ̌ agun yetɔn tɔn lɛ. Nǔ enɛ jló sinsɛngán lɛ ǎ. Biblu Kplɔntɔ́ lɛ wá mɔ céɖécéɖé ɖɔ kancica ɖě kún sixu nɔ ye kpo mɛ ɖěɖee jló na tɛ́ dó sinsɛn nùvú wu lɛ é kpo tɛntin ó.​—Xà 2 Kɔlɛntinu lɛ 6:14.

15. (a) Hwetɛnu Klisanwun lɛ ka huzu kannumɔ nú Babilɔnu Ðaxó ɔ? (b) Nùkanbyɔ tɛ lɛ sín xósin ka ɖò xota e bɔ d’ewu é mɛ?

¹⁵ Kaka jɛ fí ɔ, mǐ mɔ ɖɔ Klisanwun nugbǒ lɛ yì kannumɔgbenu Babilɔnu tɔn, ɖò mɛsɛ́dó gudogudo tɔn lɛ sín kú gudo zaan. Amɔ̌, nùkanbyɔ ɖé lɛ kpó ɖò atɛ jí: Kúnnuɖenú ɖevo tɛ lɛ wɛ ka xlɛ́ ɖɔ ɖò xwè e jɛ nukɔn nú 1914 lɛ é mɛ ɔ, mɛ yí ami dó ɖè lɛ ko ɖò Babilɔnu Ðaxó ɔ mɛ tɔ́n sín wɛ, bo kún sɔ́ nyí kannumɔ n’i ó? Nugbǒ wɛ ɖɔ Jehovah kún hun xomɛ dó mɛsɛntɔ́ tɔn lɛ wu ó ɖó ye túntún da kpò nú Mawuxóɖiɖɔzɔ́ yetɔn ɖò Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ hwenu wutu à? Ðò hwenɛnu ɔ, nɔví mǐtɔn ɖé lɛ ka gɔn wǔ ɖó zɔ nú gbɛ̀ ɔ bɔ Jehovah sìn xomɛ dó ye wɛ à? Gudo tɔn ɔ, enyi Klisanwun lɛ huzu kannumɔ nú sinsɛn nùvú ɖò xwè kanweko wegɔ H.M. lɛ mɛ ɔ, hwetɛnu ye ka jɛte? Nùkanbyɔ titewungbe wɛ nyí enɛ lɛ. Xósin yetɔn ɖò xota e bɔ d’ewu é mɛ.