Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

NIKASEMƆ 40

Mɛni Tsɔɔ Akɛ Mɔ Ko Etsake Etsui Lɛɛlɛŋ?

Mɛni Tsɔɔ Akɛ Mɔ Ko Etsake Etsui Lɛɛlɛŋ?

“Mibaaa jalɔi atsɛmɔ, shi moŋ eshafeelɔi kɛhã tsuitsakemɔ.”—LUKA 5:32.

LALA 36 Wɔbuɔ Wɔtsuii Ahe

NƆ NI ABAASUSU HE *

1-2. Mɛɛ srɔto yɔɔ maŋtsɛmɛi enyɔ ni wɔbaasusu amɛhe lɛ ateŋ? Ni mɛɛ sanebimɔi wɔbaahã hetoo?

YƐ NIKASEMƆ nɛɛ mli lɛ, wɔbaasusu maŋtsɛmɛi enyɔ komɛi ni hi shi yɛ blema lɛ ahe. Amɛteŋ mɔ kome ye Israel wekui nyɔŋma maŋtsɛyeli lɛ nɔ; ni mɔ kroko lɛ ye Yuda wekui enyɔ maŋtsɛyeli lɛ nɔ. Eyɛ mli akɛ maŋtsɛmɛi enyɔ nɛɛ ehiii shi yɛ be kome too lɛ nɔŋŋ mli moŋ, shi nibii babaoo yɛ ni nɔ ni mɔnɛ fee lɛ, no nɔŋŋ mɔ kroko lɛ hu fee. Amɛ fɛɛ amɛfee nibii gbohii yɛ Yehowa hiɛ, ni amɛhã Yehowa webii lɛ tɔ̃ Yehowa nɔ. Amɛyi enyɔ lɛ fɛɛ amɛjá amagai, ni amɛgbe mɛi hu. Shi nɔ ko yɛ ni amɛteŋ mɔ kome fee ni mɔ kroko lɛ efeee. Amɛteŋ mɔ kome fee nibii gbohii aahu kɛyashi egbo, shi mɔ kroko lɛ tsake etsui, ni akɛ nibii gbohii ni efee lɛ ke lɛ. Namɛi ji maŋtsɛmɛi nɛɛ?

2 Maŋtsɛmɛi nɛɛ ji Israel maŋtsɛ Ahab, kɛ Yuda maŋtsɛ Manase. Nɔ ni Manase fee ni hã esoro lɛ yɛ Ahab he lɛ baanyɛ atsɔɔ wɔ nɔ ko yɛ tsuitsakemɔ, ni ji sane ko ni he hiaa waa lɛ he. (Bɔf. 17:30; Rom. 3:23) Mɛni ji tsuitsakemɔ? Ni mɛni hãa anaa akɛ mɔ ko etsake etsui lɛɛlɛŋ? Sanebimɔi enyɔ nɛɛ ahetoo he miihia waa, ejaakɛ wɔmiisumɔ ni kɛ́ wɔtɔ̃ Yehowa nɔ lɛ ekɛke wɔ. Wɔbaasusu maŋtsɛmɛi enyɔ nɛɛ ahe, ni wɔkwɛ nɔ ni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ bɔ ni amɛhi shi amɛhã lɛ mli. Enɛ baaye abua wɔ ni wɔhã sanebimɔi enyɔ lɛ ahetoo. No sɛɛ lɛ, wɔbaasusu nɔ ni Yesu wie yɛ tsuitsakemɔ he lɛ he.

NƆ NI WƆKASEƆ YƐ MAŊTSƐ AHAB SANE LƐ MLI

3. Mɛni Maŋtsɛ Ahab fee?

3 Ahab ji maŋtsɛ ni ji kpawo nɔ yɛ Israel wekui nyɔŋma maŋtsɛyeli lɛ mli. Ekɛ Yezebel, ni ji Sidon maŋtsɛ lɛ biyoo, bote gbalashihilɛ mli. Sidon yɛ Israel kooyi, ni eji maŋ ni yɔɔ nii waa. Enɛ hewɔ lɛ, eeenyɛ efee akɛ be ni Ahab kɛ Yezebel hi shi lɛ, Israel maŋ lɛ ná nii waa. Shi gbalashihilɛ nɛɛ hã Israel maŋ lɛ tsi ehe kwraa kɛje Yehowa he. Nɔ hewɔ lɛ ji akɛ, Yezebel jáa Baal, ni etsirɛ Ahab koni ehã Israelbii lɛ kɛ amɛhe awo jamɔ ni yɔɔ nyaŋemɔ nɛɛ mli. Nyaŋemɔ nii ni yaa nɔ yɛ jamɔ nɛɛ mli lɛ eko ji, mɛi kɛ amɛhe náa bɔlɛ kɛkɛ yɛ amɛjamɔhe lɛ, ni amɛshãa gbekɛbii yɛ la mli po amɛhãa Baal. Be ni Yezebel yeɔ nɔ akɛ maŋnyɛ lɛ, ehao Yehowa gbalɔi lɛ waa. Ehã agbe amɛteŋ mɛi babaoo. (1 Maŋ. 18:13) Ahab diɛŋtsɛ hu “fee efɔŋ yɛ Yehowa hiɛ fe mɛi fɛɛ ni tsɔ ehiɛ lɛ.” (1 Maŋ. 16:30) Yehowa na nibii fɛɛ ni Ahab kɛ Yezebel fee lɛ. Shi akɛni Yehowa naa mɔbɔ hewɔ lɛ, etsu gbalɔ Elia kɛtee Ahab kɛ Yezebel, kɛ Israelbii lɛ aŋɔɔ koni eyabɔ amɛ kɔkɔ ni amɛtsake ni ekakpãtã amɛhiɛ. Shi amɛbooo Yehowa toi.

4. Mɛni Yehowa kɛɛ ebaafee Ahab? Ni te Ahab fee enii yɛ he ehã tɛŋŋ?

4 Naagbee lɛ, Yehowa kpɛ eyiŋ akɛ ebaagbala amɛtoi. Etsu Elia ni eyakɛɛ Ahab kɛ Yezebel akɛ ebaakpãtã mɛi fɛɛ ni yɔɔ amɛweku lɛ mli lɛ ahiɛ. Sane nɛɛ ni Elia yakɛɛ Ahab lɛ gba Ahab naa waa, ni naakpɛɛ sane ji, nuu henɔwolɔ nɛɛ ‘ba ehe shi.’​—1 Maŋ. 21:19-29.

Maŋtsɛ Ahab hã awo Nyɔŋmɔ gbalɔ lɛ tsuŋ, ni no hã ana akɛ etsakeko etsui (Kwɛmɔ kuku 5-6) *

5-6. Mɛni tsɔɔ akɛ Ahab shwa ehe shi etsakeee etsui?

5 Eyɛ mli akɛ Ahab ba ehe shi moŋ, shi bɔ ni efee enii ehã yɛ no sɛɛ lɛ hãa wɔnaa akɛ etsakeee etsui. Ehãaa akpa Baal jamɔ yɛ emaŋtsɛyeli lɛ mli, ni ewooo maŋbii lɛ hewalɛ ni amɛjá Yehowa. Yɛ enɛɛmɛi asɛɛ lɛ, efee nibii krokomɛi ni hãa wɔnaa akɛ lɛɛlɛŋ etsakeee.

6 Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, no sɛɛ be ko lɛ, Ahab kɛɛ Yuda maŋtsɛ Yehoshafat ni eji maŋtsɛ kpakpa lɛ akɛ, ebafata ehe ni amɛkɛ Siriabii lɛ ayawu. Shi Yehoshafat kɛɛ lɛ akɛ amɛbi Yehowa dɛŋ gbɛtsɔɔmɔ kɛjɛ Yehowa gbalɔ ko dɛŋ dã. Be ni ewie nakai lɛ, Ahab kɛɛ dabi. Ni etsɔɔ mli akɛ mɔ kome ko yɛ ni amɛbaanyɛ amɛtsɔ enɔ amɛbi Yehowa nii, shi esumɔɔɔ nakai mɔ lɛ sane. Ekɛɛ akɛ: “Egbako nɔ ko kpakpa yɛ mihe pɛŋ, efɔŋ pɛ egbaa yɛ mihe.” Fɛɛ sɛɛ lɛ, Yehoshafat fee aahu ni ayabi Yehowa gbalɔ nɛɛ, ni ji Mikaia lɛ nii. Ni lɛɛlɛŋ lɛɛlɛŋ, nɔ ni Mikaia gba yɛ Ahab he lɛ jeee sane kpakpa. Kulɛ esa akɛ Ahab atsi ehe kɛje nɔ ni eyaafee lɛ he, ni ekpa Yehowa fai yɛ nɔ ni gbalɔ lɛ ewie lɛ hewɔ, shi efeee nakai. Moŋ lɛ, maŋtsɛ gbonyo nɛɛ hã awo gbalɔ lɛ tsuŋ. (1 Maŋ. 22:7-9, 23, 27) Shi yɛ tsuŋ ni ewo gbalɔ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, nɔ ni Yehowa tsɔ gbalɔ lɛ nɔ egba lɛ ba mli. Agbe Ahab yɛ nakai ta lɛ mli.​—1 Maŋ. 22:34-38.

7. Yɛ Ahab gbele sɛɛ lɛ, mɛɛ gbɔmɔ Yehowa wie akɛ eji?

7 Be ni Yehoshafat, ni ji maŋtsɛ kpakpa lɛ, jɛ ta lɛ mli ebashɛ shĩa shweshweeshwe lɛ, Yehowa tsu gbalɔ Yehu ni eyakã ehiɛ yɛ Ahab ni eyaye ebua lɛ hewɔ. Nɔ ni Yehu wie lɛ hã ana bɔ ni Yehowa na Ahab ehã. Yehu wie akɛ: “Ani eja gbɛ akɛ oye obua mɛi fɔji, ni osumɔ mɛi ni nyɛɔ Yehowa lɛ lo?” (2 Kro. 19:1, 2) Eji Ahab tsake etsui lɛɛlɛŋ kulɛ, ani gbalɔ lɛ baatsɛ lɛ mɔ fɔŋ ni nyɛɔ Yehowa? Dabi kwraa. Enɛ hãa wɔnaa akɛ, eyɛ mli akɛ Ahab shwa ehe moŋ, shi etsakeee etsui.

8. Mɛni Ahab sane lɛ tsɔɔ wɔ yɛ tsuitsakemɔ he?

8 Mɛni wɔkaseɔ yɛ Ahab sane lɛ mli? Be ni Elia kɛɛ Ahab akɛ abaakpãtã eweku lɛ fɛɛ hiɛ lɛ, Ahab ba ehe shi, ni ehi akɛ efee nakai. Shi nibii ni efee yɛ no sɛɛ lɛ hã ana akɛ, etsakeko etsui. No hewɔ lɛ, kɛ́ mɔ ko shwa ehe lɛ, no pɛ kɛkɛ etsɔɔɔ akɛ etsake etsui. No hewɔ lɛ, mɛni tsɔɔ akɛ mɔ ko etsake etsui? Nyɛhãa wɔsusua Maŋtsɛ Manase he koni no aye abua wɔ ni wɔna nɔ ni tsɔɔ akɛ mɔ ko etsake etsui lɛɛlɛŋ.

NƆ NI WƆKASEƆ YƐ MAŊTSƐ MANASE SANE LƐ MLI

9. Mɛɛ nibii gbohii Maŋtsɛ Manase fee?

9 Aaafee afii 200 yɛ Ahab gbele sɛɛ lɛ, Manase batsɔ Yuda maŋtsɛ, ni eeenyɛ efee akɛ, efee efɔŋ fe Ahab po! Biblia lɛ kɛɛ: “Efee efɔŋ kpele yɛ Yehowa hiɛ kɛwo emli la.” (2 Kro. 33:1-9) Manase mamɔ afɔleshaa latɛi ehã amale nyɔŋmɔi, ekɛ wɔŋ tso, ni eeenyɛ efee akɛ eji nyɔŋmɔ yoo ko he amaga lɛ, yama Yehowa sɔlemɔ shĩa krɔŋkrɔŋ lɛ, efee majik, ekla, ni eye ŋkunyaa. Agbɛnɛ hu, ‘eshwie mɛi ni efeko nɔ ko lɛ alá shi waa,’ ni ‘ehã lɛ diɛŋtsɛ ebihii po tsɔ la mli,’ ni tsɔɔ akɛ, ekɛ amɛ shã afɔle ehã amale nyɔŋmɔi.​—2 Maŋ. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Mɛɛ gbɛ nɔ Yehowa tsɔse Manase? Ni te Manase fee enii yɛ he ehã tɛŋŋ?

10 Yehowa tsɔ gbalɔi srɔtoi anɔ ekɛ Manase wie, shi Manase booo toi, tamɔ bɔ ni Ahab booo toi lɛ nɔŋŋ. “No hewɔ lɛ, Yehowa hã Asiria maŋtsɛ lɛ tatsɛmɛi lɛ ba ni amɛkɛ amɛ [ni ji Yudabii lɛ] bawu, ni amɛmɔ Manase kɛ kpoŋ ni amɛwo lɛ akɔɔble gboklɛi enyɔ ni amɛkɛ lɛ tee Babilon.” Eeenyɛ efee akɛ, be ni ayawo Manase tsuŋ yɛ Babilon lɛ, ehiɛ tserɛ lɛ agbɛnɛ ni ejwɛŋ waa. “Etee nɔ eba ehe shi waa yɛ etsɛmɛi a-Nyɔŋmɔ lɛ hiɛ.” Shi efee nɔ ko hu kɛfata he. “Ekpa Yehowa, e-Nyɔŋmɔ lɛ fai koni ena lɛ mɔbɔ.” Biblia lɛ kɛɛ Manase ‘tee nɔ esɔle ehã Nyɔŋmɔ.’ Nibii nɛɛ tsɔɔ akɛ maŋtsɛ gbonyo nɛɛ ebɔi etsui tsakemɔ, ejaakɛ agbɛnɛ lɛ, eena Yehowa akɛ “e-Nyɔŋmɔ” ni eesɔle eehã lɛ daa.​—2 Kro. 33:10-13.

Maŋtsɛ Manase fee nɔ fɛɛ nɔ ni ebaanyɛ koni ehã mɛi akpa amaga jamɔ, ni no hã ana akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ (Kwɛmɔ kuku 11) *

11. Yɛ nɔ ni aŋma yɛ 2 Kronika 33:15, 16 lɛ naa lɛ, mɛni Manase fee ni hã ana akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ?

11 Sɛɛ mli lɛ, Yehowa hã Manase sɔlemɔi lɛ ahetoo. Nibii ni Manase wie yɛ esɔlemɔi lɛ amli lɛ hã Yehowa na akɛ etsake kwraa. Yehowa musuŋ tsɔ lɛ ni ebo efaikpamɔi lɛ toi, ni ehã eku esɛɛ eyatsa emaŋtsɛyeli lɛ nɔ. Be ni Yehowa kɛ Manase ku esɛɛ lɛ, Manase fee nibii ni hã ana akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ. Etsake esubaŋ kwraa. Efee nɔ fɛɛ nɔ ni ebaanyɛ koni ehã maŋbii lɛ akpa amale nyɔŋmɔi jamɔ, ni ewo amɛ hewalɛ ni amɛjá anɔkwa Nyɔŋmɔ lɛ. Enɛ kulɛ esa akɛ Ahab afee be ni eshwa ehe lɛ ni efeee lɛ. (Kanemɔ 2 Kronika 33:15, 16.) Nɔ ni Manase fee lɛ hãa wɔnaa akɛ eyɛ ekãa kɛ hemɔkɛyeli waa, ejaakɛ no mli lɛ efee nɔkwɛmɔnɔ gbonyo ehã eweku lɛ, ebladei lɛ, kɛ emaŋbii lɛ afii pii. Shi agbɛnɛ lɛ eefee nɔ fɛɛ nɔ ni ebaanyɛ kɛmiidɔ amɛtsui kɛmiiba Yehowa ŋɔɔ ekoŋŋ, eyɛ mli akɛ egbɔ. Eeenyɛ efee akɛ, enyɛ eye ebua enabi fioo Yosia ni ebatsɔ maŋtsɛ kpakpa.​—2 Maŋ. 22:1, 2.

12. Mɛni Manase sane lɛ tsɔɔ wɔ yɛ tsuitsakemɔ he?

12 Mɛni Manase sane lɛ tsɔɔ wɔ yɛ tsuitsakemɔ he? Manase ba ehe shi; shi ekɛwaaa jɛmɛ. Esɔle ekpa Yehowa fai ni ena lɛ mɔbɔ. Agbɛnɛ hu, etsake esubaŋ kwraa, ni emia ehiɛ waa akɛ ebaajaje nibii ni etɔ̃tɔ lɛ. Etswa efai shi akɛ ebaajá Yehowa, ni ebɔ mɔdɛŋ hu akɛ ebaaye ebua mɛi krokomɛi ni amɛfee nakai. Esane lɛ hãa wɔnaa akɛ, kɛ́ mɔ ko fee eshai ni yɔɔ hiɛdɔɔ waa po lɛ, egbeko ejeŋ naa. Ehãa wɔnaa lɛɛlɛŋ akɛ, Yehowa Nyɔŋmɔ ‘hi ni esumɔɔ waa ni ekɛ esha ake.’ (Lala 86:5) Kɛ́ mɔ ko fee esha ni etsake etsui lɛɛlɛŋ lɛ, Yehowa kɛbaake lɛ.

13. Gbaa nɔkwɛmɔnɔ ko ni hãa wɔnaa akɛ kɛ́ mɔ ko shwa ehe lɛ no pɛ kɛkɛ etsɔɔɔ akɛ etsake etsui.

13 Manase shwa ehe yɛ ehe eshai lɛ ahewɔ. Shi efee nibii krokomɛi efata he, ni enɛ tsɔɔ wɔ nɔ ko ni he hiaa waa yɛ tsuitsakemɔ he. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, ŋɔɔ lɛ akɛ oyaahé keeki. Shi ni okɛɛ mɔ ni hɔ̃ɔ nii lɛ akɛ obaahé keeki lɛ, ni eyakɔ wuɔ wɔlɔ ehã bo. Ani obaatsɔ ohe ni oya? Dabi. Ni kɛ́ ekɛɛ bo akɛ, keeki lɛ wuɔ wɔlɔ akɛfeɔ lɛ, no hu te tɛŋŋ, ani obaaya? Dabi. Nakai nɔŋŋ kɛ́ mɔ ko fee esha lɛ, nɔ ni Yehowa taoɔ ji ni mɔ lɛ atsake etsui. Kɛ́ mɔ lɛ shwa ehe lɛ, ebɔ mɔdɛŋ, ejaakɛ no fata nibii ni hãa anaa akɛ mɔ ko etsake etsui lɛ ahe. Shi nibii krokomɛi yɛ ni esa akɛ mɔ lɛ afee kɛfata he dani anyɛ awie akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ. Mɛni ji nibii nɛɛ? Nɔkwɛmɔnɔ ko ni Yesu gba ni taa mɔ tsuiŋ waa lɛ baaye abua wɔ ni wɔna nibii nɛɛ.

BƆ NI OBAAFEE ONA KƐJI MƆ KO ETSAKE ETSUI LƐƐLƐŊ

Be ni bi ni laaje lɛ hiɛ ba ehe nɔ lɛ, efo gbɛ kakadaŋŋ kɛku esɛɛ kɛtee shĩa (Kwɛmɔ kuku 14-15) *

14. Yɛ nɔkwɛmɔnɔ ni Yesu gba lɛ mli lɛ, mɛni ji nɔ klɛŋklɛŋ ni oblanyo lɛ fee ni hã ana akɛ eetsake etsui?

14 Yesu gba nɔkwɛmɔnɔ ko ni kɔɔ nuu ko bi ni laaje lɛ he, ni abɔ he amaniɛ yɛ Luka 15:11-32 lɛ. Yɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ mli lɛ, nuu lɛ binuu lɛ tse ehiɛ atua, eshi shĩa, ni efã gbɛ “kɛtee maŋsɛɛ shɔŋŋ he ko.” Be ni etee lɛ, eyaba ejeŋ basabasa. Sɛɛ mli lɛ, nibii amli bawa yɛ he ni etee lɛ, ni no hã ehe fi lɛ ni ejwɛŋ gbɛ gbonyo ni ekɔ lɛ he. Ena akɛ be ni eyɔɔ etsɛ shĩa lɛ, enii bɛ mɔbɔ nɛkɛ. Yesu kɛɛ, oblanyo lɛ ‘hiɛ ba ehe nɔ.’ Oblanyo lɛ kpɛ eyiŋ akɛ ebaaku esɛɛ kɛya shĩa ni eyakpa epapa fai ni ekɛ nɔ ni efee lɛ ake lɛ. Ehi akɛ oblanyo lɛ na akɛ gbɛ ni ekɔ lɛ ehiii. Shi ani na ni ena nakai lɛ pɛ kɛkɛ tsɔɔ akɛ etsake etsui? Dabi. Hã wɔkwɛ nɔ ni efee yɛ no sɛɛ.

15. Mɛni oblanyo lɛ ni Yesu wie ehe yɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ mli lɛ fee kɛtsɔɔ akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ?

15 Nɔ ni oblanyo lɛ fee yɛ na ni ena akɛ etɔ̃ lɛ sɛɛ lɛ ni hãa wɔnaa akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ. Efo gbɛ kakadaŋŋ kɛtee shĩa. Be ni eyashɛ lɛ, ekpa epapa fai akɛ: “Ataa, mifee esha mishi ŋwɛi kɛ bo hu. Misaaa mɔ ni atsɛɔ lɛ obi dɔŋŋ.” (Luka 15:21) Nɔ ni oblanyo lɛ wie lɛ tsɔɔ akɛ, yɛ etsuiŋ tɔ̃ɔ lɛ, eyɔse akɛ etɔ̃ Yehowa nɔ ni eetao esaa ekɛ lɛ teŋ. Etsɔɔ hu akɛ, eyɔse akɛ etɔ̃ epapa lɛ nɔ ni eetao efee nɔ fɛɛ nɔ ni ebaanyɛ kɛsaa ekɛ epapa teŋ, kɛ́ no baabi ni esɔmɔ akɛ epapa apaafoi lɛ ateŋ mɔ kome po! (Luka 15:19) Nɔkwɛmɔnɔ nɛɛ woɔ mɔ hewalɛ waa. Shi asafoŋ onukpai, mɛni nyɛbaanyɛ nyɛkase yɛ mli? Otii ni yɔɔ mli lɛ baanyɛ aye abua nyɛ ni nyɛna kɛji mɔ ko ni efee esha ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ lɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ loo etsakeko etsui.

16. Mɛni hewɔ ebɛ mlɛo akɛ asafoŋ onukpai lɛ baana kɛji mɔ ko ni efee esha ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ lɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ?

16 Ebɛ mlɛo akɛ asafoŋ onukpai lɛ baana kɛji mɔ ko ni efee esha ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ lɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ asafoŋ onukpai lɛ nyɛɛɛ ana mɔ ko tsui mli. No hewɔ lɛ, amɛkwɛɔ nibii ni mɔ lɛ efee loo eefee ni tsɔɔ akɛ eena akɛ nɔ ni efee lɛ ehiii kwraa ni esumɔŋ ni eya he dɔŋŋ. Bei komɛi lɛ, esha ni mɔ lɛ efee lɛ yɛ nyaŋemɔ loo ekɛ ehe ewo mli vii aahu akɛ, kɛ́ asafoŋ onukpai lɛ kɛ lɛ ta shi lɛ, nɔ ko bɛ ni amɛbaanyɛ amɛdamɔ nɔ amɛwie kɛ nɔmimaa akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ.

17. (a) Mɛɛ nɔkwɛmɔnɔ obaanyɛ okɛtsɔɔ akɛ kɛ́ mɔ ko shwa ehe lɛ, anyɛŋ adamɔ no pɛ kɛkɛ nɔ akɛɛ akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ? (b) Yɛ nɔ ni awie yɛ 2 Korintobii 7:11 lɛ naa lɛ, mɛni esa akɛ mɔ ko afee dani anyɛ awie akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ?

17 Naa enɛ he nɔkwɛmɔnɔ. Ŋɔɔ lɛ akɛ, nyɛmi nuu ko ebɔ ajwamaŋ shii abɔ, ni enɛ etee nɔ afii babaoo. Nɔ najiaŋ ni ebaabi yelikɛbuamɔ lɛ, ekɛ sane lɛ etee eŋa, enanemɛi, kɛ asafoŋ onukpai lɛ. Naagbee lɛ, asafoŋ onukpai lɛ ná amɛle nɔ ni efee lɛ. Be ni asafoŋ onukpai lɛ bi lɛ lɛ, ekpɛlɛ nɔ akɛ sane lɛ yɛ mli, ni amɛna yɛ enifeemɔ mli po akɛ etamɔ nɔ ni eshwa ehe waa. Shi ani amɛbaanyɛ amɛdamɔ no pɛ kɛkɛ nɔ amɛkɛɛ akɛ etsake etsui? Dabi. Nibii krokomɛi yɛ ni esa akɛ asafoŋ onukpai ni miitsu sane ni tamɔ nɛkɛ lɛ he nii lɛ ana kɛfata ehe ni eshwa lɛ he dani amɛmu sane naa akɛ etsake etsui. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ eji nɔ ko ni mɔ lɛ je gbɛ efee afii pii, shi jeee nɔ ko ni eje eŋɛlɛ nɔ shi kome ko kɛkɛ ni eyafee nakai. Agbɛnɛ hu, jeee lɛ diɛŋtsɛ ebawie, shi sane lɛ ni je kpo. No hewɔ lɛ, esa akɛ asafoŋ onukpai lɛ ana nibii ni baahã amɛná nɔmimaa akɛ, mɔ lɛ jeŋba, bɔ ni esusuɔ nii ahe ehãa, kɛ bɔ ni enuɔ he ehãa lɛ etsake lɛɛlɛŋ. (Kanemɔ 2 Korintobii 7:11.) Ekolɛ ja ahã be eshwie mli bɔ ni sa dani mɔ lɛ baanyɛ afee nibii ni baahã ana akɛ etsake. Bei pii lɛ, kɛ́ eba lɛ nɛkɛ lɛ, abaashwie mɔ lɛ kɛje asafo lɛ mli dã.​—1 Kor. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Mɛni mɔ ko ni ashwie lɛ kɛje asafo lɛ mli lɛ baafee kɛtsɔɔ akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ? Ni kɛ́ ana akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ lɛ, mɛni asafoŋ onukpai lɛ baafee?

18 Mɛni mɔ ko ni ashwie lɛ kɛje asafo lɛ mli lɛ baafee kɛtsɔɔ akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ? Esa akɛ eba asafoŋ kpeei daa ni ekɛ ŋaa ni asafoŋ onukpai lɛ wo lɛ akɛ esɔle ni ekase Biblia lɛ daa lɛ atsu nii. Agbɛnɛ hu, esa akɛ etsi ehe kɛje shihilɛ fɛɛ shihilɛ ni baanyɛ ahã eyafee efɔŋ ekoŋŋ lɛ he. Esa akɛ efee nɔ fɛɛ nɔ ni ebaanyɛ ni esaa ekɛ Yehowa teŋ, ni no baahã Yehowa kɛ ehe eshai lɛ ake lɛ kwraa, ni asafoŋ onukpai lɛ baahe lɛ kɛba asafo lɛ mli ekoŋŋ. Shi akɛni esoro sane fɛɛ sane hewɔ lɛ, kɛ́ asafoŋ onukpai lɛ miikwɛ kɛji esa akɛ ahe mɔ ko kɛba asafo lɛ mli ekoŋŋ lɛ, amɛsusuɔ saji fɛɛ ni kɔɔ mɔ lɛ sane lɛ he lɛ he jogbaŋŋ koni amɛna yiŋ ni esa akɛ amɛkpɛ.

19. Mɛni kɛ́ mɔ ko ni efee esha lɛ fee lɛ, no baatsɔɔ akɛ etsake etsui lɛɛlɛŋ? (Ezekiel 33:14-16)

19 Tamɔ bɔ ni wɔna yɛ nikasemɔ nɛɛ mli lɛ, kɛ́ mɔ ko shwa ehe yɛ efɔŋ ko ni efee lɛ hewɔ lɛ, no pɛ kɛkɛ etsɔɔɔ akɛ etsake etsui. Esa akɛ etsake bɔ ni enaa nakai nifeemɔ lɛ ehãa kɛ bɔ ni enuɔ he ehãa yɛ nakai nifeemɔ lɛ he lɛ hu, ni tsɔɔ akɛ, ebaatsi ehe kwraa kɛje gbɛ ni ekɔ lɛ he ni efee nibii ni sa Yehowa hiɛ. (Kanemɔ Ezekiel 33:14-16.) Nɔ ni esa akɛ ehe ahia mɔ ni efee esha lɛ waa ji, ekɛ Yehowa teŋ wekukpaa lɛ ni ebaasaa lɛ.

YE OBUA MƐI NI EFEE ESHA LƐ NI AMƐTSAKE AMƐTSUI

20-21. Mɛni obaanyɛ ofee kɛye obua mɔ ko ni efee esha ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ?

20 Nɔ ko ni Yesu wie lɛ hãa wɔnaa esɔɔmɔ nitsumɔ lɛ fã ko ni he hiaa waa. Ewie akɛ, ‘eba eshafeelɔi atsɛmɔ kɛhã tsuitsakemɔ.’ (Luka 5:32) Esa akɛ wɔ hu wɔná he miishɛɛ akɛ wɔbaaye wɔbua mɛi ni efee esha lɛ ni amɛtsake amɛtsui. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, kɛ́ wɔná wɔle akɛ wɔnaanyo ko ni wɔsumɔɔ esane waa lɛ efee esha ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ lɛ, mɛni esa akɛ wɔfee?

21 Kɛ́ wɔtsimɔ sane lɛ nɔ ni wɔhãaa asafoŋ onukpai lɛ ale lɛ, wɔmiiye wɔnaanyo lɛ awui. Ni yɛ anɔkwale mli lɛ, kɛ́ wɔfee nakai lɛ wɔmiigba wɔhe naa efolo, ejaakɛ Yehowa miina fɛɛ. (Abɛi 5:21, 22; 28:13) No hewɔ lɛ, ye obua onaanyo lɛ ni ena akɛ asafoŋ onukpai lɛ miitao amɛye amɛbua lɛ. Kɛ́ onaanyo lɛ sumɔɔɔ ni eyakɛɔ asafoŋ onukpai lɛ, bo yaakɛɛ amɛ, ejaakɛ no baatsɔɔ akɛ oosumɔ ni oye obua onaanyo lɛ. Kɛ́ asafoŋ onukpai lɛ le lɛ, no dani amɛbaanyɛ amɛye amɛbua lɛ ni etsake etsui ni esaa ekɛ Yehowa teŋ.

22. Mɛni he wɔbaasusu yɛ nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ mli?

22 Shi kɛ́ esha ni mɔ lɛ efee lɛ ehiii kwraa ni ekɛ ehe ewo mli be kplaŋŋ ni no hewɔ lɛ asafoŋ onukpai lɛ kpɛ yiŋ akɛ esa akɛ ashwie lɛ kɛje asafo lɛ mli lɛ, ani no tsɔɔ akɛ amɛnako lɛ mɔbɔ? Yɛ nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ mli lɛ, wɔbaakwɛ bɔ ni Yehowa feɔ ejieɔ mɔbɔnalɛ kpo etsɔɔ eshafeelɔi kɛ́ eetsɔse amɛ kɛ bɔ ni wɔbaafee wɔkase lɛ.

LALA 103 Nɔkwɛlɔi​—Hii Ni Ji Nikeenii

^ kk. 5 Kɛ́ mɔ ko shwa ehe yɛ efɔŋ ko ni efee lɛ he lɛ, no etsɔɔɔ doo akɛ etsake etsui. Yɛ nikasemɔ nɛɛ mli lɛ, wɔbaasusu Maŋtsɛ Ahab, Maŋtsɛ Manase, kɛ bi ni laaje lɛ ni Yesu wie ehe yɛ nɔkwɛmɔnɔ ko ni egba lɛ mli lɛ ahe, ni no baaye abua wɔ ni wɔna nɔ ni kɛ́ mɔ ko fee lɛ abaanyɛ akɛɛ akɛ etsake etsui loo etsake esubaŋ loo etsake egbɛ. Agbɛnɛ hu, ebaaye ebua asafoŋ onukpai ni amɛna nibii ni esa akɛ amɛsusu he kɛji amɛmiikwɛ akɛ nyɛmi ko ni efee esha ko ni yɔɔ hiɛdɔɔ lɛ etsake lɛɛlɛŋ loo etsakeko.

^ kk. 60 NƆ NI WƆNAA YƐ MFONIRI LƐ MLI: Maŋtsɛ Ahab mli efu Yehowa gbalɔ Mikaia, ni efã ebulɔi lɛ akɛ amɛyawo lɛ tsuŋ.

^ kk. 62 NƆ NI WƆNAA YƐ MFONIRI LƐ MLI: Maŋtsɛ Manase miifã mɛi ni amɛkumɔ amagai ni efee emamɔ sɔlemɔ shĩa lɛ amɛshwie shi.

^ kk. 64 NƆ NI WƆNAA YƐ MFONIRI LƐ MLI: Bi ni laaje lɛ efo gbɛ kakadaŋŋ kɛmiiku esɛɛ kɛmiiba shĩa ni etɔ lɛ bliboo, shi etsui enyɔ emli akɛ agbɛnɛ lɛ eena epapa shĩa lɛ ma shɔŋŋ.