Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

NIKASEMƆ 12

Kasemɔ Yehowa He Nii Babaoo Kɛtsɔ Nibii Ni Ebɔ Lɛ Anɔ

Kasemɔ Yehowa He Nii Babaoo Kɛtsɔ Nibii Ni Ebɔ Lɛ Anɔ

“Esui ni anaaa lɛ, . . . kɛjɛ jeŋbɔɔ mli beebe lɛ anaa faŋŋ, ejaakɛ atsɔɔ nibii ni efee lɛ anɔ ayɔseɔ enɛɛmɛi.”​—ROM. 1:20.

LALA 6 Ŋwɛi Jajeɔ Nyɔŋmɔ Anunyam Lɛ

NƆ NI ABAASUSU HE a

1. Mɛni ji nɔ kome ni hã Hiob bale Yehowa waa diɛŋtsɛ?

 HIOB kɛ mɛi srɔtoisrɔtoi gba sane yɛ eshihilɛ mli, shi sanegbaa ko ni ná enɔ hewalɛ waa ji sane ko ni ekɛ Yehowa gba lɛ. Yɛ sanegbaa nɛɛ mli lɛ, Yehowa gbala Hiob jwɛŋmɔ kɛtee nibii ni ebɔ ni yɔɔ naakpɛɛ lɛ anɔ. Efee enɛ koni Hiob aná hemɔkɛyeli ni mli wa akɛ, lɛ Yehowa lɛ, ehiɛ kã shi waa, ni ebaanyɛ ekwɛ ewebii aahu. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, Yehowa hã Hiob na akɛ, enyɛɔ ehãa kooloi lɛ nibii ni he hiaa amɛ, no hewɔ lɛ, ebaanyɛ ekwɛ lɛ Hiob aahu. (Hiob 38:39-41; 39:1, 5, 13-16) Adebɔɔ nibii ni Hiob kwɛ ni esusu he lɛ hã ekase Yehowa he nii babaoo diɛŋtsɛ.

2. Mɛni hewɔ bei pii lɛ, ewa akɛ wɔbaahe be kɛkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔjwɛŋ nɔ lɛ?

2 Wɔ hu wɔbaanyɛ wɔkase Yehowa he nii babaoo kɛ́ wɔkwɛ nibii ni ebɔ lɛ ni wɔsusu he. Shi bei komɛi lɛ, enɛ feemɔ wa kɛhã wɔ. Mɛni hewɔ? Nɔ hewɔ lɛ ji akɛ, kɛ́ ekolɛ wɔyɛ maŋ wulu mli lɛ, bei pii lɛ, wɔnaaa nibii ni Yehowa ebɔ lɛ babaoo, ni kɛ́ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ babaoo yɛ he ni wɔyɔɔ lɛ po lɛ, ekolɛ wɔnáaa dekã ni wɔkɛbaasusu nibii nɛɛ ahe. No hewɔ lɛ, nyɛhãa wɔkwɛa nɔ hewɔ ni sɛɛnamɔ yɔɔ he akɛ wɔbaahe be kɛkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔsusu he. Agbɛnɛ hu, wɔbaakwɛ bɔ ni Yehowa kɛ Yesu tsɔɔ adebɔɔ nibii anɔ amɛtsɔɔ wɔ nii, kɛ nɔ ni wɔbaanyɛ wɔfee koni wɔnyɛ wɔkase nii babaoo kɛjɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ amli.

NƆ HEWƆ NI ESA AKƐ WƆKWƐ NIBII NI YEHOWA EBƆ LƐ NI WƆSUSU HE

No mli lɛ, Yehowa miitao ni Adam aná nibii ni ebɔ lɛ ahe miishɛɛ ni ewo kooloi lɛ hu gbɛ́i (Kwɛmɔ kuku 3)

3. Mɛni tsɔɔ akɛ no mli lɛ Yehowa miisumɔ ni Adam aná miishɛɛ yɛ nibii ni ebɔ lɛ ahe?

3 Be ni Yehowa bɔ Adam lɛ, no mli lɛ, eesumɔ ni ená nibii ni ebɔ lɛ ahe miishɛɛ. Ekɛ lɛ wo abɔɔ fɛfɛo ko mli, ni ekɛ nitsumɔ wo edɛŋ akɛ ekwɛ nɔ ni elɛɛ mli. (1 Mo. 2:8, 9, 15) Kɛ́ okwɛ lɛ, te Adam nu he ehã tɛŋŋ be ni ekwɛɔ bɔ ni dumɔwui kwɛ̃ɔ ni fɔfɔi gbaa afofro amɛhãa lɛ? Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, emii shɛ ehe waa. Eden abɔɔ lɛ ni akɛɛ Adam akwɛ nɔ lɛ ji hegbɛ kpele diɛŋtsɛ! Yehowa kɛ nitsumɔ kroko hu wo Adam dɛŋ. Ekɛɛ lɛ ni ewo kooloi srɔtoisrɔtoi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ gbɛ́i. (1 Mo. 2:19, 20) Kulɛ Yehowa diɛŋtsɛ baanyɛ ewo kooloi lɛ eko fɛɛ eko gbɛ́i, shi ekɛ nitsumɔ nɛɛ wo Adam dɛŋ. Ekã shi faŋŋ akɛ, dani Adam baawo kooloo ko gbɛ́i lɛ, ekwɛɔ nibii srɔtoisrɔtoi yɛ nakai kooloo lɛ he kɛ bɔ ni efeɔ enii ehãa, ni enɛ hã ená miishɛɛ waa. Ehã ena akɛ, Yehowa hiɛ kã shi waa, ni nibii ni ebɔ lɛ yɛ fɛo ni amɛhe yɛ miishɛɛ.

4. (a) Mɛni ji yiŋtoo kome hewɔ ni esa akɛ wɔkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔsusu he? (b) Te nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ateŋ nɔ ni onáa he miishɛɛ fe fɛɛ?

4 Yiŋtoo kome hewɔ ni esa akɛ wɔkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔsusu he lɛ ji, Yehowa miisumɔ ni wɔfee nakai. Ekɛɔ wɔ akɛ: “Nyɛholea nyɛhiŋmɛii anɔ kɛyaa ŋwɛi ni nyɛkwɛa.” Ni ebiɔ wɔ akɛ: “Namɔ bɔ enɛɛmɛi?” Hetoo lɛ yɛ faŋŋ. (Yes. 40:26) Yehowa ebɔ nibii babaoo yɛ ŋwɛi, shikpɔŋ lɛ nɔ, kɛ ŋshɔ lɛ mli. Ni nibii nɛɛ fɛɛ tsɔɔ wɔ ehe nii. (Lala 104:24, 25) Bɔ ni ebɔ wɔ ehã lɛ po yɛ naakpɛɛ. Ebɔ wɔ bɔ ni wɔbaanyɛ wɔna bɔ ni nibii ni ebɔ lɛ yɔɔ fɛo hã. Agbɛnɛ hu, ebɔ wɔ bɔ ni wɔbaanyɛ wɔna nii, wɔnu nii, wɔta nii ahe, wɔsa nii anaa, ni wɔfu nii, ni enɛ yeɔ ebuaa wɔ ni wɔnáa nibii ni ebɔ lɛ ahe miishɛɛ.

5. Tamɔ bɔ ni awie yɛ Romabii 1:20 lɛ, kɛ́ wɔhe be wɔkase nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ahe nii lɛ, mɛɛ gbɛ nɔ wɔnáa he sɛɛ?

5 Biblia lɛ hãa wɔnaa nɔ kroko hewɔ ni ehe miihia ni wɔkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔsusu he. No ji, amɛyeɔ amɛbuaa wɔ ni wɔleɔ Yehowa sui lɛ. (Kanemɔ Romabii 1:20.) Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, kɛ́ okwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ, obaana akɛ efee amɛ jogbaŋŋ. Mɛni enɛ tsɔɔ wɔ? Etsɔɔ wɔ akɛ Nyɔŋmɔ hiɛ kã shi waa. Ni kɛ́ wɔkwɛ niyenii srɔtoisrɔtoi ni yɔɔ lɛ, mɛni no hu hãa wɔnaa yɛ Yehowa he? Ehãa wɔnaa akɛ, Yehowa sumɔɔ adesai. Kɛ́ wɔhe be wɔkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ, wɔbaale esui lɛ, ni no baahã wɔle lɛ jogbaŋŋ ni wɔsumɔ lɛ waa. Nyɛhãa wɔkwɛa bɔ ni Yehowa tsɔ nibii ni ebɔ lɛ anɔ etsɔɔ adesai komɛi nibii ni he hiaa.

YEHOWA TSƆƆ NIBII NI EBƆ LƐ ANƆ EHÃA WƆLEƆ LƐ

6. Kɛ́ wɔna loofɔji ni miifiliki kɛmiiya he kroko lɛ, mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ mli?

6 Yehowa eto be ehã nɔ fɛɛ nɔ. Daa afi yɛ February naagbeegbɛ kɛmiimɔ May teŋgbɛ lɛ, Israelbii lɛ naa klitsoi babaoo ni miifiliki kɛmiiya kooyigbɛ. Yehowa kɛɛ Israelbii lɛ akɛ: “Klitso po ni yɔɔ ŋwɛi lɛ le ebe.” (Yer. 8:7) Bɔ ni Yehowa eto be ehã loofɔji nɛɛ ni no hewɔ lɛ amɛnaa be ni esa akɛ amɛshi kɛya he kroko lɛ, nakai nɔŋŋ Yehowa eto be ni ekɛbaakojo mɛi fɔji lɛ. Ŋmɛnɛ kɛ́ wɔna loofɔji ni miifiliki kɛmiiya he kroko lɛ, ehãa wɔkaiɔ akɛ, Yehowa ‘eto be’ ni ekɛbaakpãtã jeŋ fɔŋ nɛɛ hiɛ lɛɛlɛŋ.​—Hab. 2:3.

7. Kɛ́ wɔna loofɔlɔ ko miifiliki kɛmiiya ŋwɛi shɔŋŋ lɛ, mɛni wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ mli? (Yesaia 40:31)

7 Yehowa hãa etsuji hewalɛ. Yehowa tsɔ gbalɔ Yesaia nɔ ewo ewebii lɛ shi akɛ, kɛ́ amɛgbɔjɔ loo amɛnijiaŋ je wui lɛ, ebaahã amɛ hewalɛ ni ‘amɛkɛfiliki kɛya ŋwɛi shɔŋŋ ookɛɛ amɛyɛ okropɔŋ fiji.’ (Kanemɔ Yesaia 40:31.) Blema Israelbii lɛ naa okropɔŋi ni amɛmiifiliki kɛmiiya ŋwɛi shɔŋŋ ni amɛtswaaa amɛfijiaŋ pii; kɔɔyɔɔ lɛ ni wóɔ amɛ kɛyaa ŋwɛi. Bɔ ni Yehowa hãa loofɔji nɛɛ hewalɛ ni amɛkɛfilikiɔ kɛyaa ŋwɛi shɔŋŋ lɛ, nakai nɔŋŋ ebaanyɛ ehã ewebii lɛ hewalɛ. No hewɔ lɛ, kɛ́ ona loofɔlɔ ko ni miifiliki kɛmiiya ŋwɛi shɔŋŋ ni etswaaa efijiaŋ pii lɛ, kaimɔ akɛ, Yehowa baanyɛ ehã bo hewalɛ ni okɛye onaagbai lɛ anɔ.

8. Be ni Hiob susu nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ahe lɛ, mɛni no tsɔɔ lɛ? Ni mɛni wɔ hu wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ amli?

8 Esa akɛ wɔkɛ wɔhiɛ afɔ̃ Yehowa nɔ. Yehowa ye ebua Hiob ni Hiob kɛ ehiɛ fɔ̃ enɔ waa. (Hiob 32:2; 40:6-8) Be ni Yehowa kɛ Hiob gbaa sane lɛ, Yehowa wie nibii srɔtoi ni ebɔ lɛ ahe. Nibii nɛɛ ekomɛi ji, ŋulamii, atatui, kɛ sarawa ni gbálaa. Yehowa wie kooloi tamɔ ŋa mli tsina kɛ okpɔŋɔ hu he. (Hiob 38:32-35; 39:9, 19, 20) Nibii nɛɛ fɛɛ hãa anaa akɛ, Yehowa yɛ hewalɛ waa. Shi jeee no pɛ, ehãa anaa hu akɛ eyɛ suɔmɔ ni ehiɛ kã shi waa. Sane ni Yehowa kɛ Hiob gba nɛɛ hã Hiob kɛ ehiɛ fɔ̃ enɔ waa. (Hiob 42:1-6) Nakai nɔŋŋ kɛ́ wɔkase adebɔɔ nibii ahe nii lɛ, ehãa wɔnaa akɛ Yehowa hiɛ kã shi kwraa fe wɔ, ni eyɛ hewalɛ fe wɔ. Agbɛnɛ hu, ehãa wɔnaa akɛ ebaanyɛ efo wɔnaagbai lɛ fɛɛ asɛɛ, ni ebaafee nakai hu. Enɛ ni wɔle lɛ baanyɛ awaje wɔ ni wɔya nɔ wɔkɛ wɔhiɛ afɔ̃ enɔ.

YESU TSƆ NIBII NI ABƆ LƐ ANƆ ETSƆƆ MƐI ETSƐ LƐ HE NII

9-10. Mɛni hulu lɛ kɛ nugbɔ lɛ tsɔɔ wɔ yɛ Yehowa he?

9 Yesu le nibii pii yɛ adebɔɔ nibii ahe. Akɛni eji “ŋaalɔ kpanaa” hewɔ lɛ, ená hegbɛ efata e-Tsɛ lɛ he kɛbɔ nibii fɛɛ ni yɔɔ je lɛ mli lɛ. (Abɛi 8:30) Sɛɛ mli be ni Yesu ba shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ, etsɔ nibii ni abɔ lɛ anɔ etsɔɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ e-Tsɛ lɛ he nii. Hã wɔkwɛ nibii fioo komɛi ni etsɔɔ.

10 Yehowa jieɔ esuɔmɔ lɛ kpo etsɔɔ mɔ fɛɛ mɔ. Yɛ Yesu Gɔŋ Nɔ Shiɛmɔ lɛ mli lɛ, egbala ekaselɔi lɛ ajwɛŋmɔ kɛtee adebɔɔ nibii enyɔ ni mɛi pii kɛ amɛjwɛŋmɔ eyaaa nɔ tsɔ lɛ anɔ. Nomɛi ji, hulu kɛ nugbɔ. Nibii enyɔ nɛɛ yeɔ amɛbuaa wɔ ni wɔhiɔ wala mli. Kulɛ Yehowa baanyɛ ekpɛ eyiŋ akɛ ehãŋ adesai ni sɔmɔɔɔ lɛ lɛ aná nibii nɛɛ ahe sɛɛ. Shi efeee nakai. Moŋ lɛ, ehãa hulu lɛ tsoɔ ni nugbɔ lɛ nɛɔ ehãa mɔ fɛɛ mɔ, ejaakɛ esumɔɔ wɔ fɛɛ. (Mat. 5:43-45) Yesu tsɔ enɛ nɔ etsɔɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ akɛ, esa akɛ amɛjie suɔmɔ kpo amɛtsɔɔ mɔ fɛɛ mɔ. Be fɛɛ be ni wɔbaana ni hulu lɛ miinyɔ shi loo ni nugbɔ lɛ miinɛ lɛ, esa akɛ wɔkai akɛ Yehowa sumɔɔ adesai fɛɛ. Esa akɛ wɔkase lɛ ni wɔjie suɔmɔ kpo wɔtsɔɔ mɔ fɛɛ mɔ kɛtsɔ shiɛmɔ ni wɔbaashiɛ wɔhã mɔ fɛɛ mɔ lɛ nɔ.

11. Kɛ́ wɔna ŋwɛi loofɔji lɛ, mɛni wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ amɛdɛŋ?

11 Yehowa hãa wɔ nibii ni he hiaa wɔ lɛ. Yɛ Yesu Gɔŋ Nɔ Shiɛmɔ lɛ mli lɛ, ewie hu akɛ: “Nyɛkwɛa ŋwɛi loofɔji lɛ; amɛduuu nii, amɛkpaaa nii, ni amɛbuaaa nii anaa amɛwooo nitoohei, shi nyɛŋwɛi Tsɛ lɛ lɛɔ amɛ kɛ̃.” Kɛkɛ ni Yesu bi amɛ akɛ: “Ani nyɛjara waaa kwraa fe amɛ?” (Mat. 6:26) Be ni Yesu biɔ amɛ sane nɛɛ, no mli lɛ, eeenyɛ efee akɛ loofɔji yɛ he ni amɛyɔɔ lɛ. Yesu tsɔ gbɛ nɛɛ nɔ ehã wɔna akɛ, Yehowa sumɔɔ wɔ ni ebaahã wɔ nibii ni he hiaa wɔ lɛ aahu. (Mat. 6:31, 32) Sane nɛɛ ni Yesu tsɔ adebɔɔ nɔ etsɔɔ wɔ lɛ ewo Yehowa tsuji babaoo hewalɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, nyɛmi yoo daa gbɛgbalɔ ko ni yɔɔ Spain lɛ tao he ko ni ebaahi aahu shi enáaa, ni enɛ hã ehao waa. Be ko lɛ, ena loofɔji komɛi ni miiye nii, ni enɛ hã ena akɛ esa akɛ ekpa etsui yeli. Ewie akɛ: “Kɛ́ Yehowa kwɛɔ loofɔji nɛɛ, belɛ ebaakwɛ mi hu.” Lɛɛlɛŋ hu, etsɛɛɛ ni ená he ko ehi.

12. Yɛ nɔ ni awie yɛ Mateo 10:29-31 lɛ naa lɛ, mɛni afilimatai tsɔɔ wɔ yɛ Yehowa he?

12 Wɔteŋ mɔ fɛɛ mɔ jara wa yɛ Yehowa hiɛ. Dani Yesu baatsu ebɔfoi lɛ ni amɛyashiɛ lɛ, eye ebua amɛ ni amɛkashe gbeyei kɛ́ ate shi awo amɛ. (Kanemɔ Mateo 10:29-31.) Ekɛ amɛ susu afilimatai, ni ji loofɔji komɛi ni ale waa yɛ Israel lɛ ahe. Yɛ Yesu beiaŋ lɛ, mɛi ebuuu loofɔlɔ nɛɛ kwraa. Shi Yesu kɛɛ ekaselɔi lɛ akɛ, afilimatai nɛɛ ateŋ “ekome folo po egbeŋ shikpɔŋ ni nyɛ-Tsɛ lɛ leŋ.” Kɛkɛ ni ekɛfata he akɛ: “Nyɛjara wa fe afilimatai babaoo.” Yesu tsɔ enɛ nɔ ewo ekaselɔi lɛ hewalɛ akɛ, amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ jara wa yɛ Yehowa hiɛ, ni no hewɔ lɛ, amɛkashe gbeyei kɛ́ awa amɛ yi. Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, be ni Yesu kaselɔi lɛ shiɛɔ yɛ maji kɛ akrowai lɛ amli lɛ, be fɛɛ be ni amɛhiŋmɛi baagba afilimata ko nɔ lɛ, amɛkaiɔ nɔ ni Yesu kɛɛ amɛ lɛ. Be fɛɛ be ni bo hu obaana loofɔlɔ bibioo ko lɛ, kaimɔ akɛ Yehowa shwɛɛɛ ohe kwraa, ejaakɛ ‘ojara wa fe afilimatai babaoo.’ Yehowa baanyɛ eye ebua bo ni okashe gbeyei kɛ́ ate shi awo bo.​—Lala 118:6.

TE WƆBAAFEE TƐŊŊ WƆTSƆ NIBII NI NYƆŊMƆ EBƆ LƐ ANƆ WƆKASE EHE NII BABAOO?

13. Mɛni baaye abua wɔ ni wɔkase nii kɛjɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ amli?

13 Wɔbaanyɛ wɔtsɔ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ anɔ wɔkase ehe nii babaoo. Te wɔbaafee tɛŋŋ wɔfee enɛ? Klɛŋklɛŋ lɛ, esa akɛ wɔhe be kɛkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ. No sɛɛ lɛ, esa akɛ wɔjwɛŋ nɔ ni amɛtsɔɔ wɔ yɛ Yehowa he lɛ he. Jeee be fɛɛ be eyɔɔ mlɛo akɛ wɔbaafee nibii nɛɛ. Nyɛmi yoo ko ni yɔɔ Cameroon ni atsɛɔ lɛ Géraldine lɛ wie akɛ: “Miyɛ maŋ wulu lɛ mli. No hewɔ lɛ, ja mimia mihiɛ waa dani minyɛɔ mikwɛɔ adebɔɔ nibii.” Asafoŋ onukpa ko ni atsɛɔ lɛ Alfonso lɛ hu wie akɛ: “Mina akɛ, ebiɔ ni maná be ni mi kome too mata shi makwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni majwɛŋ nɔ ni amɛtsɔɔ mi yɛ ehe lɛ nɔ.”

David kwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ, ni ejwɛŋ nɔ ni amɛtsɔɔ lɛ yɛ ehe lɛ he (Kwɛmɔ kuku 14)

14. Be ni David jwɛŋ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ anɔ lɛ, mɛni ekase yɛ mli?

14 David susu nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ahe waa. Ekɛɛ Yehowa akɛ: “Kɛ́ mikwɛ oŋwɛii lɛ, oninenaa nitsumɔi lɛ, nyɔɔŋtsere kɛ ŋulamii ni osaa oto lɛ, mɛni ji gbɔmɔ adesa ni ojwɛŋɔ ehe?” (Lala 8:3, 4) Kɛ́ David kwɛ ŋwɛi gbɛkɛ lɛ, enaa akɛ ŋulamii lɛ ayi fa waa. Shi jeee no pɛ nɔ ekɛ ejwɛŋmɔ tee. Ejwɛŋ nɔ ni amɛtsɔɔ lɛ yɛ Nyɔŋmɔ he lɛ hu nɔ. Ehã ena akɛ, Yehowa je agbo. Bei komɛi hu lɛ, David susuɔ bɔ ni fee ni eda yɛ emami musu mli lɛ hu he. Be ni ejwɛŋ bɔ ni enɛ yɔɔ naakpɛɛ ehã lɛ nɔ lɛ, ena akɛ Yehowa hiɛ kã shi waa.​—Lala 139:14-17.

15. Tsɔɔmɔ Yehowa sui komɛi ni ona yɛ nibii ni ebɔ lɛ ekomɛi amli. (Lala 148:7-10)

15 Tamɔ David fee lɛ, ewaaa kwraa akɛ wɔbaana nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔjwɛŋ nɔ ni amɛtsɔɔ wɔ lɛ nɔ. Nibii pii ebɔle wɔ ni baanyɛ aye abua wɔ ni wɔna Yehowa sui srɔtoi lɛ. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, be fɛɛ be ni wɔbaanu hulu la lɛ he lɛ, ebaanyɛ eye ebua wɔ ni wɔna bɔ ni Yehowa yɔɔ hewalɛ hã. (Yer. 31:35) Agbɛnɛ hu, kɛ́ wɔna loofɔlɔ ko ni eelo etsũ lɛ, no hu baanyɛ aye abua wɔ ni wɔna akɛ Yehowa hiɛ kã shi waa. Ni be fɛɛ be ni wɔbaana ni gbee bi miishwɛ lɛ, no hu baanyɛ aye abua wɔ ni wɔna akɛ, Yehowa miisumɔ ni wɔná miishɛɛ. Kɛ́ wɔna mami ko ni ekɛ ebi miishwɛ lɛ, wɔbaanyɛ wɔda Yehowa shi yɛ esuɔmɔ lɛ hewɔ. Wɔyɛ hegbɛi pii ni wɔbaanyɛ wɔtsɔ nɔ wɔkase Yehowa he nii, ejaakɛ nibii fɛɛ ni ebɔ, ewuji jio, bibii jio, nɔ ni bɛŋkɛ wɔ jio, nɔ ni bɛŋkɛɛɛ wɔ jio lɛ, jieɔ eyi.​—Kanemɔ Lala 148:7-10.

16. Mɛni esa akɛ wɔ fɛɛ wɔfee?

16 Yehowa wɔ-Nyɔŋmɔ lɛ hiɛ kã shi, eyɛ suɔmɔ, eyɛ hewalɛ, ni ŋaa yɛ ehiŋmɛiŋ waa. Wɔbaanyɛ wɔna Yehowa sui nɛɛ kɛ esui krokomɛi hu kɛ́ wɔhe be wɔkwɛ nibii ni ebɔ lɛ ni wɔsusu he jogbaŋŋ. No hewɔ lɛ, be fɛɛ be lɛ, nyɛhãa wɔhea be kɛkwɛa nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔsusu nɔ ni amɛtsɔɔ wɔ yɛ ehe lɛ he. Kɛ́ wɔfee nakai lɛ, ebaahã wɔbɛŋkɛ Yehowa, mɔ ni bɔ nibii fɛɛ lɛ kpaakpa. (Yak. 4:8) Yɛ nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ mli lɛ, wɔbaakwɛ bɔ ni fɔlɔi baanyɛ atsɔ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ anɔ amɛye amɛbua amɛbii lɛ ni amɛsumɔ lɛ waa.

LALA 5 Nyɔŋmɔ Naakpɛɛ Nitsumɔi Lɛ

a Nibii ni Yehowa ebɔ lɛ hãa wɔnaa kpɛɔ wɔhe. Nibii nɛɛ ekomɛi ji, hulu lɛ ni tsoɔ lɛ kɛ fɔfɔii fɛfɛji ni ebɔle wɔ lɛ. Kɛ́ wɔkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ, etsɔɔ wɔ nibii babaoo yɛ ehe. Yɛ nikasemɔ nɛɛ mli lɛ, wɔbaakwɛ nɔ hewɔ ni esa akɛ wɔhe be kɛkwɛ nibii ni Yehowa ebɔ lɛ ni wɔjwɛŋ nɔ, kɛ bɔ ni kɛ́ wɔfee nakai lɛ, ebaaye ebua wɔ ni wɔsumɔ lɛ waa.