Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Kaasusu Nii Ahe Tamɔ Bɔ Ni Je Lɛ Susuɔ Nii Ahe Lɛ

Kaasusu Nii Ahe Tamɔ Bɔ Ni Je Lɛ Susuɔ Nii Ahe Lɛ

“Nyɛkwɛa jogbaŋŋ ní mɔ ko kɛ jeŋ hiɛshikamɔ kɛ yaka lakamɔ akaŋɔ nyɛ nom.”​—KOL. 2:8.

LALAI: 38, 31

1. Mɛɛ ŋaa bɔfo Paulo wo enyɛmimɛi lɛ yɛ wolo ni eŋma eyahã amɛ lɛ mli? (Kwɛmɔ mfoniri ni yɔɔ nikasemɔ lɛ shishijee lɛ.)

BƆFO PAULO ŋma wolo eyahã nyɛmimɛi ni yɔɔ Kolose lɛ aaafee afi 60 kɛmiimɔ afi 61 Ŋ.B. No mli lɛ, awo lɛ tsuŋ yɛ Roma nɔ ni ji klɛŋklɛŋ nɔ. Ehã amɛle akɛ, ehe miihia ni amɛná “mumɔŋ niiashishinumɔ,” ni tsɔɔ akɛ, esa akɛ amɛsusu nii ahe tamɔ bɔ ni Yehowa susuɔ nii ahe lɛ. (Kol. 1:9) Paulo kɛɛ amɛ akɛ: “Miiwie enɛ koni mɔ ko kɛ saji ní hãa mɔ yiŋ tsɔɔ akalaka nyɛ. Nyɛkwɛa jogbaŋŋ ní mɔ ko kɛ jeŋ hiɛshikamɔ kɛ yaka lakamɔ akaŋɔ nyɛ nom, yɛ gbɔmɛi akusum naa, yɛ je lɛ shishijee nibii anaa, ní jeee yɛ Kristo naa.” (Kol. 2:4, 8) Paulo tee nɔ etsɔɔ amɛ nɔ hewɔ ni susumɔi komɛi ni ehe shi yɛ nakai beiaŋ lɛ ejaaa, kɛ nɔ hewɔ ni mɛi babaoo nyaa je lɛ susumɔi nɛɛ ahe lɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, mɛi nya susumɔi nɛɛ ahe ejaakɛ ehã amɛnu he akɛ amɛhiɛ kã shi ni amɛhi fe mɛi krokomɛi. No hewɔ lɛ, Paulo ŋma wolo nɛɛ koni ekɛye ebua nyɛmimɛi lɛ ní amɛkaná je lɛ susumɔi nɛɛ eko ní amɛfee nibii ni esaaa.​—Kol. 2:16, 17, 23.

2. Mɛni hewɔ wɔbaasusu je lɛ susumɔi lɛ ekomɛi ahe lɛ?

2 Mɛi ni susuɔ nii ahe tamɔ bɔ ni je lɛ susuɔ nii ahe lɛ ebuuu Yehowa gbɛtsɔɔmɔi lɛ, ni kɛ́ wɔkwɛɛɛ ni ahi lɛ, amɛsusumɔi lɛ baafite hemɔkɛyeli ni wɔyɔɔ yɛ Nyɔŋmɔ mli lɛ. Ŋmɛnɛ lɛ, susumɔi nɛɛ ehe shi yɛ he fɛɛ he; awieɔ he yɛ TV nɔ, yɛ Intanɛt lɛ nɔ, yɛ nitsumɔhei, kɛ agbɛnɛ hu yɛ skul. Yɛ nikasemɔ nɛɛ mli lɛ, wɔbaakwɛ nɔ ni wɔbaanyɛ wɔfee koni susumɔi ni tamɔ nɛkɛ akafite wɔjwɛŋmɔ. Wɔbaasusu je lɛ susumɔi lɛ ateŋ enumɔ ahe, ni wɔkwɛ bɔ ni wɔbaafee wɔkpoo amɛteŋ eko fɛɛ eko.

ANI EHE MIIHIA NI WƆHE WƆYE AKƐ NYƆŊMƆ YƐ?

3. Mɛɛ susumɔ mɛi pii nyaa he ŋmɛnɛ? Ni mɛni hewɔ?

3 “Kɛ́ miheee miyeee akɛ Nyɔŋmɔ yɛ po lɛ, manyɛ mahi shi akɛ gbɔmɔ kpakpa.” Susumɔ nɛɛ ehe shi yɛ maji babaoo anɔ. Bei pii lɛ, mɛi ni kɛɔ nakai lɛ ejeko gbɛ amɛsusuko nibii ni tsɔɔ akɛ Nyɔŋmɔ yɛ lɛ ahe jogbaŋŋ, shi efeɔ amɛ akɛ kɛ́ amɛmu sane naa akɛ Nyɔŋmɔ bɛ lɛ, no baahã amɛnyɛ amɛfee nɔ fɛɛ nɔ ni amɛsumɔɔ. (Kanemɔ Lala 10:4.) Mɛi komɛi hu kɛɔ akɛ, “Mi lɛ, miheee miyeee akɛ Nyɔŋmɔ yɛ, shi mibaa mijeŋ jogbaŋŋ,” ni amɛsusuɔ akɛ enɛ ni amɛkɛɔ lɛ hewɔ lɛ, amɛhiɛ kã shi waa.

4. Kɛ́ mɔ ko kɛɛ eheɔ eyeɔ akɛ Nyɔŋmɔ bɛ lɛ, mɛni wɔbaanyɛ wɔkɛɛ kɛye wɔbua lɛ?

4 Ani nilee yɛ mli akɛ wɔbaahe wɔye akɛ jeee mɔ ko ni bɔ je lɛ? Kɛ́ mɔ ko susu akɛ ebaanyɛ etsɔ jeŋ shikpamɔ nɔ ená sanebimɔ nɛɛ hetoo lɛ, eyiŋ baanyɛ afutu lɛ moŋ. Shi yɛ anɔkwale mli lɛ, sanebimɔ nɛɛ hetoo waaa kwraa. Kɛ́ tsũ fɛɛ tsũ lɛ, mɔ ko ni ma lɛ, belɛ, te aaafee tɛŋŋ ni nibii ni wala yɔɔ amɛmli lɛ baaba kɛkɛ ní jeee mɔ ko fee? Wala yibii ni bɛ hwanyaŋŋ tsɔ lɛ po nyɛɔ amɛfeɔ nɔ ko ni tsũ nyɛɛɛ afee. Amɛnyɛɔ amɛkɛ amɛhe saji toɔ, ni amɛkɛ saji nɛɛ feɔ amɛhenɔi, shi tsũ nyɛɛɛ afee nakai. Namɔ fee wala yibii nɛɛ? Biblia lɛ hãa wɔ hetoo akɛ: “Yɛ anɔkwale mli lɛ, shĩa fɛɛ shĩa lɛ mɔ ko kɛ̃ ma, shi mɔ ni fee nibii fɛɛ ji Nyɔŋmɔ.”​—Heb. 3:4.

5. Mɛni wɔbaanyɛ wɔkɛɛ yɛ susumɔ ni ahiɛ akɛ, kɛ́ mɔ ko heee eyeee akɛ Nyɔŋmɔ yɛ po lɛ, ebaanyɛ ele nɔ ni ja lɛ he?

5 Mɛni wɔbaanyɛ wɔkɛɛ yɛ susumɔ ni ahiɛ akɛ, kɛ́ mɔ ko heee eyeee akɛ Nyɔŋmɔ yɛ po lɛ, ebaanyɛ ele nɔ ni ja lɛ he? Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ kɛɔ akɛ mɛi ni heee Nyɔŋmɔ nɔ amɛyeee lɛ po nyɛɔ amɛjieɔ sui kpakpai komɛi akpo. (Rom. 2:14, 15) Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, amɛteŋ mɛi komɛi buɔ amɛfɔlɔi ni amɛsumɔɔ amɛ. Shi akɛni amɛkpɛlɛɛɛ nɔ akɛ wɔ-Bɔlɔ ni yɔɔ suɔmɔ lɛ ji Mɔ ni sa akɛ etsɔɔ nɔ ni ja kɛ nɔ ni ejaaa lɛ hewɔ lɛ, yiŋ komɛi ni amɛkpɛɔ yɛ shihilɛ mli lɛ ehiii kwraa. (Yes. 33:22) Mɛi fɛɛ ni yɔɔ jwɛŋmɔ lɛ baakpɛlɛ nɔ akɛ, nibii gbohii ni yaa nɔ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ ŋmɛnɛ lɛ yeɔ odase akɛ Nyɔŋmɔ yelikɛbuamɔ he miihia wɔ. (Kanemɔ Yeremia 10:23.) No hewɔ lɛ, esaaa akɛ wɔsusuɔ kɔkɔɔkɔ akɛ mɔ ko baanyɛ ale nɔ ni ja kɛji eheee eyeee akɛ Nyɔŋmɔ ko yɛ, ni ehiii shi yɛ Nyɔŋmɔ jeŋba he mlai lɛ anaa.​—Lala 146:3.

ANI ESA AKƐ WƆKƐ WƆHE ADƆMƆ JAMƆ KO?

6. Mɛɛ susumɔ ni ejaaa mɛi pii hiɛ yɛ jamɔ he?

6 “Obaanyɛ oná miishɛɛ kɛ́ obɛ jamɔ ko mli.” Mɛi babaoo nyaa susumɔ nɛɛ ni ehe shi yɛ je lɛ mli lɛ he waa, ejaakɛ amɛnuɔ he akɛ kɛ́ amɛkɛ amɛhe dɔmɔ jamɔ ko lɛ, amɛnáŋ miishɛɛ ni amɛnáŋ he sɛɛ hu. Agbɛnɛ hu, jamɔi pii tsɔɔ tsɔɔmɔi tamɔ hɛl la, amɛheɔ mlijaa nyɔŋma, ni amɛwieɔ pɔlitis he kɛ́ amɛmiifee sɔlemɔ, ni enɛ ehã mɛi sumɔɔɔ akɛ amɛjáa Nyɔŋmɔ. No hewɔ lɛ, ebɛ naakpɛɛ akɛ mɛi pii nuɔ he akɛ, kɛ́ amɛbɛ jamɔ ko mli lɛ, amɛbaaná miishɛɛ! Mɛi ni tamɔ nɛkɛ lɛ kɛɔ akɛ, “Misumɔɔ Nyɔŋmɔ moŋ, shi mikɛ mihe dɔmɔŋ jamɔ ko.”

7. Mɛɛ gbɛ nɔ anɔkwa jamɔ hãa anáa miishɛɛ?

7 Ani eji anɔkwale akɛ mɔ ko baanyɛ aná miishɛɛ kɛ́ ekɛ ehe dɔmɔɔɔ jamɔ ko? Kɛ́ mɔ ko kɛ ehe dɔmɔɔɔ amale jamɔ lɛ, ebaanyɛ ená miishɛɛ, shi mɔ ko nyɛŋ ená miishɛɛ diɛŋtsɛ kɛ́ wekukpaa bɛ ekɛ Yehowa, ni ji “miishɛɛ Nyɔŋmɔ lɛ” teŋ. (1 Tim. 1:11) Nɔ fɛɛ nɔ ni Nyɔŋmɔ toɔ he gbɛjianɔ lɛ, mɛi náa he sɛɛ. Akɛ Nyɔŋmɔ tsuji lɛ, wɔyɛ miishɛɛ ejaakɛ wɔmiisumɔ ni wɔye wɔbua mɛi krokomɛi. (Bɔf. 20:35) Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, anɔkwa jamɔ kɛ weku miishɛɛ baa. Ehãa gbalashihilɛ mli bii jieɔ bulɛ kɛ suɔmɔ kpo amɛtsɔɔ amɛhe, amɛyeɔ amɛhe anɔkwa, amɛtsɔseɔ amɛbii jogbaŋŋ, ni amɛjieɔ anɔkwa suɔmɔ kpo amɛtsɔɔ amɛweku lɛ mli bii lɛ fɛɛ. Anɔkwa jamɔ hãa Yehowa webii ni yɔɔ jeŋ fɛɛ lɛ feɔ ekome ni toiŋjɔlɛ hiɔ amɛsafoi lɛ amli.​—Kanemɔ Yesaia 65:13, 14.

8. Mɛɛ gbɛ nɔ Mateo 5:3 lɛ baanyɛ aye abua wɔ ni wɔna nɔ diɛŋtsɛ ni baahã wɔná miishɛɛ?

8 No hewɔ lɛ, kɛ́ mɔ ko jáaa Nyɔŋmɔ lɛ, ani ebaanyɛ ená miishɛɛ lɛɛlɛŋ? Bo lɛ susumɔ he okwɛ, Mɛni hãa mɛi náa miishɛɛ? Mɛi komɛi lɛ, nitsumɔ, kpɔiaŋgbɔlemɔ, loo hiɛtserɛjiemɔ ji nɔ ni hãa amɛnáa miishɛɛ. Mɛi komɛi hu lɛ, nɔ ni hãa amɛnáa miishɛɛ ji, kɛ́ amɛnyɛ amɛkwɛ amɛweku lɛ ni amɛye amɛbua amɛnanemɛi. Nibii nɛɛ baanyɛ ahã wɔná miishɛɛ lɛɛlɛŋ, shi nibii krokomɛi yɛ ni baanyɛ ahã wɔná miishɛɛ fe enɛɛmɛi. Yehowa ebɔɔɔ wɔ tamɔ kooloi, ni no hewɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔkase ehe nii ni wɔsɔmɔ lɛ. Ja wɔfee nakai dani wɔbaanyɛ wɔná miishɛɛ diɛŋtsɛ. (Kanemɔ Mateo 5:3.) Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, kɛ́ wɔkpe kɛjá Yehowa lɛ, wɔnáa miishɛɛ ni wɔnyɛmimɛi lɛ woɔ wɔ hewalɛ. (Lala 133:1) Wɔkɛ wɔnyɛmimɛi ni yɔɔ jeŋ fɛɛ lɛ feɔ ekome, wɔbaa wɔjeŋ jogbaŋŋ, ni wɔyɛ hiɛnɔkamɔ ni nɔ bɛ kɛhã wɔsɛɛ.

ANI ESA AKƐ AWO WƆ MLAI YƐ WƆJEŊBA HE?

9. (a) Mɛɛ jwɛŋmɔ mɛi pii hiɛ yɛ bɔlɛnamɔ he? (b) Mɛni hewɔ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ wieɔ eshiɔ bɔlɛnamɔ ni yaa nɔ yɛ mɛi ni jeee gbalashihilɛ mli bii lɛ ateŋ lɛ?

9 “Mɛɛ tɔmɔ yɔɔ he akɛ mɛi enyɔ ni jeee gbalashihilɛ mli hefatalɔi lɛ baaná bɔlɛ?” Ekolɛ mɛi baakɛɛ wɔ akɛ: “Esa akɛ oye wala. Mɛɛ tɔmɔ yɔɔ he akɛ mɛi enyɔ ni jeee gbalashihilɛ mli hefatalɔi lɛ baaná bɔlɛ?” Shi wɔle akɛ ajwamaŋbɔɔ ehiii, ni esaaa Kristofoi. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ wieɔ eshiɔ ajwamaŋbɔɔ. * (Kanemɔ 1 Tesalonikabii 4:3-8.) Yehowa ji mɔ ni bɔ wɔ, ni no hewɔ lɛ, eyɛ hegbɛ ni ewoɔ wɔ mlai. Ewo mla akɛ, nuu kɛ yoo ni ebote gbalashihilɛ mli ji mɛi ni esa akɛ amɛná bɔlɛ, ni no fata nibii ni hãa atsɛɔ wekukpãa nɛɛ gbalashihilɛ lɛ he. Nyɔŋmɔ sumɔɔ wɔ, ni no hewɔ ewoɔ wɔ mlai lɛ. Wɔnáa mlai ni ewoɔ lɛ ahe sɛɛ. Kɛ́ weku lɛ mli bii lɛ bo Nyɔŋmɔ toi lɛ, amɛnáa miishɛɛ, amɛjieɔ bulɛ kpo amɛtsɔɔ amɛhe, ni amɛhiɔ shi shweshweeshwe. Nyɔŋmɔ baagbala mɛi fɛɛ ni jeɔ gbɛ amɛkuɔ emla lɛ mli lɛ atoi.​—Heb. 13:4.

10. Te Kristofonyo ko baafee tɛŋŋ etsi ehe kɛje ajwamaŋbɔɔ he?

10 Biblia lɛ tsɔɔ wɔ bɔ ni wɔbaafee wɔtsi wɔhe kɛjɛ ajwamaŋbɔɔ he. Gbɛ kome ni he hiaa ni wɔbaanyɛ wɔtsɔ nɔ wɔfee nakai ji, ni wɔbaakwɛ jogbaŋŋ yɛ nibii ni wɔkwɛɔ lɛ ahe. Yesu wie akɛ: “Mɔ fɛɛ mɔ ni yaa nɔ ekwɛɔ yoo ni enáa ehe akɔnɔ lɛ, ekɛ lɛ efite gbãla momo yɛ etsuiŋ. Agbɛnɛ, kɛ́ oninejurɔ hiŋmɛi miitɔ̃tɔ onane lɛ, fãa oshɛ ofɔ̃.” (Mat. 5:28, 29) No hewɔ lɛ, esaaa akɛ Kristofonyo ko kwɛɔ ponografi, loo eboɔ lalai ni woɔ ajwamaŋbɔɔ he hewalɛ lɛ toi. Bɔfo Paulo ŋma akɛ: “Nyɛgbea nyɛgbɔmɔtso lɛ henii ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ, yɛ bɔlɛnamɔ jeŋba sha . . . gbɛfaŋ.” (Kol. 3:5) Agbɛnɛ hu, esa akɛ wɔkwɛ nibii ni wɔsusuɔ he kɛ nibii ni wɔwieɔ he lɛ jogbaŋŋ.​—Efe. 5:3-5.

ANI ESA AKƐ WƆKƐ WƆJWƐŊMƆ FƐƐ AMA HELOONAA NITSUMƆ KO NƆ?

11. Mɛni hewɔ ewaaa akɛ Kristofonyo ko baasumɔ ni ená heloonaa nitsumɔ kpakpa ko etsu?

11 “Ja oná heloonaa nitsumɔ kpakpa dani obaaná miishɛɛ.” Mɛi babaoo woɔ wɔ hewalɛ ni wɔtiu nitsumɔi ni baahã wɔhe gbɛ́i, wɔná hegbɛ wulu, loo wɔná nii babaoo lɛ asɛɛ. Akɛni oti ni mɛi babaoo kɛma amɛhiɛ yɛ shihilɛ mli ji ni amɛná nitsumɔ ni tamɔ nɛkɛ amɛtsu hewɔ lɛ, ewaaa akɛ Kristofonyo ko baasusu nii ahe yɛ nakai gbɛ nɔ.

12. Ani ja oná heloonaa nitsumɔ ko ni baahã ohe gbɛ́i, oná hegbɛ wulu, loo oná nii dani obaaná miishɛɛ?

12 Ani eji anɔkwale akɛ kɛ́ wɔná heloonaa nitsumɔ ko ni baahã wɔhe gbɛ́i, wɔná hegbɛ wulu, loo wɔná nii babaoo lɛ, wɔbaaná miishɛɛ? Dabi. Susumɔ he okwɛ. Satan hu shwe akɛ ená hegbɛ wulu, ni ehe gbɛ́i. Shi amrɔ nɛɛ, ani eyɛ miishɛɛ? Dabi kwraa, emli efu moŋ. (Mat. 4:8, 9; Kpoj. 12:12) Nitsumɔ ko kwraa bɛ je nɛɛ mli ni baahã wɔná miishɛɛ fe ni wɔbaatsɔɔ mɛi Nyɔŋmɔ he nii, ni wɔye wɔbua amɛ koni amɛná naanɔ wala. Agbɛnɛ hu, bei pii lɛ, mɛi ni tiuɔ nitsumɔi wuji asɛɛ lɛ kɛ mɛi shiɔ akaŋ, amɛhiɛ feɔ laŋlaŋ, ni amɛyeɔ mɛi ahe awuŋa. Shi naagbee aahu lɛ, amɛnaa akɛ, ‘amɛmiitiu kɔɔyɔɔ sɛɛ.’​—Jaj. 4:4.

13. (a) Te esa akɛ wɔna wɔheloonaa nitsumɔ lɛ wɔhã tɛŋŋ? (b) Mɛni hã Paulo ná anɔkwa miishɛɛ?

13 Eji anɔkwale akɛ, esa akɛ wɔtsu nii koni wɔná wɔdaaŋ ŋmaa, ni tɔmɔ ko bɛ he akɛ wɔbaatsu nitsumɔ ko ni wɔsumɔɔ. Shi esaaa akɛ wɔheloonaa nitsumɔ lɛ feɔ nɔ ni he hiaa wɔ fe fɛɛ yɛ shihilɛ mli. Yesu wie akɛ: “Mɔ ko nyɛŋ atsɔ nyɔŋ ehã nuŋtsɔmɛi enyɔ; ejaakɛ no lɛ ebaanyɛ mɔ kome ni ebaasumɔ mɔ kroko lɛ, aloo ebaakpɛtɛ mɔ kome he ni ebaagbe mɔ kroko lɛ he guɔ. Nyɛnyɛŋ nyɛtsɔmɔ nyɔji nyɛhã Nyɔŋmɔ kɛ Ninámɔ fɛɛ.” (Mat. 6:24) Kɛ́ wɔkɛ Yehowa sɔɔmɔ lɛ ye klɛŋklɛŋ gbɛhe, ni wɔtsɔɔ mɛi Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ, wɔnáa miishɛɛ ni nɔ bɛ. Bɔfo Paulo ná enɛ mli niiashikpamɔ. Be ni eji oblanyo lɛ, etiu nitsumɔ wulu ko sɛɛ yɛ Yuda jamɔ lɛ mli. Shi sɛɛ mli lɛ, ebɔi mɛi Nyɔŋmɔ wiemɔ lɛ tsɔɔmɔ, ni ena bɔ ni no tsakeɔ amɛshihilɛ. Enɛ ji nɔ ni hã ená anɔkwa miishɛɛ. (Kanemɔ 1 Tesalonikabii 2:13, 19, 20.) Nitsumɔ kroko ko kwraa bɛ ni hãa mɔ náa miishɛɛ tamɔ nakai.

Kɛ́ wɔtsɔɔ mɛi Nyɔŋmɔ he nii lɛ, ehãa wɔnáa miishɛɛ waa (Kwɛmɔ kuku 12, 13)

ANI WƆBAANYƐ WƆTSU ADESAI ANAAGBAI AHE NII?

14. Mɛni hewɔ mɛi pii nyaa susumɔ akɛ adesai baanyɛ atsu amɛnaagbai ahe nii lɛ he lɛ?

14 “Adesai diɛŋtsɛ baanyɛ atsu amɛnaagbai ahe nii.” Mɛi pii nyaa susumɔ nɛɛ he. Mɛni hewɔ? Kɛ́ susumɔ nɛɛ ji anɔkwale lɛ, belɛ Nyɔŋmɔ gbɛtsɔɔmɔ he ehiaaa adesai, ni adesai baanyɛ afee nɔ fɛɛ nɔ ni amɛsumɔɔ. Mɛi komɛi kɛɛ ta, awuiyeli, hela, ohia, kɛ je lɛŋ naagbai krokomɛi lɛ miiba shi, ni enɛ hãa mɛi susuɔ waa akɛ adesai baanyɛ atsu amɛnaagbai ahe nii. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, amaniɛbɔɔ ko tsɔɔ akɛ, “adesai ashihilɛ miihi fe tsutsu lɛ, ejaakɛ adesai ekpɛ amɛyiŋ akɛ amɛbaahã je lɛŋ shihilɛ ahi.” Shi ani amaniɛbɔi ni tamɔ nɛkɛ lɛ tsɔɔ lɛɛlɛŋ akɛ, agbɛnɛ lɛ, adesai ena bɔ ni amɛbaafee amɛtsu naagbai ni amɛkɛkpe afii ohai abɔ lɛ ahe nii? Hã wɔsusu naagbai nɛɛ ekomɛi ahe koni wɔná sanebimɔ nɛɛ hetoo.

15. Mɛni tsɔɔ akɛ adesai anaagbai lɛ mli ewo wu?

15 Ta: Mɛi akpekpei 60 kɛ sɛɛ gboi yɛ Jeŋ Ta I kɛ Jeŋ Ta II lɛ mli. Kɛjɛ nakai beiaŋ kɛbaa nɛɛ, adesai etee nɔ amɛwu tai. Be ni shɛɔ afi 2015 lɛ, ta loo yiwaa ehã mɛi akpekpei 65 eshi amɛmaŋ ni amɛyahi maji krokomɛi anɔ. Yɛ afi 2015 pɛ mli lɛ, mɛi aaafee akpekpei 12 kɛ sɛɛ shi amɛmaŋ ni amɛyahi maji krokomɛi anɔ. Efɔŋfeemɔ kɛ mlatɔmɔ: Nibii fɔji komɛi ni mɛi feɔ lɛ anɔ egbɔ yɛ hei komɛi. Shi nibii krokomɛi tamɔ nibii gbohii ni afeɔ yɛ Intanɛt lɛ nɔ, yiwalɛ nifeemɔ ni yaa nɔ yɛ wekumɛi ateŋ, kɛ awuiyeli miiya nɔ emli miiwo wu. Kɛfata he lɛ, ŋmɛnɛ lɛ, mɛi pii ena akɛ aatswa ojo yɛ je lɛŋ fe bei fɛɛ ni eho. Adesai nyɛko amɛhã efɔŋfeemɔ sɛɛ afo. Hela: Aná helai komɛi anaa tsabaa. Shi akɔntaa ko ni abu yɛ afi 2013 lɛ tsɔɔ akɛ, daa afi lɛ, tsui hela, strok, kansa, flufla mli hela, kɛ sikli hela gbeɔ mɛi ni yeko afii 60 lɛ ateŋ mɛi akpekpei nɛɛhu. Ohia: Amaniɛbɔɔ ko ni jɛ World Bank lɛ tsɔɔ akɛ, yɛ Afrika pɛ lɛ, mɛi ni yeɔ ohia waa lɛ ayifalɛ lɛ etee hiɛ kɛjɛ akpekpei 280 yɛ afi 1990 kɛyashɛ akpekpei 330 yɛ afi 2012.

16. (a) Mɛni hewɔ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ pɛ baanyɛ atsu adesai anaagbai ahe nii lɛ? (b) Mɛɛ jɔɔmɔi ní Maŋtsɛyeli lɛ kɛbaaba Yesaia kɛ lalatsɛ lɛ fɛɛ gba amɛfɔ̃ shi?

16 Mɛi ni kwɛɔ je lɛŋ shika kɛ maŋkwramɔŋ saji anɔ lɛ fóɔ amɛ pɛ amɛnɔ mli. Eyɛ faŋŋ akɛ, mɛi ni tamɔ nɛkɛ lɛ nyɛŋ ajie ta, efɔŋfeemɔ, hela, kɛ ohia kɛya. Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ pɛ baanyɛ atsu nibii nɛɛ ahe nii. Susumɔ nibii ni Yehowa baafee ehã adesai lɛ ahe okwɛ. Ta: Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ baajie nibii ni kɛ ta baa, tamɔ amimyeli, ojotswaa, maŋhedɔɔ, amale jamɔ, kɛ Satan diɛŋtsɛ kɛya. (Lala 46:8, 9) Efɔŋfeemɔ kɛ mlatɔmɔ: Amrɔ nɛɛ, Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ miitsɔɔ mɛi akpekpei abɔ nii koni amɛsumɔ amɛhe ni amɛhe amɛnyɛmimɛi amɛye. Nɔyeli ko kwraa nyɛŋ afee enɛ. (Yes. 11:9) Hela: Yehowa baahã helai fɛɛ asɛɛ afo, ni adesai fɛɛ baaná gbɔmɔtsoŋ hewalɛ kpakpa, ni amɛbaaye emuu. (Yes. 35:5, 6) Ohia: Yehowa baajie ohia kɛya, ni ebaahã adesai fɛɛ aná miishɛɛ, ni wekukpaa kpakpa baahi amɛ kɛ lɛ teŋ. Enɛ jara wa kwraa fe heloonaa nibii fɛɛ.​—Lala 72:12, 13.

‘NYƐLEA BƆ NI SA AKƐ NYƐHÃ HETOO’

17. Mɛni obaanyɛ ofee koni okasusu nii ahe tamɔ bɔ ni je lɛ susuɔ nii ahe lɛ?

17 Kɛ́ onu je lɛ susumɔ ko, ni ona akɛ eteɔ shi ewoɔ nibii ni oheɔ oyeɔ lɛ, taomɔ nɔ ni Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ kɛɔ yɛ he, ni okɛ nyɛmi ko ni yɔɔ niiashikpamɔ lɛ asusu he. Susumɔ nɔ hewɔ ni mɛi pii nyaa nakai susumɔ lɛ he, nɔ hewɔ ni ejaaa, kɛ nɔ ni obaawie kɛtsɔɔ nɔ hewɔ ni okpɛlɛɛɛ nɔ. Kɛ́ wɔkɛ ŋaa ni Paulo wo nyɛmimɛi ni yɔɔ Kolose lɛ tsu nii lɛ, ebaaye ebua wɔ ni wɔkasusu nii ahe tamɔ bɔ ni je lɛ susuɔ nii ahe lɛ. Ekɛɛ amɛ akɛ: “Nyɛyaa nɔ nyɛnyiɛa yɛ hiɛshikamɔ mli yɛ nyɛkɛ mɛi ni yɔɔ sɛɛ lɛ ashãramɔ mli, . . . koni nyɛle bɔ ni sa akɛ nyɛhãa mɔ fɛɛ mɔ hetoo.”​—Kol. 4:5, 6.

^ kk. 9 Mɛi pii leee akɛ ŋmalɛ ni yɔɔ Yohane 7:53–8:11 lɛ fataaa Ŋmalɛ ni ajɛ mumɔŋ aŋma lɛ he. Amɛteŋ mɛi komɛi ekane fã nɛɛ, ni no ehã amɛná susumɔ ni ejaaa akɛ, mɔ ni esha bɛ ehe pɛ baanyɛ abu mɔ ko fɔ akɛ efite gbãla. Shi Nyɔŋmɔ wo Israelbii lɛ mla akɛ: “Kɛji ana nuu ko ni kɛ yoo ko ni ji mɔ ko ŋa kã shi lɛ, no lɛ amɛyi enyɔ lɛ fɛɛ amɛgboi.”​—5 Mose 22:22.