Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Blema Akaŋshii kɛ Bɔ ni Ama Kunimyeli Nɔ Mi

Blema Akaŋshii kɛ Bɔ ni Ama Kunimyeli Nɔ Mi

Blema Akaŋshii kɛ Bɔ ni Ama Kunimyeli Nɔ Mi

“MƆ FƐƐ mɔ hu ni shiɔ akaŋ kɛ nɔmɔ lɛ, ehiɛ kãa shi yɛ nibii fɛɛ mli.” “Kɛji mɔ ko miishi mple . . . lɛ, afiŋ lɛ kunimyeli akekere, akɛ ja eshi lɛ mla naa.”—1 Korintobii 9:25; 2 Timoteo 2:5.

Shwɛmɔi ni bɔfo Paulo tsi tã lɛ ji blema Hela hiŋmɛigbelemɔ lɛ mli nifeemɔ ko ni he hiaa waa. Mɛni yinɔsane tsɔɔ wɔ yɛ akaŋshii nɛɛ kɛ henumɔi ni ajieɔ lɛ kpo yɛ he lɛ he?

Nyɛsɛɛ nɛɛ, akɛ Hela shwɛmɔi ahe nibii tsɔɔ yɛ Rome Shwɛmɔhe Wulu ko mli, ni ehiɛ saneyitso akɛ Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—Shwɛmɔ kɛ Kunimyeli.”) * Nibii ni akɛtsɔɔ lɛ kɛ hetooi komɛi haa nakai sanebimɔ lɛ, ni ehaa wɔleɔ nɔ ko ni kɔɔ Kristofoi asusumɔ yɛ akaŋshii he ni esa akɛ wɔsusu he.

Eji Blema Nifeemɔ ko ni He Hiaa Waa

Hela jeee klɛŋklɛŋ maŋ ni kɛ ehe wo akaŋshii mli. Kɛ́ nakai ni po lɛ, aaafee afii ohai kpaanyɔ D.Ŋ.B. lɛ, Hela lalafoo wiemɔ ŋmalɔ Homer wie maŋ ko ni gbɛihemɔ kɛ akaŋshii mumɔ ji nɔ ni kanyaa amɛ, ni abuɔ tabilɔi ni yɔɔ hewalɛ kɛ akaŋshilɔi waa lɛ he. Nibii ni akɛtsɔɔ lɛ tsɔɔ mli akɛ, aye Hela klɛŋklɛŋ gbijuji lɛ akɛ jamɔŋ nifeemɔi ni akɛwoɔ nyɔŋmɔi lɛ ahiɛ nyam yɛ kakalɔi ayarafeemɔi ashishi. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, Homer Iliad, ni ji Hela wolo ni etsɛ fe fɛɛ ni yɔɔ lɛ tsɔɔ bɔ ni tabilɔi ni ehé gbɛi, ni ji Achilles hefatalɔi lɛ kɛ amɛtawuu nii shwie shi yɛ Patroclus yarafeemɔ lɛ shishi, ni amɛshi akaŋ ni amɛkɛtsɔɔ nyɛmɔ ni amɛyɔɔ yɛ atswɛrɛnɔmɔ, abɔtirifɔɔ, dade kokoroo ko ni yɔɔ tɛtɛrɛɛ ni afɔɔ, akpɔlɔ fɔɔ, kɛ shwiili ni akɛ daa foi lɛ amɛtsɔɔ.

Abɔi gbijuji ni tamɔ nakai yeli yɛ Hela niiaŋ fɛɛ. Nibii ni akɛtsɔɔ lɛ he gbɛjianɔtoo wolo lɛ kɛɛ akɛ: “Gbijuji lɛ bafee hegbɛ titri ni Helabii lɛ jɛɔ bulɛ ni amɛyɔɔ kɛha amɛnyɔŋmɔi lɛ mli amɛkpáa amɛ béi babaoo ni yiwalɛ fɔɔ mli hilɛ be fɛɛ be lɛ, ni amɛhaa akaŋshii mumɔ ni akɛle amɛ lɛ batsɔɔ nɔ ni toiŋjɔlɛ yɔɔ mli, shi amɛnine shɛɔ nɔ ni amɛtaoɔ: ni ji kpɔiaŋgbɔlemɔ akaŋshii lɛ nɔ.”

Maŋtiasei amli kui babɔi kpee daa yɛ maŋ jamɔhei lɛ amli koni amɛkɛ woo aha amɛnyɔŋmɔi lɛ kɛtsɔ kpɔiaŋgbɔlemɔ akaŋshii anɔ. Yɛ be ni sa mli lɛ, gbijuji ejwɛ ni tamɔ no—ni ji Olympic kɛ Nemean ni ayeɔ fɛɛ kɛha Zeus, kɛ Pythian kɛ Isthmian ni ayeɔ kɛha Apollo Poseidon lɛ—tee nɔ efee nɔ ni he hiaa kɛyashi ekɛ Helabii agbijuji lɛ ye egbɔ. No ji akɛ, aŋmɛ akaŋshilɔi fɛɛ ni yɔɔ Hela maŋ lɛ mli lɛ gbɛ koni amɛkɛ amɛhe awo mli. Afɔleshaa kɛ sɔlemɔ fata gbijurɔyeli lɛ he, ni ekɛ woo hu haa nyɔŋmɔi lɛ kɛtsɔ kpɔiaŋgbɔlemɔ kɛ ŋaa nitsumɔi ahe akaŋshii hu nɔ.

Aheɔ ayeɔ akɛ gbijuji nɛɛ ateŋ nɔ ni ehe gbɛi ni etsɛ fe fɛɛ lɛ je shishi yɛ afi 776 D.Ŋ.B., ni ayeɔ enɛ daa afii ejwɛ kɛwoɔ Zeus hiɛ nyam yɛ Olympia. Nɔ ni ji enyɔ ni etsɛ fe fɛɛ ji Pythian gbijurɔyeli lɛ. Ayeɔ enɛ yɛ gbatsu ko ni he gbɛi yɛ blema ni yɔɔ Delphi lɛ masɛi, kpɔiaŋgbɔlemɔ nifeemɔi fata enɛ hu he. Shi akɛni akɛwoɔ Apollo, ni sumɔɔ lalafoo wiemɔ kɛ lala lɛ hiɛ nyam hewɔ lɛ, nɔ ni afeɔ titri ji lámɔ kɛ joo.

Nibii Amli ni Ashiɔ Akaŋ lɛ Yɛ

Kɛ́ akɛto ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ kpɔiaŋgbɔlemɔi ahe lɛ, nibii amli ni ashiɔ akaŋ lɛ yɛ lɛ faaa kwraa, ni hii pɛ ji mɛi ni kɛ amɛhe woɔ mli. Nibii amli ni ashiɔ akaŋ lɛ yɛ blema Olympic nifeemɔi amli lɛ faaa fe nyɔŋma. Amagai, tsei ni agbɔ, mfonirii, kɛ mfonirii ni atɛŋ yɛ kpuji ni akɛ fɔfɔi woɔ mli ahe ni akɛtsɔɔ yɛ Shwɛmɔhe wulu lɛ mli lɛ kɛ amɛhe mfonirii fioo ha.

Adáa foidamɔi srɔtoi etɛ—nɔ ni shɛɔ shwɛmɔhe ni dalɛ aaafee mitai 200; foi ni adáa kɛbɔleɔ shi shii enyɔ, ni tamɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ mitai 400 foidamɔ lɛ; kɛ foidamɔ ni sɛɛ kɛ, ni jɛkɛmɔ aaafee mitai 4,500. Foidalɔi gbɔleɔ amɛkpɔiaŋ ni amɛdaa foi lɛ kɛ amɛhe yayai. Mɛi ni shiɔ akaŋ yɛ shwɛmɔ lɛ mli lɛ shiɔ akaŋ yɛ nibii enumɔ mli: foidamɔ, foi ni ajoɔ koni atu kɛyadamɔ he ko, dade kokoroo ko ni yɔɔ tɛtɛrɛɛ ni afɔɔ, akpɔlɔ ni afɔɔ, kɛ abɔtirifɔɔ. Nɔ ni fata akaŋshii krokomɛi ahe ji atswɛrɛnɔmɔ, kɛ abɔtirifɔɔ kɛ atswɛrɛnɔmɔ fɛɛ ni efutu, ni atsɔɔ mli akɛ eji “shwɛmɔ ni yiwalɛ yɔɔ mli ni akɛ niji foji nɔɔ atswɛrɛ lɛ, ni afɔɔ abɔtiri hu yɛ mli.” Agbɛnɛ hu akɛ shwiili daa foi nɔ ni shɛɔ mitai 1,600, ni akɛ lɔlei ni ahako sɛɛ ni okpɔŋɔ hii ejwɛ ni darako loo okpɔŋɔ hii enyɔ ni edara gbalaa lɛ daa foi lɛ.

Yiwalɛ babaoo yɛ atswɛrɛnɔmɔ lɛ mli, ni bei babaoo lɛ gbele jɛɔ mli kɛbaa. Atswɛrɛnɔlɔi lɛ kɛ kooloo hewolo ni wa ni akɛ dadei ni pilaa mɔ etara he lɛ woɔ amɛniji kɛnɔɔ atswɛrɛ lɛ. Obaanyɛ onu nɔ hewɔ ni atswɛrɛnɔlɔ ko ni atsɛɔ lɛ Stratofonte lɛ nyɛɛɛ ayoo lɛ diɛŋtsɛ ehe yɛ ashwishwɛ mli beni enɔ atswɛrɛ ŋmɛlɛtswai ejwɛ sɛɛ lɛ. Blema amagai kɛ mfonirii yeɔ odase akɛ atswɛrɛnɔlɔi lɛ ahiɛ fiteɔ kwraa.

Mlai ni yɔɔ abɔtirifɔɔ mli lɛ biɔ ni amɔ mɔ ni akɛnɔɔ lɛ ŋwɛigbɛ pɛ, ni abuɔ mɔ ni nyɛɔ ekɛ enaanyo fɔɔ shi shii etɛ ni enyɛɛɛ etsi ehe lɛ akɛ kunimyelɔ. Yɛ nɔ ni tamɔɔɔ enɛ lɛ, mla ko eguuu mɔ mli mɔmɔ yɛ shwɛmɔ ko ni atswɛrɛnɔmɔ kɛ abɔtirifɔɔ fɛɛ yɔɔ mli lɛ mli. Mɛi ni shiɔ akaŋ lɛ baanyɛ afã ŋtia ashi amɛhe, amɛma atswɛrɛ, ni amɛkumɔ amɛ talɔi amli. Nɔ pɛ ni aguɔ ji hiŋmɛi fãa, mɔ titimɔ, kɛ mɔ kɔ̃ɔ. Oti ni ma amɛhiɛ ji ni mɔ kɛ enaanyo afɔ shikpɔŋ ni ekanyɛ etsi ehe, ni enyɛ enɔ ni ekpɛlɛ akɛ aye enɔ. Mɛi komɛi buɔ enɛ akɛ “akaŋi fɛɛ ni ashiɔ yɛ Olympia lɛ ateŋ nɔ ni fe fɛɛ.”

Atswɛrɛnɔmɔ kɛ abɔtirifɔɔ fɛɛ ni efutu he shwɛmɔ ni he gbɛi fe fɛɛ yɛ blema lɛ tee nɔ yɛ Olympic naagbee nifeemɔ ko ni afee yɛ afi 564 D.Ŋ.B. lɛ shishi. Arrhachion ni amiaa esɛ lɛ he fee oya ni eku mɔ ni ekɛnɔɔ lɛ nane waabii lɛ ekome. Akɛni enɛ shã mɔ ni ekɛnɔɔ lɛ waa hewɔ lɛ, ekpɛlɛ nɔ akɛ aye enɔ kunim, etsɛɛɛ nɔŋŋ ni Arrhachion gbo. Shwɛmɔhe kojolɔi lɛ jaje akɛ Arrhachion gbonyo lɛ eye kunim!

Shwiili kɛ foidamɔ ji nifeemɔi ni ashiɔ he akaŋ lɛ ateŋ nɔ ni ehé gbɛi fe fɛɛ, kɛ nɔ ni ehé gbɛi waa hu yɛ hiɛnaanɔbii lɛ ateŋ, ejaakɛ jeee shwiili kudɔlɔ lɛ ji kunimyelɔ lɛ, shi moŋ shwiili kɛ okpɔŋɔi lɛ anɔtsɛ lɛ. Be ni he hiaa waa yɛ foidamɔ lɛ mli lɛ ji heni ajeɔ foidamɔ lɛ shishi yɛ, ní ebiɔ ni shwiili kudɔlɔi lɛ adamɔ amɛ liamɔi amli, kɛ nɔ ni fe fɛɛ lɛ be fɛɛ be ni amɛdɔɔ amɛhe yɛ liamɔi lɛ anaagbeehei lɛ. Foidamɔ lɛ mli tɔmɔi baanyɛ aha shwiilii lɛ agbee shi, ni enɛ ha nifeemɔ ni ehé gbɛi nɛɛ bafee nɔ ni anyaa he.

Juromɔ Nɔ̃ Lɛ

Bɔfo Paulo kɛɛ akɛ: “Mɛi ni dáa foi lɛ, amɛ fɛɛ amɛdáa moŋ, shi mɔ kome kɛkɛ náa emli juromɔ nɔ̃ lɛ.” (1 Korintobii 9:24) Kunimyeli ji nɔ ni he hiaa fe fɛɛ. Ahaaa jwiɛtɛi loo akɔɔble ko, ayeee gbɛhe ni ji enyɔ loo gbɛhe ni ji etɛ. Nibii ni akɛtsɔɔ lɛ tsɔɔ mli akɛ: “Kunimyeli, ‘Nike,’ ji oti diɛŋtsɛ ni ma foidalɔ lɛ hiɛ. Enɛ kɛkɛ fá ha lɛ, ejaakɛ no haa aleɔ lɛ diɛŋtsɛ esu, ni ji helooŋ nɔ kɛ mumɔŋ nɔ lɛ, ni emaŋbii lɛ kɛ no shiɔ amɛtsitsi.” Homer lalafoo wiemɔ lɛ mli wiemɔ ko tsɔɔ amɛ su lɛ mli akɛ: “Mikase bɔ ni ayeɔ kunim be fɛɛ be.”

Juromɔ nɔ̃ ni akɛhaa kunimyelɔ ko yɛ Helabii a-Shwɛmɔi amli lɛ ji mfonirifeemɔŋ nɔ ko kɛkɛ—akekre ko ni akɛ baai fee. Paulo tsɛ lɛ akɛ “akekre ni fiteɔ.” (1 Korintobii 9:25) Ni kɛlɛ, juromɔ nɔ̃ lɛ hiɛ shishinumɔ kpele diɛŋtsɛ. Edamɔ shi kɛha adebɔɔ mli hewalɛ ni ha kunimyelɔ lɛ hewalɛ lɛ. Kɛ́ mɔ ko kɛ ehiɛ fɔ kunimyeli nɔ, ni etswa efai shi ni enine shɛ nɔ lɛ, etsɔɔ akɛ nyɔŋmɔi lɛ ewo ehiɛ nyam. Nibii ni akɛtsɔɔ lɛ tsɔɔ bɔ ni blema nigbɔlɔi kɛ nitɛŋlɔi fee Nike, ni ji Hela kunimyeli nyɔŋmɔyoo ni yɔɔ fiji lɛ he mfoniri akɛ ekɛ akekre miiwo kunimyelɔ lɛ yitso lɛ mli. Kunimyeli yɛ Olympia ji nɔ ni he hiaa fe fɛɛ yɛ akaŋshilɔ fɛɛ akaŋshilɔ shihilɛ mli.

Akɛ mutso baai fee juromɔ nii ni akɛhaa yɛ Olympic lɛ—akɛ pine tso baa fee nɔ ni akɛhaa yɛ Isthmus lɛ, akɛ laurel tso baa fee nɔ ni akɛhaa yɛ Pythian lɛ, ni akɛ wild celery baa fee nɔ ni akɛhaa yɛ Nemean shwɛmɔi lɛ amli lɛ. Shwɛmɔ he gbɛjianɔtolɔi ni yɔɔ hei krokomɛi lɛ haa shika loo juromɔ nii krokomɛi bɔni afee ni no aha akaŋshilɔi ni he esa waa lɛ kɛ amɛhe abawo mli. Kpuji babaoo ni aye he asamai ni akɛtsɔɔ lɛ ji juromɔ nii ni akɛha yɛ Helabii a-Shwɛmɔi ni afeɔ yɛ Athens kɛwoɔ nyɔŋmɔyoo ni ji Athena lɛ hiɛ nyam. Mu ni jɛ Attic kpokpaa lɛ nɔ yɛ kpuji nɛɛ amli. Nyɔŋmɔyoo lɛ mfoniri yɛ kpuji lɛ afa, ni aŋma wiemɔ ni ji “juromɔ nɔ̃ kɛha Athena akaŋshilɔi lɛ” yɛ jɛmɛ. Atɛŋ nifeemɔ pɔtɛɛ ko ni ashi he akaŋ lɛ yɛ afa kroko lɛ, ekolɛ nɔ ni akaŋshilɔ lɛ ye kunim yɛ mli lɛ.

Hela maŋtiasei amli bii náa miishɛɛ akɛ amɛkɛ gbɛi ni amɛ akaŋshilɔi, ni amɛkunimyelii lɛ eha amɛtsɔmɔ kakalɔi yɛ kpokpai ni bɛŋkɛ amɛ lɛ anɔ lɛ éhe lɛ aaashi amɛtsitsi. Aláa kɛfoɔ shi kɛ nyaa kunimyelɔ lɛ sɛɛkuu lɛ he. Afeɔ amɛhe amagai ni akɛ daa nyɔŋmɔi lɛ ashi—ni eji woo ko ni akɛfɔɔɔ hiɛkalɔi hamɔ—ni lalafoo wiemɔ ŋmalɔi gbaa ekãa ni amɛyɔɔ lɛ ahe saji. No sɛɛ lɛ ahaa kunimyelɔi lɛ taraa onukpai amasɛi yɛ maŋ nifeemɔi ashishi, ni ajɛɔ maŋ lɛ fotro mli awoɔ amɛ nyɔmɔ.

Shwɛmɔhei lɛ kɛ Akaŋshilɔi ni Yɔɔ Jɛmɛ Lɛ

Abuɔ kpɔiaŋgbɔlemɔ mli akaŋshii akɛ nɔ ko ni he hiaa waa yɛ maŋ asraafoi ahiɛyaa mli. Shwɛmɔhei yɛ Hela maŋtiasei lɛ fɛɛ amli, ni atsɔseɔ oblahii yɛ kpɔiaŋgbɔlemɔ mli, ni atsɔɔ amɛ jeŋ nilee kɛ jamɔ he nii yɛ jɛmɛ hu. Amamɔ tsui ni yɔɔ shwɛmɔhe lɛ kɛbɔle shikpɔŋ agbo ko ni ka shi shwaŋ ni agbɔleɔ kpɔiaŋ yɛ nɔ lɛ he, ni ahà agbói ni atsɔɔ mli kɛboteɔ mli lɛ yiteŋ, ni atsi ekomɛi ahe ni akɛfee wojiatoohe kɛ skultsui. Mɛi titri ni yaa nikasemɔhei nɛɛ lɛ ji oblahii ni jɛ wekui ni yɔɔ shika mli, ni baanyɛ amɛkɛ amɛbe akase nii fe ni amɛaatsu nii. Mɛi ni tsɔseɔ akaŋshilɔi lɛ yeɔ amɛbuaa amɛ koni amɛkɛ bei saŋŋ aná tsɔsemɔ ni mɔɔ shi, ni amɛtsɔɔ niyenii ni esa akɛ oblahii lɛ aye, ni amɛkwɛɔ koni amɛtsi amɛhe kɛjɛ bɔlɛnamɔ he yɛ jɛmɛ.

Nibii ni akɛtsɔɔ yɛ Shwɛmɔhe lɛ ha shisharalɔi lɛ ná hegbɛ ni baaha amɛhiɛ asɔ blema akaŋshilɔi ahe amagai, titri lɛ nɔ ni Hela nigbɔlɔi fee beni Roma yeɔ je lɛ nɔ lɛ. Akɛni yɛ Helabii ni hi shi yɛ blema lɛ asusumɔ naa lɛ, emuu ni ayeɔ yɛ gbɔmɔtsoŋ lɛ kɛ emuu ni ayeɔ yɛ jeŋba mli lɛ yɛ tsakpaa, ni mɛi ni jɛ odehei awekui amli pɛ ji mɛi ni náa hewɔ lɛ, akaŋshilɔi nɛɛ ni eye kunim lɛ agbɔmɔtsei ni yɔɔ hewalɛ waa lɛ tamɔ bɔ pɛ ni maŋbii lɛ kpaa gbɛ akɛ akaŋshilɔi agbɔmɔtsei atamɔ lɛ pɛpɛɛpɛ. Romabii lɛ buɔ enɛɛmɛi akɛ ŋaa nitsumɔi, ni akɛ babaoo wulaa shwɛmɔhei, hejuuhei, shia wuji amli, kɛ maŋtsɛmɛi ashiai amli.

Afɔɔ yiwalɛ nibii afeemɔ yɛ Romabii lɛ ateŋ waa, no hewɔ lɛ yɛ Hela akaŋshii nifeemɔi ni afeɔ yɛ Roma lɛ amli lɛ, anyaa atswɛrɛnɔmɔ, abɔtirifɔɔ, kɛ atswɛrɛnɔmɔ kɛ abɔtirifɔɔ ni efutu he shwɛmɔ lɛ he waa fe fɛɛ. Romabii ebuuu shwɛmɔi nɛɛ akɛ akaŋshii ni yaa nɔ yɛ tipɛŋfoi ateŋ koni akɛna amɛ fɛɛ amɛnyɛmɔi, shi moŋ akɛ hiɛtserɛjiemɔ kɛkɛ. Aku hiɛ afɔ shishijee yiŋtoo ni ahiɛ yɛ shwɛmɔ he akɛ nifeemɔ ko ni tabilɔi fɛɛ ni shiɔ akaŋ ni ehé gbɛi lɛ kɛ amɛhe woɔ mli ákɛ amɛtsɔsemɔ lɛ fã lɛ nɔ. Yɛ no najiaŋ lɛ, Romabii lɛ ba Hela shwɛmɔi lɛ ashi, ni ebatsɔ kpɔiaŋ ni agbɔleɔ dani ajuɔ he koni aná hewalɛ, loo shwɛmɔ ni akaŋshilɔi ni he esa ni jɛ ohiafoi ashiai amli shwɛɔ ni mɛi bakwɛɔ, ni etamɔ akaŋshii ni agboɔ yɛ mli lɛ pɛpɛɛpɛ.

Bɔ ni Kristofoi Buɔ Shwɛmɔi lɛ Amɛhaa

Jamɔŋ nifeemɔi ni yɔɔ shwɛmɔi lɛ amli lɛ ji yiŋtoo kome hewɔ ni esa akɛ klɛŋklɛŋ afii 100 lɛ mli Kristofoi lɛ akpoo lɛ, ejaakɛ “mɛɛ ekomefeemɔ Nyɔŋmɔ sɔlemɔwe kɛ amagai yɔɔ?” (2 Korintobii 6:14, 16) Ni shwɛmɔi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ hu?

Eka shi faŋŋ ákɛ akɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ shwɛmɔi lɛ wooo wɔŋjalɔi anyɔŋmɔi ahiɛ nyam. Shi kɛ akɛto nɔ ni tee nɔ yɛ blemabii lɛ ateŋ lɛ he lɛ, ani ejeee anɔkwale akɛ jamɔŋ nifeemɔi fioo ko yɛ shwɛmɔi lɛ ekomɛi amli? Kɛfata he lɛ, taakɛ nyɛsɛɛ afii lɛ amli amaniɛbɔi etsɔɔ lɛ, akaŋshilɔi komɛi kɔlɔɔ tsofai ni haa amɛnáa hewalɛ babaoo, bɔni afee ni amɛye kunim—tsofai ni haa nyɛmɔ yaa hiɛ, ni baanyɛ ekɛ amɛ hewalɛnamɔ kɛ amɛwala po awo oshara mli.

Kɛha Kristofoi lɛ, heloonaa nibii ni nine aaashɛ nɔ lɛ he ehiaaa tsɔ. Nyɔŋmɔjamɔ he sui ni yɔɔ ‘wɔtsuiiaŋ gbɔmɔ ni aŋɔtee lɛ’ mli lɛ ji nɔ ni haa wɔhe feɔ fɛo yɛ Nyɔŋmɔ hiɛ. (1 Petro 3:3, 4) Wɔkpɛlɛɔ nɔ akɛ jeee mɛi fɛɛ ni kɛ amɛhe woɔ shwɛmɔi amli ŋmɛnɛ lɛ ji mɛi ni yɔɔ akaŋshii mumɔ ni mli wa, shi mɛi babaoo yɛ eko. Ani naanyo ni wɔkɛ amɛ aaabɔ lɛ baaye abua wɔ koni wɔkɛ Ŋmalɛ naa famɔ akɛ ‘wɔkaŋmɛ mligbalamɔi loo yaka anunyam taomɔ gbɛ, shi moŋ wɔkɛ heshibaa jwɛŋmɔ abubua wɔhe’ lɛ atsu nii? Loo naanyobɔɔ ni tamɔ nɛkɛ lɛ nyɛŋ ekɛ “nyɛɛ, béi, awuŋayelii, mlilawooi, bolɔmɔi, atuatsemɔi, mligbalamɔi” aba?—Filipibii 2:3; Galatabii 5:19-21.

Shwɛmɔi babaoo ni yɔɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ ni akaŋshilɔi lɛ agbɔmɔtsei saa mɛi krokomɛi ahe yɛ mli lɛ ji nɔ ni yiwalɛ nyɛɔ ejɛɔ mli kɛbaa. Esa akɛ mɔ fɛɛ mɔ ni sumɔɔ shwɛmɔi ni tamɔ nɛkɛ lɛ akai Lala 11:5 lɛ mli wiemɔi lɛ akɛ: “Yehowa lɛ, jalɔ moŋ ekaa; shi mɔ fɔŋ kɛ mɔ ni sumɔɔ yiwalɛ lɛ, esusuma nyɛ̃ɔ amɛ.”

Kɛ́ afee yɛ gbɛ ni ja nɔ lɛ, kpɔiaŋgbɔlemɔ baanyɛ afee nɔ ni yɔɔ miishɛɛ, ni bɔfo Paulo kɛɛ akɛ “gbɔmɔtsoŋ kpɔiaŋgbɔlemɔ he yɛ sɛɛnamɔ fioo pɛ.” (1 Timoteo 4:7-10, NW) Shi kɛlɛ, beni Paulo wie Hela shwɛmɔi lɛ ahe lɛ, etsi amɛtã yɛ gbɛ ni ja nɔ ni ekɛfee bɔ ni ehe hiaa ni Kristofoi aná sui tamɔ henɔyeli kɛ tsuishitoo lɛ he nɔkwɛmɔnɔ kɛkɛ. Oti ni he hiaa fe fɛɛ ni Paulo bɔɔ mɔdɛŋ koni eshɛ he ji naanɔ wala “akekre” ni Nyɔŋmɔ kɛbaaha lɛ lɛ. (1 Korintobii 9:24-27; 1 Timoteo 6:12) Efee nɔkwɛmɔnɔ yɛ enɛ mli kɛha wɔ.

[Shishigbɛ niŋmaa]

^ kk. 4 Nike ji Hela wiemɔ kɛha “kunimyeli.”

[Akrabatsa/Mfonirii ni yɔɔ baafa 31]

Atswɛrɛnɔlɔ yɛ Atswɛrɛnɔmɔ Sɛɛ

Afii 400 D.Ŋ.B. akɔɔble nɛɛ tsɔɔ bɔ ni blema atswɛrɛnɔmɔ fiteɔ nii ehaa, ni taakɛ nibii ni akɛtsɔɔ yɛ Rome lɛ he wolo lɛ tsɔɔ lɛ, “‘ajieɔ atswɛrɛnɔlɔ hiɛ ni emiaa yɛ . . . nɔmɔ ni tɔlɛ babaoo yɔɔ mli, ní akɛ pilamɔ toɔ pilamɔ najiaŋ’ yɛ mli lɛ yi akɛ eji nifeemɔ kpakpa.” “Nɔmɔ ni agbe naa etsɛko lɛ mli pilamɔi lɛ bafataa tsutsu nɔmɔi lɛ amli atswãi lɛ ahe,” ni eyaa nɔ etsakeɔ amɛhiɛ su.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 29]

Shwiili kɛ foidamɔ ji nifeemɔi lɛ ateŋ nɔ ni ehé gbɛi fe fɛɛ yɛ blema akaŋshii amli

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 30]

Blema nitɛŋlɔi fee Nike, ni ji kunimyeli nyɔŋmɔyoo ni yɔɔ fiji lɛ he mfoniri akɛ ekɛ akekre miiwo kunimyelɔ lɛ yitso