Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Nyɛjɛa Suɔmɔ Mli Nyɛsaa Bei

Nyɛjɛa Suɔmɔ Mli Nyɛsaa Bei

“Nyɛkɛ nyɛhe ahia shi yɛ toiŋjɔlɛ mli.”​—MARKO 9:50.

LALAI: 39, 77

1, 2. Tsɔɔmɔ mɛi komɛi ni Mose Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ wie akɛ sane ba amɛ kɛ mɛi krokomɛi ateŋ. Ni mɛni hewɔ ehe miihia ni wɔsusu Biblia mli saji ni tamɔ nakai lɛ ahe?

BIBLIA lɛ gbaa wɔ mɛi komɛi ni sane ba amɛ kɛ mɛi krokomɛi ateŋ lɛ ahe sane. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, yɛ Mose Klɛŋklɛŋ Wolo lɛ mli lɛ, wɔkaneɔ akɛ, Kain gbe enyɛmi Habel (1 Mose 4:3-8); Lamek gbe oblanyo ko ejaakɛ egba lɛ ma (1 Mose 4:23); Abraham tookwɛlɔi lɛ kɛ Lot tookwɛlɔi lɛ taa saji anaa (1 Mose 13:5-7); Hagar nu he akɛ enɔ kwɔ fe Sara, ni no hã Sara mli fu Abraham (1 Mose 16:3-6); ni Ishmael te shi ewo mɔ fɛɛ mɔ, ni mɔ fɛɛ mɔ hu te shi ewo lɛ.​—1 Mose 16:12.

2 Mɛni hewɔ abɔ saji ni tamɔ nɛkɛ lɛ ahe amaniɛ yɛ Biblia lɛ mli? Afee nakai koni wɔkase nɔ ko kɛjɛ mli. Mɛi nɛɛ yeee emuu tamɔ wɔ nɔŋŋ, ni naagbai ni amɛkɛkpe lɛ tamɔ naagbai ni wɔ hu wɔkɛkpeɔ lɛ nɔŋŋ. Bɔ ni amɛtsu saji ahe nii amɛhã lɛ baanyɛ aye abua wɔ koni kɛ́ sane ba wɔ kɛ mɔ ko teŋ lɛ, wɔle bɔ ni wɔbaatsu he nii wɔhã, bɔ ni afee ni toiŋjɔlɛ aya nɔ ahi wɔ kɛ mɔ lɛ teŋ.​—Romabii 15:4.

3. Mɛni he wɔbaasusu yɛ nikasemɔ nɛɛ mli?

3 Nikasemɔ nɛɛ baahã wɔna nɔ hewɔ ni kɛ́ sane ba wɔ kɛ mɔ ko teŋ lɛ, esa akɛ wɔtsu he nii. Kɛfata he lɛ, ebaahã wɔna gbɛ ni wɔbaanyɛ wɔtsɔ nɔ wɔfee nakai, kɛ Biblia mli shishitoo mlai komɛi ni baaye abua wɔ, koni toiŋjɔlɛ ahi wɔ kɛ mɛi krokomɛi, kɛ agbɛnɛ hu, wɔ kɛ Yehowa teŋ be fɛɛ be.

MƐNI HEWƆ KƐ́ SANE BA WƆ KƐ MƆ KO TEŊ LƐ, ESA AKƐ WƆSAA?

4. Mɛɛ subaŋ gbonyo egbɛ eshwã je lɛŋ fɛɛ? Ni mɛni ejɛ mli kɛba?

4 Wɔbaanyɛ wɔkɛɛ akɛ, mligbalamɔi, bei, kɛ naataamɔi ni wɔnaa yɛ je lɛ mli ŋmɛnɛ lɛ fɛɛ jɛ Satan. Mɛni hewɔ? Satan wie yɛ Eden abɔɔ lɛ mli akɛ, ehe ehiaaa ni Nyɔŋmɔ tsɔɔ adesai nɔ ni amɛfee kɛ nɔ ni amɛkafee. Ewie akɛ, adesai baanyɛ afee nɔ ni amɛsumɔɔ, ni esa akɛ amɛfee nakai hu. (1 Mose 3:1-5) Shi, ani subaŋ nɛɛ eye ebua adesai? Ŋmɛnɛ lɛ, kɛ́ wɔkwɛ nibii ni yaa nɔ yɛ je lɛ mli lɛ, wɔnaa faŋŋ akɛ, egbee adesai ashi waa. Mɛi pii woɔ amɛhe nɔ, amɛsusuɔ amɛ pɛ amɛhe, amɛkɛ mɛi krokomɛi tswaa, ni amɛyeɔ amɛtsui naa sane, ekɔɔɔ he eko awui ni ebaaye mɛi krokomɛi. Enɛ kɛ bei baa. Ni Biblia lɛ kɛɔ akɛ, kɛ́ wɔmli fuɔ mramra lɛ, ewaaa akɛ sane baaba wɔ kɛ mɛi ateŋ, ni wɔbaafee eshai pii.​—Abɛi 29:22.

5. Mɛni Yesu wo etoibolɔi lɛ ŋaa akɛ amɛfee koni toiŋjɔlɛ aya nɔ ahi amɛ kɛ mɛi krokomɛi ateŋ?

5 Yɛ Yesu Gɔŋ nɔ Shiɛmɔ lɛ mli lɛ, ekɛɛ etoibolɔi lɛ akɛ, amɛkɛ mɛi ahi shi yɛ toiŋjɔlɛ mli, ni amɛkafee nibii ni baawo amɛ kɛ mɛi krokomɛi ateŋ bei, kɛ́ etamɔ nɔ ni nakai feemɔ baahã nɔ ko aŋmɛɛ amɛ po. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, ekɛɛ amɛ akɛ amɛmli ahi, amɛsumɔ amɛhenyɛlɔi, ni amɛkɛ mlifu akato amɛmli. Agbɛnɛ hu, ewo amɛ hewalɛ akɛ, kɛ́ sane ko loo bei ko ba amɛ kɛ mɔ ko teŋ lɛ, amɛsaa oya.​—Mateo 5:5, 9, 22, 25, 44.

6, 7. (a) Kɛ́ sane ba wɔ kɛ wɔnyɛmimɛi lɛ ateŋ lɛ, mɛni hewɔ ehe miihia ni wɔtsu he nii oya nɔŋŋ lɛ? (b) Mɛɛ saji esa akɛ Yehowa tsuji fɛɛ abi amɛhe?

6 Wɔjaa Yehowa kɛtsɔ sɔlemɔ, shiɛmɔyaa, kɛ asafoŋ kpeei ni wɔyaa lɛ nɔ. Shi, kɛ́ wɔkɛ wɔnyɛmimɛi lɛ ehiii shi yɛ toiŋjɔlɛ mli lɛ, wɔjamɔ lɛ esaŋ Yehowa hiɛ. (Marko 11:25) Ja wɔkɛ mɛi ni tɔ̃ɔ wɔnɔ lɛ atɔmɔi eke amɛ, dani Yehowa baaya nɔ ekɛ wɔ abɔ naanyo.​—Kanemɔ Luka 11:4; Efesobii 4:32.

Ani okɛ onyɛmimɛi Kristofoi lɛ atɔmɔi keɔ amɛ oya nɔŋŋ?

7 Nɔ kome ni Yehowa kpaa gbɛ yɛ etsuji adɛŋ ji, ni amɛkɛ mɛi atɔmɔi baake amɛ, ni amɛkɛ amɛ ahi shi yɛ toiŋjɔlɛ mli. No hewɔ lɛ, bi ohe akɛ: ‘Ani mikɛ minyɛmimɛi Kristofoi lɛ atɔmɔi keɔ amɛ oya nɔŋŋ? Ani mináa miishɛɛ kɛ́ miyɛ amɛteŋ?’ Kɛ́ oyɔse akɛ oyɛ gbɛ fóo lolo yɛ nibii nɛɛ amli lɛ, sɔlemɔ obi Yehowa dɛŋ yelikɛbuamɔ koni onyɛ ofee tsakemɔi ni he hiaa lɛ. Yehowa, wɔ-Tsɛ ni yɔɔ ŋwɛi lɛ baabo mɛi fɛɛ ni jɛɔ heshibaa mli amɛsɔleɔ nɛkɛ lɛ toi, ni ebaahã amɛ hetoo.​—1 Yohane 5:14, 15.

ANI OBAANYƐ OKU OHIƐ OFƆ̃ NƆ?

8, 9. Kɛ́ mɔ ko wie nɔ ko loo efee nɔ ko ni eŋɔɔɔ wɔnaa lɛ, mɛni esa akɛ wɔfee?

8 Wɔ fɛɛ wɔyeee emuu. No hewɔ lɛ, bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ, mɔ ko baafee nɔ ko loo ebaawie nɔ ko ni eŋɔɔɔ wɔnaa. (Jajelɔ 7:20; Mateo 18:7) Kɛ́ eba lɛ nakai lɛ, mɛni wɔbaafee? Niiashikpamɔ ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ baanyɛ aye abua wɔ: Nyɛmi yoo ko ŋa nyɛmimɛi hii enyɔ komɛi yɛ henaabuamɔ ko shishi. Bɔ ni eŋa amɛ lɛ eyaŋɔɔɔ amɛteŋ mɔ kome naa. No hewɔ lɛ, be ni nyɛmi yoo lɛ tee lɛ, nyɛmi nuu nɛɛ bɔi ehe wiemɔ nyanyaanya. Shi, enaanyo lɛ ni fata ehe lɛ gbala ejwɛŋmɔ kɛtee bɔ ni nyɛmi yoo lɛ kɛ anɔkwayeli esɔmɔ Yehowa afii 40 yɛ naagbai ni ekɛkpe lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ nɔ. Ni ekɛɛ lɛ akɛ, efeee lɛ akɛ nyɛmi yoo lɛ le akɛ nɔ ni ewie lɛ baagba enaa. Mɛni klɛŋklɛŋ nyɛmi nuu lɛ fee? Ekɛɛ enaanyo lɛ akɛ, “Osane ja.” Kɛkɛ ni eŋmɛɛ sane lɛ he kwraa.

9 Mɛni wɔkaseɔ yɛ niiashikpamɔ nɛɛ mli? Kɛ́ mɔ ko wie nɔ ko, loo efee nɔ ko eshi wɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔŋmɛɛ he aloo wɔfee lɛ sane. Fɛɛ yɛ wɔdɛŋ. Kɛ́ wɔsumɔɔ wɔnyɛmimɛi lɛ, wɔkɛ amɛtɔmɔi baake amɛ. (Kanemɔ Abɛi 10:12; 1 Petro 4:8.) Kɛ́ ‘wɔku wɔhiɛ wɔshwie tɔmɔi anɔ’ lɛ, efeɔ Yehowa fɛo waa. (Abɛi 19:11; Jajelɔ 7:9) No hewɔ lɛ, wɔsɛɛ kɛ́ mɔ ko wie nɔ ko loo efee nɔ ko ni eŋɔɔɔ onaa lɛ, bi ohe akɛ: ‘Ani minyɛŋ maŋmɛɛ sane nɛɛ he kɛkɛ? Ani minyɛŋ maku mihiɛ mafɔ̃ nɔ?’

10. (a) Be ni nyɛmimɛi komɛi wie nyɛmi yoo ko he nyanyaanya lɛ, te enu he ehã tɛŋŋ? (b) Mɛɛ ŋmalɛ ye ebua lɛ koni ekahã sane nɛɛ fite emiishɛɛ?

10 Kɛ́ mɛi wie wɔhe efɔŋ lɛ, bei pii lɛ ewa hã wɔ akɛ wɔbaaku wɔhiɛ wɔfɔ̃ nɔ. Susumɔ shihilɛ ko ni nyɛmi yoo gbɛgbalɔ ko ni wɔbaatsɛ lɛ Lucy lɛ kɛkpe lɛ he okwɛ. Nyɛmimɛi ni yɔɔ esafo lɛ mli lɛ ateŋ mɛi komɛi wie akɛ, etsuuu shiɛmɔ nitsumɔ lɛ jogbaŋŋ, ni akɛ kɛ́ etee shiɛmɔ lɛ, eyafiteɔ be lɛ fɛɛ. Sane lɛ dɔ lɛ waa diɛŋtsɛ, no hewɔ lɛ, ekɛyafɔ̃ nyɛmimɛi hii komɛi ni edara yɛ mumɔŋ lɛ ahiɛ. Lucy wie akɛ, nyɛmimɛi nɛɛ jɛ Biblia lɛ mli amɛye amɛbua lɛ koni ekasusu nibii gbohii ni mɛi wieɔ yɛ ehe lɛ he tuutu. Amɛwo lɛ hewalɛ ni ekɛ ejwɛŋmɔ ama Yehowa moŋ nɔ. Kɛfata he lɛ, ekane Mateo 6:1-4 lɛ. (Kanemɔ.) Ŋmalɛ nɛɛ shɛje emii waa, ejaakɛ ekai lɛ akɛ, nɔ ni he hiaa fe fɛɛ ji, ni ebaahã Yehowa tsui anyɔ emli. No hewɔ lɛ, ehãaa nibii gbohii ni mɛi wieɔ yɛ ehe lɛ agba enaa dɔŋŋ. Amrɔ nɛɛ, kɛ́ mɛi wie eshiɛmɔ nitsumɔ lɛ he nyanyaanya lɛ, ehãaa no afite emiishɛɛ, ejaakɛ ele akɛ, enyɛmɔ fɛɛ ekɛsɔmɔɔ Yehowa lɛ.

KƐ́ ONYƐƐƐ OKU OHIƐ OFƆ̃ SANE LƐ NƆ

11, 12. (a) Kɛ́ Kristofonyo ko nu he akɛ enyɛmi ko ‘yɛ sane ko eshi lɛ’ lɛ, mɛni esa akɛ efee? (b) Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ bɔ ni Abraham tsu bei ko ni ba lɛ he nii ehã lɛ mli? (Kwɛmɔ mfoniri ni yɔɔ nikasemɔ lɛ shishijee lɛ.)

11 Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Wɔ fɛɛ wɔtɔ̃ɔ babaoo.” (Yakobo 3:2) No hewɔ lɛ, kɛ́ oná ole akɛ nɔ ko ni owie loo ofee lɛ egba nyɛmi ko naa waa lɛ, mɛni esa akɛ ofee? Yesu wie akɛ: “Kɛ́ okɛ onɔkeenɔ miiba afɔleshaa latɛ lɛ he ni okai yɛ jɛmɛ akɛ onyɛmi yɛ sane ko eshi bo lɛ, shi onɔkeenɔ lɛ yɛ jɛmɛ, yɛ afɔleshaa latɛ lɛ hiɛ, ni oya. Klɛŋklɛŋ lɛ, okɛ onyɛmi lɛ ayasaa, ni oku osɛɛ oba, ni okɛ onɔkeenɔ lɛ abahã.” (Mateo 5:23, 24) No hewɔ lɛ, yaa ni okɛ onyɛmi lɛ ayawie sane lɛ he. Kɛ́ otee lɛ, kpɛlɛmɔ otɔmɔ nɔ, ni ohã ehi ojwɛŋmɔ mli akɛ, otee ni oyasaa okɛ onyɛmi lɛ teŋ, jeee ni oyatsɔɔ lɛ nɔ ni lɛ efee ni ehiii. Nɔ pɛ ni he hiaa ji, ni toiŋjɔlɛ baaba okɛ lɛ teŋ.

Hã ehi ojwɛŋmɔ mli akɛ, otee ni oyasaa okɛ onyɛmi lɛ teŋ

12 Biblia lɛ tsɔɔ wɔ nɔ ni Nyɔŋmɔ tsuji baanyɛ afee koni kɛ́ sane ba amɛ kɛ mɔ ko teŋ lɛ, ekatsɔ bei. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, be ko lɛ, bei ba mɛi ni kwɛɔ Abraham kooloi lɛ kɛ mɛi ni kwɛɔ enyɛmi nuu bi Lot kooloi lɛ ateŋ. Nɔ ni yatsɛ sane lɛ kɛba ji akɛ, Abraham kɛ Lot fɛɛ yɛ kooloi pii, shi shikpɔŋ lɛ edaaa hãaa amɛ. Akɛni Abraham miitao toiŋjɔlɛ aba hewɔ lɛ, ehã Lot hegbɛ ni ehala shikpɔŋ lɛ he ni ebaasumɔ ni eyahi. Lot hala he ni hi fe fɛɛ lɛ. (1 Mose 13:1, 2, 5-9) Nɔ ni Abraham fee lɛ ji nɔkwɛmɔnɔ kpakpa kɛhã wɔ. Ani nɔ ko wulu ŋmɛɛ Abraham yɛ mlihilɛ ni ejie lɛ kpo lɛ hewɔ? Dabi kwraa. Anɔkwa, sane nɛɛ sɛɛ nɔŋŋ lɛ, Yehowa wo Abraham shi akɛ ebaajɔɔ lɛ waa. (1 Mose 13:14-17) Mɛni enɛ tsɔɔ wɔ? Etsɔɔ wɔ akɛ, wɔnibii komɛi baanyɛ aŋmɛɛ wɔ yɛ toiŋjɔlɛ ni wɔmiisumɔ ni ehi wɔ kɛ mɛi krokomɛi ateŋ lɛ hewɔ. Shi, kɛ́ eba lɛ nakai po lɛ, Yehowa baajɔɔ wɔ yɛ suɔmɔ ni wɔjie lɛ kpo lɛ hewɔ. [1]​—Kwɛmɔ shishigbɛ niŋmaa ni yɔɔ sane lɛ naagbee lɛ.

13. Mɛni nɔkwɛlɔ ko fee be ni nyɛmi nuu ko tsirɛ wiemɔi ayisɛɛ ehã lɛ lɛ? Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ bɔ ni etsu sane lɛ he nii ehã lɛ mli?

13 Susumɔ sane ko ni ba yɛ wɔbei nɛɛ amli lɛ he okwɛ. Nyɛmi nuu ko ni ahala lɛ akɛ ekwɛ nitsumɔ ko ni abaatsu yɛ kpokpaa wulu nɔ kpee ko shishi lɛ nɔ lɛ, tswa nyɛmi nuu kroko koni ebi lɛ kɛji ebaanyɛ eye ebua lɛ yɛ kpee lɛ shishi. Shi, nyɛmi nuu lɛ tsirɛ wiemɔi ayisɛɛ ehã lɛ, ni ekaati kɔl lɛ, ejaakɛ no mli lɛ, emli efu nyɛmi nuu ni tsutsu ko lɛ ekwɛɔ nakai nitsumɔ lɛ nɔ lɛ. Nɔkwɛlɔ hee lɛ mli fuuu lɛ, shi, ekuuu ehiɛ efɔ̃ɔɔ nɔ ni eba lɛ nɔ. Ŋmɛlɛtswaa kome sɛɛ lɛ, esaa etswa nyɛmi nuu lɛ ekoŋŋ, ni ebi lɛ kɛji amɛbaanyɛ amɛkpe koni amɛsusu sane lɛ he. No hewɔ lɛ, enɔ otsi lɛ, amɛkpe yɛ Maŋtsɛyeli Asa ko nɔ, amɛsɔle, ni amɛkɛ ŋmɛlɛtswaa kome susu sane lɛ he. Nyɛmi nuu lɛ gba lɛ nɔ ni ba yɛ ekɛ nɔkwɛlɔ momo lɛ teŋ lɛ. Nɔkwɛlɔ hee lɛ fee diŋŋ ebo lɛ toi, ni ehã ena akɛ, enu lɛ shishi. No sɛɛ lɛ, ekɛ lɛ susu ŋmalɛi komɛi ni baanyɛ aye abua lɛ lɛ ahe. Mɛni jɛ mli kɛba? Nyɛmimɛi lɛ nyɛ amɛsaa sane ni eba amɛteŋ lɛ, ni amɛfee ekome kɛtsu nii yɛ kpee wulu lɛ shishi. Nyɛmi nuu lɛ hiɛ sɔ bɔ ni nɔkwɛlɔ lɛ kɛ lɛ ye ehã lɛ kɛ mlihilɛ ni ejie lɛ kpo etsɔɔ lɛ lɛ waa.

ANI ESA AKƐ OKƐ SANE LƐ AYAFƆ̃ ASAFOŊ ONUKPAI LƐ AHIƐ?

14, 15. (a) Mɛɛ shihilɛi amli esa akɛ wɔkɛ gbɛtsɔɔmɔ ni yɔɔ Mateo 18:15-17 lɛ atsu nii yɛ? (b) Mɛɛ nibii etɛ Yesu tsɔɔ akɛ wɔfee? Ni mɛɛ oti esa akɛ wɔkɛma wɔhiɛ be ni wɔkɛ gbɛtsɔɔmɔ nɛɛ tsuɔ nii lɛ?

14 Saji ni baa nyɛmimɛi ateŋ lɛ pii yɛ ni nyɛmimɛi lɛ diɛŋtsɛ baanyɛ atsu he nii. No hewɔ lɛ, esaaa akɛ amɛgbalaa nyɛmimɛi krokomɛi amɛwoɔ mli. Shi, yɛ nɔ ni Yesu wie yɛ Mateo 18:15-17 lɛ naa lɛ, saji lɛ ekomɛi yɛ ni ehe baahia ni atsɛ nyɛmimɛi krokomɛi awo mli. (Kanemɔ.) “Esha” ni Yesu tsĩ tã yɛ biɛ lɛ jeee sane loo bei bibioo ko kɛkɛ. Mɛni tsɔɔ nakai? Yesu wie akɛ, kɛ́ eshafeelɔ lɛ booo nyɛmi ni ekɛ lɛ ená sane lɛ toi, ebooo odasefoi ni abaatsɛ awo sane lɛ mli lɛ toi, ni ebooo asafoŋ onukpai lɛ hu toi lɛ, esa akɛ abu lɛ “tamɔ jeŋmajiaŋbii lɛ ateŋ mɔ ko, kɛ toohelɔ.” Ni tsɔɔ akɛ, esa akɛ ashwie lɛ kɛje asafo lɛ mli. ‘Eshai’ ni esa akɛ atsu he nii yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ lɛ ekomɛi ji, shishiumɔ, kɛ mɔheguɔgbee. Shi, yɛ eshai tamɔ gbalafitemɔ, nuu kɛ nuu loo yoo kɛ yoo teŋ bɔlɛnamɔ, jamɔkwamɔ, kɛ amagajamɔ gbɛfaŋ lɛ, bɔ fɛɛ bɔ ni fee lɛ, esa akɛ akɛ sane lɛ aya asafoŋ onukpai lɛ ahiɛ koni amɛtsu he nii.

Ekolɛ ehe baahia ni wɔya wɔnyɛmi lɛ ŋɔɔ shii abɔ dani toiŋjɔlɛ baaba (Kwɛmɔ kuku 15)

15 Oti hewɔ ni Yesu hã wɔ gbɛtsɔɔmɔ nɛɛ ji, koni wɔna gbɛ ni wɔbaanyɛ wɔtsɔ nɔ wɔjie suɔmɔ kpo wɔtsɔɔ wɔnyɛmimɛi lɛ, ni wɔye wɔbua amɛ. (Mateo 18:12-14) Yɛ Yesu gbɛtsɔɔmɔ lɛ naa lɛ, kɛ́ nyɛmi ko tɔ̃ wɔnɔ lɛ, (1) esa akɛ wɔbɔ mɔdɛŋ akɛ wɔbaasaa wɔ kɛ lɛ teŋ ni wɔtsɛɛɛ mɛi krokomɛi wɔwooo mli. Ekolɛ, ehe baahia ni wɔya eŋɔɔ shii abɔ ni wɔkɛ lɛ ayasusu sane lɛ he. Kɛ́ no eyahiii lɛ, mɛni esa akɛ wɔfee? (2) Esa akɛ wɔŋɔ mɔ ko ni le sane lɛ loo mɔ ko ni baanyɛ atsɔɔ kɛji wɔnyɛmi lɛ etɔ̃ wɔnɔ lɛɛlɛŋ lɛ wɔfata wɔhe, ni wɔya nyɛmi lɛ ŋɔɔ ekoŋŋ. Kɛ́ wɔnyɛ wɔtsu naagba lɛ he nii lɛ, ‘wɔhã nyɛmi lɛ ekɔ gbɛ kpakpa ekoŋŋ.’ Shi, kɛ́ wɔfee bɔ fɛɛ bɔ ni wɔbaanyɛ koni wɔtsu sane lɛ he nii, ni loloolo lɛ, eyeee omanye lɛ, belɛ, (3) esa akɛ wɔkɛ sane lɛ ayafɔ̃ asafoŋ onukpai lɛ ahiɛ.

16. Mɛni hewɔ wɔbaanyɛ wɔkɛɛ akɛ, kɛ́ wɔkɛ gbɛtsɔɔmɔ ni Yesu kɛhã lɛ tsu nii lɛ, ehi waa, ni etsɔɔ akɛ wɔsumɔɔ wɔnyɛmimɛi lɛ?

16 Bei pii lɛ, sane lɛ shɛŋ he ni ehe baahia ni wɔkɛ gbɛtsɔɔmɔi etɛ ni atsɔɔ yɛ Mateo 18:15-17 lɛ fɛɛ atsu nii. Ni enɛ hi waa. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ bei pii lɛ, nyɛmi ni efee esha lɛ baakpɛlɛ etɔmɔ lɛ nɔ, ni ebaatsu naagba lɛ he nii. No hewɔ lɛ, ehe ebahiaŋ ni ashwie lɛ kɛje asafo lɛ mli. No sɛɛ lɛ, esa akɛ mɔ ni atɔ̃ enɔ lɛ kɛ enyɛmi lɛ tɔmɔ lɛ ake lɛ, koni toiŋjɔlɛ aba amɛteŋ. No hewɔ lɛ, eyɛ faŋŋ akɛ, kɛ́ wɔkɛ Yesu ŋaawoo lɛ tsu nii lɛ, wɔyeŋ wɔhe oyai ni wɔkɛ sane ko ni eba wɔ kɛ nyɛmi ko teŋ lɛ ayafɔ̃ asafoŋ onukpai lɛ ahiɛ. Kɛ́ wɔkɛ klɛŋklɛŋ gbɛtsɔɔmɔi enyɔ lɛ tsuko nii, ni agbɛnɛ hu wɔbɛ nɔmimaa diɛŋtsɛ akɛ mɔ lɛ etɔ̃ lɛ, esaaa akɛ wɔkɛ sane lɛ yafɔ̃ɔ asafoŋ onukpai lɛ ahiɛ.

17. Mɛɛ jɔɔmɔi mɛi ni yaa nɔ amɛkɛ mɛi krokomɛi hiɔ shi yɛ toiŋjɔlɛ mli lɛ baaná?

17 Shii abɔ ni wɔyeee emuu nɛɛ, wɔbaaya nɔ wɔtɔ̃ mɛi anɔ. Yesu kaselɔ Yakobo ŋma akɛ: “Kɛ́ mɔ ko tɔ̃ɔɔ yɛ wiemɔ mli lɛ, no lɛ gbɔmɔ ni eye emuu ji lɛ, ni enyɛɔ ewoɔ egbɔmɔtso muu lɛ fɛɛ manyoflɛ.” (Yakobo 3:2) Kɛ́ ‘wɔtao hejɔlɛ loo toiŋjɔlɛ ni wɔnyiɛ sɛɛ’ lɛ, wɔbaasaa sane fɛɛ sane ni baaba wɔ kɛ wɔnyɛmimɛi lɛ ateŋ. (Lala 34:15) Kɛ́ wɔtee nɔ wɔkɛ wɔnyɛmimɛi Kristofoi lɛ hi shi yɛ toiŋjɔlɛ mli lɛ, amɛbaatsɔmɔ wɔnanemɛi ni bɛŋkɛ wɔ kpaakpa, ni no baahã ekomefeemɔ aya nɔ ahi asafo lɛ mli. (Lala 133:1-3) Nɔ ni fe fɛɛ lɛ, Yehowa, ni ji “Nyɔŋmɔ ni ŋɔɔ toiŋjɔlɛ ehãa lɛ” hu baatsɔ wɔnaanyo ni bɛŋkɛ wɔ waa. (Romabii 15:33) No hewɔ lɛ, kɛ́ sane ko ba wɔ kɛ wɔnyɛmimɛi lɛ ateŋ lɛ, nyɛhãa wɔjɛa suɔmɔ mli wɔsaa, koni wɔná jɔɔmɔi nɛɛ fɛɛ mli ŋɔɔmɔ.

^ [1] (kuku 12) Mɛi krokomɛi ni nyɛ amɛsaa amɛ kɛ mɛi krokomɛi ateŋ ji, Yakob; esaa ekɛ Esau teŋ (1 Mose 27:41-45; 33:1-11); Yosef; esaa ekɛ enyɛmimɛi lɛ ateŋ (1 Mose 45:1-15); kɛ Gideon; esaa ekɛ Efraimbii lɛ ateŋ (Kojolɔi 8:1-3). Ekolɛ, ole mɛi krokomɛi ni awie amɛhe yɛ Biblia lɛ mli ni nyɛ amɛfee nakai nɔŋŋ.