Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Obaanyɛ Oye Omanye yɛ Tsɔsemɔ ni Akɛha Bo lɛ Fɛɛ Sɛɛ

Obaanyɛ Oye Omanye yɛ Tsɔsemɔ ni Akɛha Bo lɛ Fɛɛ Sɛɛ

Obaanyɛ Oye Omanye yɛ Tsɔsemɔ ni Akɛha Bo lɛ Fɛɛ Sɛɛ

ATUATSEMƆ nifeemɔ su yɛ Nicholas mli kɛjɛ egbekɛbiiashi tɔ̃ɔ. * Etsɛɛɛ kɛkɛ ni emligbɛ naagba nɛɛ ha ekɛ ehe wo tsofai fɔji kɛ nitsumɔ kɛ dãanumɔ shɛii mli. Nicholas tsɔɔ mli akɛ: “Dãatɔlɔ ji mitsɛ, ni eha mi kɛ minyɛmiyoo lɛ na nɔ waa diɛŋtsɛ.”

Malinda fɔlɔi ji sɔlemɔyalɔi ni abuɔ amɛ waa diɛŋtsɛ yɛ amɛ akutso lɛ mli. Shi amɛkɛ amɛhe ewo jamɔ kuu ko hu mli vii. Malinda ni amrɔ nɛɛ eye kɛjɛ afii 30 kɛyaa lɛ ye awerɛho akɛ: “Misumɔɔɔ amɛjamɔŋ nifeemɔ nii lɛ ekomɛi kwraa, ni amɛgbaa mihenumɔi anaa ákɛ gbekɛ.” Ekɛfata he akɛ: “Kɛ makai lɛ, nijiaŋwujee henumɔ kɛ henumɔ ni ji sɛɛnamɔ ni bɛ mɔ he ni adũ awo mimli lɛ ená minɔ hewalɛ aahu kɛbashi amrɔ nɛɛ.”

Namɔ baanyɛ aje he ŋwane akɛ awuiyeli, niseniianiifeemɔ, fɔlɔi ni kwɛɛɛ amɛwekui, kɛ nibii gbohii krokomɛi efite mɛi babaoo agbekɛbiiashi? Gbekɛbiiashi ni miishɛɛ bɛ mli lɛ mli pilamɔi lɛ baanyɛ afee nɔ ni naa wa waa. Shi ani esa akɛ pilamɔi ni tamɔ nɛkɛ afite nyɛ́ ni eeenyɛ eba akɛ mɔ ko aaakpɛlɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ mli anɔkwale lɛ nɔ koni ená miishɛɛ waa lɛ? Yɛ tsɔsemɔ ni Nicholas kɛ Malinda ná lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, ani amɛbaanyɛ amɛye omanye akɛ gbɔmɛi ni hiɛɔ emuuyeli mli? Klɛŋklɛŋ lɛ, susumɔ Yuda Maŋtsɛ Yosia nɔkwɛmɔnɔ lɛ he okwɛ.

Ŋmalɛ Naa Nɔkwɛmɔnɔ

Yosia kɛ afii 31 ye Yuda nɔ yɛ afii ohai kpawo D.Ŋ.B. (659-629 D.Ŋ.B.) Beni eshɛ be ni awoɔ Yosia maŋtsɛ yɛ shi ni aju agbe etsɛ sɛɛ lɛ, no mli lɛ shihilɛi ni yɔɔ Yuda lɛ ehiii kwraa. Yuda kɛ Yerusalem eyi obɔ kɛ Baal jálɔi kɛ mɛi ni kãa Amon nyɔŋmɔ wulu Malkam kitã lɛ. Zefania ni ji Nyɔŋmɔ gbalɔ ni yɔɔ nakai beaŋ lɛ kɛɛ akɛ, Yuda lumɛi lɛ ji “jatai ni hũuɔ,” ni amɛkojolɔi lɛ ji “gbɛkɛ klãji.” No hewɔ lɛ, awuiyeli kɛ lakamɔ miiya nɔ waa yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ. Mɛi babaoo miikɛɛ yɛ amɛtsui mli akɛ: “Yehowa efeŋ ekpakpa, ni esaa efeŋ efɔŋ hu!”—Zefania 1:3–2:3; 3:1-5.

Mɛɛ nɔyelɔ nɛkɛ Yosia baji? Biblia bebulɔ Ezra ŋma akɛ: “[Yosia] fee nɔ ni ja yɛ Yehowa hiɛ, ni enyiɛ etsɛ David gbɛ̀i lɛ anɔ, ni egbaaa ninejurɔ loo abɛku.” (2 Kronika 34:1, 2) Nɔ ni yeɔ he odase ji akɛ, Yosia ye omanye yɛ nɔ ni ja yɛ Nyɔŋmɔ hiɛ lɛ feemɔ mli. Shi mɛni ji saji ni kɔɔ eweku lɛ he?

Gbekɛbiiashi Tsɔsemɔ Aloo Niseniianiifeemɔ?

Beni afɔ́ Yosia yɛ afi 667 D.Ŋ.B. lɛ, no mli lɛ etsɛ Amon eye afii 16 pɛ, ni enii Manase miiye Yuda nɔ maŋtsɛ. Manase ji maŋtsɛmɛi ni yitseiaŋ wa fe fɛɛ ni eye Yuda nɔ pɛŋ lɛ ateŋ mɔ kome. Be mli ni emaa afɔleshaa latɛi ehaa Baal lɛ, “efee efɔŋ babaoo yɛ Yehowa hiɛ.” Eha ebihii tsɔ la mli, eye ŋkunyaa, ekalaa, etsɛ́ɔ sisai, ni eshwie lá ni efeko nɔ ko shi babaoo diɛŋtsɛ. Manase kɛ (Ashera) tso krɔŋkrɔŋ ni efee lɛ he amaga ni ashwie hu ba Yehowa we lɛ. Elaka Yuda kɛ Yerusalem, “ni amɛfee efɔŋ fe jeŋmaji ni Yehowa kpata amɛhiɛ yɛ Israelbii lɛ ahiɛ lɛ tete.”—2 Kronika 33:1-9.

Manase ehiii kwraa aahu akɛ Yehowa ha awo lɛ gboklɛi ni akɛ lɛ tee Babilon ni ji Ashurbii amaŋtsɛmɛi amaji lɛ ateŋ ekome mli. Beni Manase yɔɔ nyɔŋyeli mli lɛ, eshwa ehe, ni eba ehe shi, ni ekpa Yehowa fai kɛha eshaifaa. Nyɔŋmɔ bo enibimɔ kɛha duromɔ lɛ toi ni ekɛ lɛ ba maŋtsɛyeli hewalɛ mli ekoŋŋ yɛ Yerusalem. Kɛkɛ ni Manase to tsakemɔi ahe gbɛjianɔ ni eye omanye fioo ko yɛ mli.—2 Kronika 33:10-17.

Mɛɛ hewalɛ Manase efɔŋfeemɔ kɛ ehe shwamɔ ní ba yɛ sɛɛ mli lɛ ná yɛ ebi Amon nɔ? Ebatsɔ yiwalɔ diɛŋtsɛ. Beni Manase shwa ehe ni ebɔ mɔdɛŋ koni etsuu maŋ lɛ he kɛjɛ bulemɔ ni lɛ diɛŋtsɛ ekɛba lɛ mli lɛ, Amon tsakeee. Beni shɛɔ be ni Amon nine shɛɔ maŋtsɛsɛi lɛ nɔ beni eye afii 22 lɛ, “efee efɔŋ yɛ Yehowa hiɛ, tamɔ bɔ ni etsɛ Manase fee lɛ.” Yɛ nɔ najiaŋ ni esa akɛ “Amon” aba ehe shi yɛ Yehowa hiɛ lɛ, “etɔ̃ babaoo.” (2 Kronika 33:21-23) Beni Amon batsɔ Yuda maŋtsɛ lɛ, no mli lɛ Yosia eye afii ekpaa pɛ. Kwɛmɔ gbekɛbiiashi ni ehiii kwraa ni kulɛ Yosia baaná!

Amon maŋtsɛyeli gbonyo lɛ ba naagbee afii enyɔ sɛɛ beni etsuji lɛ tee eyi nɔ apam ní amɛgbe lɛ lɛ. Shi kɛlɛ, nakai shikpɔŋ lɛ nɔ bii lɛ gbe mɛi ni tee Amon yi nɔ apam lɛ ni amɛwó ebi Yosia maŋtsɛ.—2 Kronika 33:24, 25.

Yɛ Yosia mra be mli gbekɛbiiashi shihilɛi ni fiteɔ nii lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, etee nɔ efee nɔ ni hi yɛ Yehowa hiɛ. Emaŋtsɛyeli lɛ ye omanye aahu akɛ Biblia lɛ wie akɛ: “Mɛi ni nyiɛ ehiɛ lɛ ateŋ lɛ maŋtsɛ ko maŋtsɛ ko bɛ ni tamɔ lɛ ni ku esɛɛ kɛba Yehowa ŋɔɔ kɛ etsui muu lɛ fɛɛ kɛ esusuma muu lɛ fɛɛ kɛ ehewalɛ muu lɛ fɛɛ, yɛ Mose mla lɛ fɛɛ naa; ni esɛɛ hu mɔ ko mɔ ko eteee shi ni tamɔ lɛ.”—2 Maŋtsɛmɛi 23:19-25.

Mɛɛ hewalɛwoo he nɔkwɛmɔnɔ Yosia ji nɛkɛ kɛha mɛi ni ekolɛ ehe baahia ni amɛŋmɛ amɛtsui shi yɛ gbekɛbiiashi be ni mli ehiii kwraa lɛ mli! Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase kɛjɛ enɔkwɛmɔnɔ lɛ mli? Mɛni ye ebua Yosia ni ehala gbɛ ni ja koni ehi nɔ daa lɛ?

Taomɔ Yehowa Sɛɛgbɛ Koni Ole Lɛ

Nɔ ko ni náa mɔ nɔ hewalɛ ekpakpa ni tee nɔ yɛ Yosia shihilɛ mli mra be afii lɛ amli lɛ ji nɔ ni kɔɔ enii Manase ni tsake etsui lɛ he. Biblia lɛ etsɔɔɔ ekomefeemɔ ni kã mɛi enyɔ lɛ teŋ kɛ afii abɔ ni Yosia eye beni Manase jaje egbɛ̀i lɛ. Akɛni wekukpaa kã Yudafoi awekui lɛ ateŋ hewɔ lɛ, ekolɛ Manase ebɔ mɔdɛŋ koni ehere enabi lɛ kɛjɛ hewalɛi ni fiteɔ nii ni ebɔle ehe kɛkpe lɛ mli kɛtsɔ bulɛ ni anáa ahaa anɔkwa Nyɔŋmɔ Yehowa kɛ ewiemɔ lɛ ni eeedu ewo enabi lɛ tsui mli lɛ nɔ. Anɔkwale he wui fɛɛ ni Manase nyɛ́ edu ewo Yosia tsui mli, ekolɛ kɛfata nibii krokomɛi ni náa mɔ nɔ hewalɛ ekpakpa lɛ he lɛ, wo yibii yɛ naagbee mli. Beni Yosia ni eye afii 15 lɛ ta Yuda maŋtsɛsɛi lɛ nɔ yɛ enɔyeli afi ni ji kpaanyɔ lɛ nɔ lɛ, etao koni ele Yehowa suɔmɔnaa nii koni etsu he nii.—2 Kronika 34:1-3.

Mumɔŋ sanegbaa pɛ ni mɛi komɛi ná yɛ amɛgbekɛbiiashi lɛ ji nɔ ni wekunyo ko ni bɛŋkɛɛɛ, mɔ ko ni amɛle, loo akutsoŋnyo ko kɛ amɛ gba. Ni kɛlɛ, kɛ́ atsɔse wui ni adũ nɛɛ ebaanyɛ ewo yibii kpakpai yɛ sɛɛ mli. Malinda ni atsĩ etã kɛtsɔ hiɛ lɛ yɛ akutsoŋnyo ko ni tamɔ enii ni bahaa lɛ Buu-Mɔɔ Awake! woji tɛtrɛbii lɛ daa yɛ eshia. Be mli ni ekɛ miishɛɛ kaiɔ akutsoŋnyo lɛ, ekɛɛ akɛ: “Nɔ ni misumɔɔ fe fɛɛ yɛ mikutsoŋnyo lɛ he ji akɛ, eyeee gbii juji. Enɛ ji nɔ ko ni he hiaa mi ejaakɛ Halloween kɛ gbii juji krokomɛi lɛ ji bei ni akɛtsuɔ kusum nifeemɔi komɛi ahe nii yɛ mifɔlɔi ajamɔ kuu lɛ mli.” Afii nyɔŋma sɛɛ, beni Malinda naanyo ko fɔ̃ lɛ nine kɛtee Kristofoi akpee ko shishi yɛ Yehowa Odasefoi a-Maŋtsɛyeli Asa lɛ nɔ lɛ, ekai akutsoŋnyo nɛɛ ni ekpɛlɛ ninefɔɔ lɛ nɔ amrɔ nɔŋŋ. No ye ebua lɛ kɛha anɔkwale lɛ taomɔ.

Ba Ohe Shi yɛ Nyɔŋmɔ Hiɛ

Nɔ ni kadi Yosia nɔyeli lɛ ji jamɔŋ tsakemɔi wuji ni afee yɛ Yuda shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ. Beni Yosia kɛ afii ekpaa efa ta kɛshi wɔŋjamɔ ni etsuu Yuda shikpɔŋ lɛ he lɛ sɛɛ lɛ, etee nɔ esaa Yehowa we lɛ. Beni nakai nitsumɔ lɛ yaa nɔ lɛ, kwɛ nii ni sɛɛnamɔ babaoo yɔɔ he ni Osɔfonukpa Hilkia jie lɛ kpo! Ena ‘Yehowa mla wolo lɛ’ mli klɛŋklɛŋ nɔ̃ lɛ. Beni Hilkia kɛ hegbɛ ni akɛtaoɔ nii yɛ ekãa naa nɛɛ wo Shafan ni ji woloŋmalɔ lɛ dɛŋ lɛ, Shafan bɔ maŋtsɛ lɛ nɔ ni eba lɛ he amaniɛ. Ani nitsumɔi ni tamɔ nɛkɛ ni Yosia ni eye afii 25 lɛ tsu lɛ ha ewo ehe nɔ?—2 Kronika 34:3-18.

Ezra ŋma akɛ: “Beni maŋtsɛ lɛ nu mla lɛ mli wiemɔi lɛ, egbala etadei.” Enɛ ji awerɛho ni ajieɔ lɛ kpo kɛjɛɔ tsuiŋ ejaakɛ eyɔse akɛ jeee Nyɔŋmɔ kitãi lɛ fɛɛ amɛ blema tsɛmɛi lɛ tsu he nii. Enɛ ji heshibaa he okadi lɛɛlɛŋ! Amrɔ nɔŋŋ ni maŋtsɛ lɛ kɛ nitsumɔ ha hii enumɔ akuu ko koni amɛyabi Yehowa sane kɛtsɔ gbalɔyoo Hulda nɔ. Kuu lɛ kɛ amaniɛbɔɔ ko baha yɛ enɛ hewɔ akɛ: ‘Amanehulu baaba ákɛ toigbalamɔ kɛha Yehowa Mla lɛ nɔ toigbele. Shi akɛni bo Maŋtsɛ Yosia oba ohe shi hewɔ lɛ, abaabua onaa awo ofũuhe yɛ toiŋjɔlɛ mli ni onáŋ amanehulu lɛ.’ (2 Kronika 34:19-28) Yehowa ná Yosia nifeemɔ su lɛ he miishɛɛ.

Yɛ shihilɛ mli ni wɔjɛ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, wɔ hu wɔbaanyɛ wɔba wɔhe shi yɛ anɔkwa Nyɔŋmɔ Yehowa hiɛ, ni wɔjie bulɛ kpo wɔtsɔɔ lɛ kɛ e-Wiemɔ ni ji Biblia lɛ. Nicholas ni atsĩ etã kɛjɛ shishijee lɛ, fee enɛ. Ekɛɛ akɛ: “Eyɛ mli akɛ mishihilɛ mli eyi obɔ kɛ naagbai sɔŋŋ yɛ tsofai fɔji kɛ nitsumɔ kɛ dãanumɔ shɛii hewɔ moŋ, shi miyɛ Biblia lɛ he miishɛɛ ni miishwe koni maná yiŋtoo ko yɛ shihilɛ mli. Yɛ naagbee lɛ, mikɛ Yehowa Odasefoi kpe, ni mitsake mishihilɛ gbɛ lɛ, ni mikpɛlɛ anɔkwale lɛ nɔ.” Hɛɛ, wɔbaanyɛ wɔjie bulɛ kpo wɔtsɔɔ Nyɔŋmɔ kɛ e-Wiemɔ lɛ ní shihilɛ mli ni wɔyɔɔ lɛ kɔɔɔ he eko.

Ná Yehowa Gbɛjianɔtoo lɛ He Sɛɛ

Yosia hu ná bulɛ ni mli kwɔ eha Yehowa gbalɔi lɛ. Jeee akɛ ebi gbalɔyoo Hulda no he sane pɛ kɛkɛ, shi gbalɔi krokomɛi ni yɔɔ egbii lɛ amli lɛ ná enɔ hewalɛ waa diɛŋtsɛ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, Yeremia kɛ Zefania fɛɛ kɛ ekãa babaoo miijaje kojomɔ wiemɔi amɛmiishwie wɔŋjamɔ ni yaa nɔ yɛ Yuda lɛ nɔ. Kwɛ bɔ ni amɛ shɛɛ sane lɛ toi ni aaabo lɛ kanya Yosia yɛ be mli ni efãa ta eshiɔ apasa jamɔ lɛ!—Yeremia 1:1, 2; 3:6-10; Zefania 1:1-6.

“Nuntsɔ” Yesu Kristo ehala esɛɛnyiɛlɔi ni afɔ amɛ mu lɛ akuu—“tsulɔ anɔkwafo kɛ nilelɔ” lɛ—koni amɛkɛ mumɔŋ niyenii aha yɛ be ni sa mli. (Mateo 24:45-47) Kɛtsɔ Biblia he woji kɛ asafoŋ gbɛjianɔtoo nɔ lɛ, tsulɔ kuu lɛ gbalaa jwɛŋmɔ kɛyaa sɛɛnamɔi ni yɔɔ Biblia mli ŋaawoo lɛ toiboo mli lɛ nɔ ni ekɛ gbɛtsɔɔmɔi kpakpai ni kɔɔ ekɛ nitsumɔ yɛ wɔ daa gbi shihilɛi amli lɛ haa. Kwɛ bɔ ni esa akɛ wɔkɛ Yehowa gbɛjianɔtoo atsu nii ni eye ebua wɔ koni wɔdamɔ nifeemɔ sui fɛɛ ni ehe shi yɛ wɔmli lɛ naa! Nicholas sumɔɔɔ nɔyeli hegbɛ ni yeɔ nɔ lɛ kwraa kɛjɛ egbekɛbiiashi. Beni ekaseɔ Nyɔŋmɔ Wiemɔ lɛ mli anɔkwale lɛ po lɛ, nɛkɛ gbɔjɔmɔ nɛɛ gbala esɛɛ ni no haaa esɔmɔ Yehowa jogbaŋŋ kɛmɔ shi. Nɛkɛ nifeemɔ su nɛɛ tsakemɔ lɛ jeee kaa bibioo ko pɛ kɛha lɛ. Shi etsɛɛɛ ni eye omanye. Yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? Nicholas tsɔɔ mli akɛ: “Yɛ onukpai enyɔ komɛi ni nuɔ sane shishi lɛ ayelikɛbuamɔ naa lɛ, mikpɛlɛ minaagba lɛ nɔ ni mibɔi amɛ Ŋmalɛ naa ŋaawoo ni suɔmɔ yɔɔ mli lɛ kɛ nitsumɔ.” Ekɛfata he akɛ: “Eyɛ mli akɛ mlifu fioo ko teɔ shi bei komɛi moŋ, shi amrɔ nɛɛ minyɛɔ miyeɔ atuatsemɔ sui ni miyɔɔ lɛ anɔ.”

Malinda hu taoɔ onukpai lɛ adɛŋ yelikɛbuamɔ kɛ́ eefee yiŋkpɛi ni he hiaa yɛ eshihilɛ mli. Yɛ be mli ni etsuɔ nijiaŋwujee henumɔ lɛ he nii kɛ henumɔ ni tsɔɔ sɛɛnamɔ ni bɛ mɔ he ni ená kɛjɛ egbekɛbiiashi lɛ he nii lɛ, nɔ ni enaa akɛ ejara wa waa diɛŋtsɛ lɛ ji saji srɔtoi ni yɔɔ Buu-Mɔɔ Awake! lɛ mli lɛ. Ekɛɛ akɛ: “Bei komɛi lɛ kuku kome ko loo wiemɔ kakadaŋŋ kome ko yɛ—sane fioo ko kɛkɛ—yɛ nɔ ni aŋma lɛ mli ni saa mihe. Aaafee afii nɛɛhu ni eho nɛ lɛ, mibɔi saji ni tamɔ nɛkɛ lɛ aŋmalamɔ yɛ wolo fioo ko ni anyɛɔ agbeleɔ lɛ mramra lɛ mli bɔni afee ni manyɛ makwɛ mli oyayaayai.” Ŋmɛnɛ, aaafee saji 400 eyi ewoji bibii etɛ lɛ mli obɔ!

Dabi, ehe ehiaaa ni gbɔmɛi ni naa amanehulu yɛ weku shihilɛ gbonyo ko mli lɛ akã he nakai daa. Amɛbaanyɛ amɛye omanye yɛ mumɔŋ yɛ Yehowa yelikɛbuamɔ naa. Taakɛ tsɔsemɔ kpakpa nyɛŋ atsɔɔ doo akɛ mɔ lɛ baahi shi yɛ emuuyeli mli lɛ, nakai nɔŋŋ gbekɛbiiashi gbonyo hu etsĩii mɔ naa koni ekatsɔ Nyɔŋmɔ gbeyeishelɔ.

Yɛ Mla wolo lɛ ni ayana yɛ be mli ni sɔlemɔwe lɛ saamɔ nitsumɔ lɛ yaa nɔ lɛ sɛɛ lɛ, Yosia ‘kpaŋ yɛ Yehowa hiɛ akɛ eeenyiɛ Yehowa sɛɛ ni eeebo lɛ toi kɛ etsui muu lɛ fɛɛ kɛ esusuma muu lɛ fɛɛ.’ (2 Kronika 34:31) Ni etsiii ehe kɛjɛɛɛ efaishitswaa nɛɛ he aahu kɛyashi egbele be. Malinda kɛ Nicholas hu etswa amɛfai shi akɛ amɛaaya nɔ amɛye Yehowa Nyɔŋmɔ anɔkwa ní amɛye omanye ákɛ gbɔmɛi ni hiɛɔ emuuyeli mli. Eba akɛ bo hu oootswa ofai shi akɛ ooohi Nyɔŋmɔ gbɛfaŋ daa ni osɔmɔ lɛ yɛ anɔkwayeli mli. Obaanyɛ oná nɔmimaa akɛ obaaye omanye, ejaakɛ Yehowa woɔ shi akɛ: “Kaashe gbeyei, shi mi, mikɛo yɔɔ! Kaakwɛkwɛɛ ohe, shi mi ji o-Nyɔŋmɔ lɛ! Mawajeo, ni maye mabuao; ni mahiɛ omli kɛ mijalɛ ninejurɔ lɛ.”—Yesaia 41:10, 13.

[Shishigbɛ niŋmaa]

^ kk. 2 Atsake gbɛi lɛ ekomɛi.

[Mfonirii ni yɔɔ baafa 26]

Yɛ gbekɛbiiashi ni ehiii kwraa ni Yosia ná lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, etao akɛ eeele Yehowa ní eye omanye yɛ eshihilɛ mli

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 28]

Onukpai baanyɛ aye abua bo koni oye subaŋ ni ehe shi yɛ omli lɛ nɔ kunim

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 28]

“Buu-Mɔɔ” kɛ Awake!” lɛ baanyɛ aye abua bo koni ohiɛ emuuyeli mli