Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

‘Nyɔŋmɔ Wiemɔ Lɛ Yɛ Hewalɛ’

‘Nyɔŋmɔ Wiemɔ Lɛ Yɛ Hewalɛ’

“Nyɔŋmɔ wiemɔ lɛ hiɛ kã ni eyɛ hewalɛ.”​HEB. 4:12.

LALAI: 96, 94

1. Mɛni hewɔ wɔbaanyɛ wɔhe wɔye kɛ wɔtsui fɛɛ akɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ yɛ hewalɛ lɛ? (Kwɛmɔ mfoniri ni yɔɔ nikasemɔ lɛ shishijee lɛ.)

YEHOWA webii heɔ amɛyeɔ kɛ amɛtsui fɛɛ akɛ, Nyɔŋmɔ wiemɔ lɛ, ni ji nibii fɛɛ ni ekɛɛ adesai lɛ, “hiɛ kã ni eyɛ hewalɛ.” (Heb. 4:12) Wɔteŋ mɛi babaoo yɛ niiashikpamɔi ni tsɔɔ bɔ ni Biblia lɛ etsake wɔ diɛŋtsɛ wɔshihilɛ kɛ mɛi krokomɛi anɔ. Wɔteŋ mɛi komɛi yɛ ni dani wɔbaaba anɔkwale lɛ mli lɛ, wɔjuɔ, wɔkɛ tsofai fɔji tsuɔ nii, loo wɔkɛ wɔhe woɔ bɔlɛnamɔ jeŋba sha mli. Mɛi komɛi hu yɛ ni no mli lɛ, amɛyɛ shika kpɔtɔɔ loo amɛhe gbɛ́i yɛ je lɛ mli, shi fɛɛ sɛɛ lɛ, amɛbɛ miishɛɛ. (Jaj. 2:3-11) Mɛi pii hu yɛ ni be ko ni eho lɛ, amɛnyiɛ kɛkɛ ni amɛleee nɔ ni amɛkɛ amɛwala baatsu, shi ŋmɛnɛ lɛ, Biblia lɛ eye ebua amɛ ni amɛna gbɛ ni kɛ mɔ yaa wala mli lɛ. Mɛi pii ni tamɔ nɛkɛ lɛ aniiashikpamɔi eje kpo yɛ Buu-Mɔɔ ni ji maŋbii anɔ lɛ mli yɛ sane ni yitso ji “Biblia Lɛ Tsakeɔ Mɛi” lɛ mli, ni ŋwanejee ko bɛ he akɛ, onya niiashikpamɔi nɛɛ ahe waa. Be ni wɔba anɔkwale lɛ mli po diɛŋtsɛ lɛ, esa akɛ wɔya nɔ wɔhã Biblia lɛ aye abua wɔ ni wɔda yɛ mumɔŋ.

2. Mɛɛ gbɛ nɔ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ ye ebua mɛi yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli?

2 Ani esa akɛ efee wɔ naakpɛɛ akɛ kɛ́ mɛi kase Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ amɛfeɔ tsakemɔi wuji yɛ amɛshihilɛ mli? Dabi kwraa! Ejaakɛ wɔnyɛmimɛi ni hi shi yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli ni yɔɔ hiɛnɔkamɔ akɛ amɛbaaya ŋwɛi lɛ ateŋ mɛi pii hu fee tsakemɔi ni tamɔ nakai. (Kanemɔ 1 Korintobii 6:9-11.) Be ni bɔfo Paulo wieɔ mɛi komɛi ni nine shɛŋ Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ nɔ lɛ ahe lɛ, ewie akɛ: “Nɛkɛ nyɛteŋ mɛi komɛi yɔɔ tsutsu.” Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ kɛ emumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ ye ebua nyɛmimɛi nɛɛ ni amɛnyɛ amɛtsake. Amɛteŋ mɛi komɛi po yɛ ni be ni amɛba anɔkwale lɛ mli lɛ, ehe bahia ni amɛya nɔ amɛfee tsakemɔi wuji komɛi koni wekukpaa ni yɔɔ amɛ kɛ Yehowa teŋ lɛ akabɔ amɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, Biblia lɛ wie nyɛmi nuu ko ni afɔ lɛ mu ni hi shi yɛ blema ni ashwie lɛ kɛje asafo lɛ mli lɛ he. Sɛɛ mli lɛ, nyɛmi nuu nɛɛ tsake ejeŋba ni ahe lɛ ekoŋŋ. (1 Kor. 5:1-5; 2 Kor. 2:5-8) Kɛ́ wɔsusu naagbai srɔtoi ni wɔnyɛmimɛi Kristofoi lɛ kɛkpe, kɛ bɔ ni Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ eye ebua amɛ ni amɛnyɛ amɛtsu he nii lɛ he lɛ, ewoɔ wɔ hewalɛ waa diɛŋtsɛ.

3. Mɛni he wɔbaasusu yɛ nikasemɔ nɛɛ mli?

3 Anɔkwa, Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ ni ekɛhã wɔ lɛ yɛ hewalɛ waa, ni no hewɔ lɛ, esa akɛ wɔkɛtsu nii jogbaŋŋ. (2 Tim. 2:15) Yɛ nikasemɔ nɛɛ mli lɛ, wɔbaakwɛ bɔ ni wɔbaafee wɔkɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ atsu nii jogbaŋŋ (1) yɛ wɔshihilɛ mli, (2) kɛ́ wɔtee shiɛmɔ, kɛ (3) kɛ́ wɔmiitsɔɔ nii yɛ wiemɔ kpoku lɛ nɔ. Enɛ baaye abua wɔ ni wɔna nibii ni wɔbaanyɛ wɔfee kɛtsɔɔ wɔ-Tsɛ ni yɔɔ ŋwɛi, ni sumɔɔ wɔ, ni tsɔɔ wɔ nii ni hi hã wɔ lɛ akɛ, wɔsumɔɔ lɛ ni wɔhiɛ sɔɔ e-Wiemɔ lɛ.​—Yes. 48:17.

YƐ WƆSHIHILƐ MLI

4. (a) Dani Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ baanyɛ atsake wɔshihilɛ lɛ, mɛni esa akɛ wɔfee? (b) Mɛɛ gbɛjianɔ oto kɛhã Biblia lɛ kanemɔ?

4 Dani Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ baanyɛ atsake wɔshihilɛ lɛ, esa akɛ wɔfɔ kanemɔ; kɛ́ ebaahi po lɛ, daa gbi. (Yosh. 1:8) Wɔteŋ mɛi pii bɛ dekã kwraa, ni sɔ̃i pii jwere wɔnɔ. Kɛ̃lɛ, esaaa akɛ wɔhãa nɔ ko nɔ ko, ni sɔ̃i nɛɛ hu fata he lɛ, fiteɔ gbɛjianɔ ni wɔto kɛhã Biblia lɛ kanemɔ lɛ. (Kanemɔ Efesobii 5:15, 16.) Yehowa tsuji komɛi kaneɔ Biblia lɛ leebi mra, mɛi komɛi hu kaneɔ lɛ gbɛkɛ, ni mɛi komɛi hu taoɔ be kroko yɛ gbi lɛ mli ni amɛkaneɔ. Wɔnuɔ he tamɔ lalatsɛ lɛ, ni wɔ hu wɔkɛɔ akɛ: “Misumɔɔ omla lɛ akɛ nɔ ko! Gbi muu fɛɛ lɛ, no he mijwɛŋɔ.”​—Lala 119:97, Ga Biblia hee.

5, 6. (a) Mɛni hewɔ ehe miihia ni wɔjwɛŋ nii anɔ? (b) Te wɔbaafee tɛŋŋ wɔjwɛŋ nii anɔ jogbaŋŋ? (d) Mɛɛ gbɛ nɔ oná Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ kanemɔ kɛ enɔjwɛŋmɔ he sɛɛ?

5 Shi Biblia lɛ ni wɔbaakane lɛ pɛ kɛkɛ faaa. Esa akɛ wɔjwɛŋ nɔ ni wɔkaneɔ lɛ nɔ. (Lala 1:1-3) Ja wɔjwɛŋ nɔ ni wɔkaneɔ lɛ nɔ dani wɔbaanyɛ wɔna nilee ni yɔɔ mli kɛ bɔ ni wɔbaafee wɔkɛtsu nii yɛ wɔshihilɛ mli. Kɛ́ wɔkane yɛ Biblia lɛ diɛŋtsɛ mli jio, wɔkane yɛ ilɛtrɔnik tsɔne ko nɔ jio lɛ, esa akɛ wɔhã ebote wɔtsuiŋ tɔ̃ɔ ni wɔhã etsake wɔshihilɛ.

6 Te wɔbaafee tɛŋŋ wɔjwɛŋ nii anɔ jogbaŋŋ? Bɔ ni mɛi komɛi feɔ lɛ nɛ: Kɛ́ amɛkane Ŋmalɛ lɛ fã ko lɛ, amɛheɔ be fioo kɛsusuɔ sanebimɔi ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ ahe: ‘Mɛni enɛ tsɔɔ mi yɛ Yehowa he? Ani mikɛ nɔ ni mikane lɛ miitsu nii momo yɛ mishihilɛ mli? Mɛɛ tsakemɔi esa akɛ mafee koni manyɛ mikɛtsu nii jogbaŋŋ?’ Kɛ́ wɔkɛ hiɛdɔɔ jwɛŋ nibii ni wɔkaneɔ yɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ mli lɛ anɔ, ni wɔsɔle yɛ he lɛ, no baatsirɛ wɔ ni wɔkɛtsu nii jogbaŋŋ, ni kɛ́ wɔfee nakai lɛ, wɔbaana hewalɛ ni Biblia lɛ yɔɔ lɛ yɛ wɔshihilɛ mli.​—2 Kor. 10:4, 5.

KƐ́ WƆTEE SHIƐMƆ

7. Kɛ́ wɔtee shiɛmɔ lɛ, te esa akɛ wɔkɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ atsu nii wɔhã tɛŋŋ?

7 Kɛ́ wɔtee shiɛmɔ lɛ, ehe miihia ni wɔkɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ afɔ nitsumɔ. Nyɛmi nuu ko bi akɛ, “Kɛ́ okɛ Yehowa nyiɛ ni nyɛmiishiɛ yɛ shĩa fɛɛ shĩa lɛ, ani bo sɔŋŋ obaawie aloo obaahã lɛ ewie?” Nɔ ni etaoɔ etsɔɔ ji akɛ, kɛ́ wɔkane Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ tɛ̃ɛ yɛ shiɛmɔ nɔ lɛ, wɔmiihã Yehowa kɛ shĩatsɛ lɛ miiwie. Kɛ́ wɔkane ŋmalɛ ko ni sa lɛ, ebaanyɛ ená mɔ lɛ nɔ hewalɛ kwraa fe nɔ fɛɛ nɔ ni ekolɛ wɔbaawie. (1 Tes. 2:13) No hewɔ lɛ, bi ohe akɛ, ‘Kɛ́ mitee shiɛmɔ lɛ, ani mikaneɔ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ mihãa mɛi be fɛɛ be ni manyɛ mafee nakai?’

8. Mɛni hewɔ kɛ́ wɔtee shiɛmɔ lɛ, esa akɛ wɔgbala Ŋmalɛi lɛ amli wɔtsɔɔ mɛi lɛ?

8 Yɛ Biblia lɛ ni wɔbaakane wɔhã mɛi lɛ sɛɛ lɛ, nɔ kroko hu yɛ ni esa akɛ wɔfee. Esa akɛ wɔhe be ni wɔgbala nɔ ni wɔkane lɛ mli koni amɛnu shishi. Ekolɛ ehe baahia ni wɔma ŋmalɛ ni wɔkane lɛ fãi komɛi anɔ mi loo wɔtĩ emli wiemɔi titrii lɛ amli. Tamɔ bɔ ni eji yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli lɛ, mɛi pii nuuu nibii ni amɛkaneɔ yɛ Biblia lɛ mli lɛ ashishi. (Rom. 10:2) No hewɔ lɛ, esaaa akɛ wɔnuɔ he akɛ kɛ́ wɔkane ŋmalɛ lɛ ni wɔgbalaaa mli po lɛ, amɛbaanu shishi. Kɛ́ wɔhe be wɔgbala Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ mli wɔtsɔɔ amɛ lɛ, amɛbaasusu he ni ebaata amɛtsuiŋ.​—Kanemɔ Luka 24:32.

9. Mɛɛ gbɛ nɔ wɔbaanyɛ wɔkpa ŋmalɛi lɛ ahiɛ yɛ gbɛ ni baahã mɛi aná bulɛ amɛhã Biblia lɛ nɔ? Okɛ enɛ he nɔkwɛmɔnɔ ahã.

9 Agbɛnɛ hu, kɛ́ wɔmiikpa ŋmalɛi lɛ ahiɛ lɛ, esa akɛ wɔwie nibii ni baahã mɛi lɛ aná bulɛ amɛhã Biblia lɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔwie nɔ ko tamɔ, “Hã wɔkwɛ nɔ ni mɔ ni bɔ wɔ lɛ yɔɔ kɛɛmɔ yɛ sane nɛɛ he.” Kɛ́ mɔ lɛ jeee Kristofonyo lɛ, wɔbaanyɛ wɔwie akɛ, “Kadimɔ nɔ ni Niŋmai Krɔŋkrɔŋi lɛ kɛɔ wɔ.” Aloo kɛ́ mɔ lɛ bɛ Nyɔŋmɔjamɔ he miishɛɛ lɛ, wɔbaanyɛ wɔkpa hiɛ akɛ, “Ani onu blema abɛ nɛɛ pɛŋ?” Kɛ́ wɔsusu mɛi ni wɔkɛkpeɔ lɛ ateŋ mɔ fɛɛ mɔ he lɛ, wɔbaana bɔ ni wɔbaafee wɔkpa ŋmalɛi lɛ ahiɛ jogbaŋŋ wɔhã amɛ.​—1 Kor. 9:22, 23.

10. (a) Mɛɛ niiashikpamɔ nyɛmi nuu ko ná? (b) Mɛɛ gbɛ nɔ okɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ etsu nii yɛ shiɛmɔ nɔ ni ona akɛ ená mɛi anɔ hewalɛ waa?

10 Mɛi pii ena akɛ, kɛ́ amɛkɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ tsu nii yɛ shiɛmɔ mli lɛ, enáa mɛi anɔ hewalɛ waa. Susumɔ niiashikpamɔ nɛɛ he okwɛ. Be ko lɛ, nyɛmi nuu ko yasara nuumo ko ni ekane wɔmagazin lɛ afii abɔ. Yɛ nɔ najiaŋ ni ebaahã lɛ Buu-Mɔɔ hee ni eba lɛ kɛkɛ ni eya lɛ, ekane ŋmalɛ ko ni akɛtsu nii yɛ Buu-Mɔɔ lɛ mli lɛ ehã lɛ. Ŋmalɛ nɛɛ ji 2 Korintobii 1:3, 4 lɛ, ni ekɛɔ akɛ: “Musuŋtsɔlɛi a-Tsɛ lɛ kɛ miishɛjemɔ fɛɛ Nyɔŋmɔ lɛ . . . shɛjeɔ wɔmii yɛ wɔjaramɔ shihilɛi fɛɛ mli.” Ŋmalɛ lɛ mli wiemɔi lɛ ta nuumo lɛ tsuiŋ aahu akɛ ehã nyɛmi nuu lɛ saa ekane ehã lɛ ekoŋŋ. Ekɛɛ lɛ akɛ, miishɛjemɔ he miihia ekɛ eŋa lɛ fɛɛ waa, ni ekpɛlɛ koni akɛ lɛ akase Biblia lɛ. Eyɛ faŋŋ akɛ, kɛ́ wɔkɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ tsu nii yɛ shiɛmɔ nɔ lɛ, ebaaná mɛi anɔ hewalɛ waa.​—Bɔf. 19:20.

KƐ́ WƆMIITSƆƆ NII YƐ WIEMƆ KPOKU LƐ NƆ

11. Mɛɛ sɔ̃ ni tsĩi kã nyɛmimɛi hii ni tsɔɔ nii yɛ wiemɔ kpoku lɛ nɔ lɛ anɔ?

11 Wɔ fɛɛ wɔnáa miishɛɛ waa kɛ́ wɔtee asafoŋ kpeei, kpeei bibii, kɛ kpeei wuji. Yiŋtoo titri hewɔ ni wɔyaa Kristofoi akpeei ji, ni wɔyajá Yehowa. Wɔnáa nibii ni atsɔɔ wɔ yɛ kpeei nɛɛ ashishi lɛ ahe sɛɛ waa. Eji hegbɛ kpele akɛ nyɛmi nuu ko baadamɔ wiemɔ kpoku lɛ nɔ ni etsɔɔ nii yɛ kpeei nɛɛ ashishi. Shi yɛ nakai beiaŋ nɔŋŋ lɛ, eji sɔ̃ ni tsĩi waa. (Yak. 3:1) No hewɔ lɛ, esa akɛ amɛkwɛ jogbaŋŋ ni nɔ fɛɛ nɔ ni amɛbaawie lɛ adamɔ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ nɔ. Kɛ́ oná hegbɛ akɛ obaadamɔ wiemɔ kpoku lɛ nɔ otsɔɔ nii lɛ, te obaafee tɛŋŋ okɛ Biblia lɛ atsu nii jogbaŋŋ koni ená otoibolɔi lɛ anɔ hewalɛ?

12. Kɛ́ wielɔ ko miitao ŋmalɛi lɛ afee nɔ titri ni mɛi baakai yɛ ewiemɔ lɛ mli lɛ, mɛni ebaanyɛ efee?

12 Hã owiemɔ lɛ adamɔ Ŋmalɛ lɛ nɔ. (Yoh. 7:16) Kaahã niiashikpamɔi, nɔkwɛmɔnii, bɔ ni ohãa wiemɔ lɛ ohãa, loo nɔ kroko gbala otoibolɔi lɛ ajwɛŋmɔ kɛje ŋmalɛi ni okɛbaatsu nii lɛ anɔ. Agbɛnɛ hu, kaimɔ akɛ, kɛ́ mɔ ko miihã wiemɔ ni ekane ŋmalɛi lɛ, no etsɔɔɔ doo akɛ eetsɔɔ nii kɛmiijɛ Ŋmalɛ lɛ mli. Anɔkwa, kɛ́ okane ŋmalɛi pii fe nine lɛ, ekolɛ ekome po kaimɔ baawa kɛhã otoibolɔi lɛ. No hewɔ lɛ, susumɔ ŋmalɛi ni obaasumɔ ni okɛtsu nii lɛ ahe jogbaŋŋ. Kɛ́ okane ŋmalɛ ko lɛ, too otsui shi ogbala mli, okɛ nibii ato he, ni otsɔɔ otoibolɔi lɛ bɔ ni ekɔɔ sane lɛ he ehãa. (Neh. 8:8) Kɛ́ owiemɔ lɛ damɔ wiemɔhamɔ he woji ni asafo lɛ efee lɛ eko nɔ lɛ, kasemɔ lɛ jogbaŋŋ ni okwɛ ŋmalɛi ni akɛtsu nii yɛ mli lɛ. Bɔɔ mɔdɛŋ ni ona tsakpãa ni yɔɔ ŋmalɛi lɛ kɛ nibii ni awie yɛ wiemɔhamɔ he wolo lɛ mli lɛ ateŋ. No sɛɛ lɛ, kwɛmɔ ŋmalɛi lɛ ateŋ nɔ ni obaasumɔ ni okɛtsu nii kɛ bɔ ni okɛbaagbala otii ni awie he yɛ wolo lɛ mli lɛ amli ohã. (Obaanyɛ ona nibii krokomɛi ni baanyɛ aye abua bo lɛ yɛ Ná Teokrase Sɔɔmɔ Skul Tsɔsemɔ lɛ He Sɛɛ wolo lɛ nikasemɔ 21 kɛyashi 23 lɛ mli.) Nɔ ni fe fɛɛ lɛ, sɔlemɔ obi Yehowa ni eye ebua bo koni onyɛ otsɔɔ mɛi nibii ni jara wala ni yɔɔ e-Wiemɔ lɛ mli lɛ.​—Kanemɔ Ezra 7:10; Abɛi 3:13, 14.

13. (a) Mɛɛ gbɛ nɔ ŋmalɛ ko ni akane yɛ asafoŋ kpee ko shishi lɛ lɛ ná nyɛmi yoo ko nɔ hewalɛ? (b) Mɛɛ gbɛ nɔ oná bɔ ni agbalaa Ŋmalɛ lɛ mli ahãa yɛ wɔkpeei lɛ ashishi lɛ he sɛɛ?

13 Susumɔ bɔ ni ŋmalɛ ko ni akane yɛ asafoŋ kpee ko shishi lɛ ná nyɛmi yoo ko ni yɔɔ Australia lɛ nɔ hewalɛ ehã lɛ he okwɛ. Egbekɛbiiashi lɛ, efɔlɔi wa lɛ yi waa. No hewɔ lɛ, be ni akɛ lɛ kase Biblia lɛ ni ejɔɔ ehe nɔ ni abaptisi lɛ lɛ sɛɛ po lɛ, enuuu he akɛ Yehowa sumɔɔ esane. Shi be ko lɛ, nɔ ko ba ni hã etsake ejwɛŋmɔ. Etee asafoŋ kpee, ni ŋmalɛ ko ni akane lɛ ta etsuiŋ waa. Ejwɛŋ ŋmalɛ nɛɛ nɔ, ni ekɛto ŋmalɛi krokomɛi ahe. Enɛ ji nɔ ni hã eyiŋ tsɔ akɛ Nyɔŋmɔ sumɔɔ esane. * Ani bo hu otee asafoŋ kpee, kpokpaa nɔ kpee, loo kpee wulu ko ni ŋmalɛ ko ni akane lɛ ená onɔ hewalɛ nakai pɛŋ?​—Neh. 8:12.

14. Mɛni kɛ́ wɔfee lɛ, no baatsɔɔ akɛ wɔhiɛ sɔɔ Yehowa Wiemɔ lɛ?

14 Eŋɔɔ wɔnaa waa akɛ Yehowa hã aŋma e-Wiemɔ, ni ji Biblia lɛ, ahã wɔ. Suɔmɔ ni eyɔɔ kɛhã wɔ lɛ hewɔ ehã aŋma lɛ, ni no nɔŋŋ hewɔ eye shi ni ewo akɛ ebaabaa yi lɛ hu nɔ. (1 Pet. 1:24, 25) No hewɔ lɛ, esa akɛ wɔbɔ mɔdɛŋ fɛɛ ni wɔbaanyɛ koni wɔkane Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ daa, wɔkɛtsu nii yɛ wɔshihilɛ mli, ni wɔkɛye wɔbua mɛi krokomɛi. Kɛ́ wɔfee nakai lɛ, no baatsɔɔ akɛ wɔsumɔɔ nikeenii ni jara wa nɛɛ ni wɔhiɛ sɔɔ. Nɔ ni fe fɛɛ lɛ, ebaatsɔɔ akɛ wɔsumɔɔ Yehowa Nyɔŋmɔ, Mɔ ni hã aŋma afɔ̃ shi ahã wɔ lɛ.

^ kk. 13 Kwɛmɔ akrabatsa ni yitso ji “ Nɔ Ni Hã Eyiŋ Tsɔ.”