Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Namɔ Ji Hiɛnyiɛlɔ ni Sa Kɛha Ŋmɛnɛ?

Namɔ Ji Hiɛnyiɛlɔ ni Sa Kɛha Ŋmɛnɛ?

Namɔ Ji Hiɛnyiɛlɔ ni Sa Kɛha Ŋmɛnɛ?

Britain Mlawoo Kpee lɛ ná hiɛnyiɛmɔ he naagba yɛ afi 1940. David Lloyd George, ni eye afii 77 ni bo naataamɔ lɛ toi lɛ ji mɔ ni nyiɛ Britain hiɛ kɛye kunim yɛ Jeŋ Ta I lɛ mli, ni afii babaoo ni ekɛ ehe ewo maŋkwramɔ saji amli lɛ ha enyɛ́ epɛi nitsumɔ ni maŋ onukpai tsuɔ lɛ mli jogbaŋŋ ekwɛ. Yɛ wiemɔ ko ni eha yɛ May 8, yɛ Britain Mlawoo Kpee lɛ mli lɛ, ekɛɛ akɛ: “Kɛ́ maŋbii lɛ yɔse akɛ amɛyɛ hiɛnyiɛlɔ, ni Nɔyeli lɛ tsɔɔ otii ni amɛkɛ mamɔ amɛhiɛ lɛ amli faŋŋ, ni maŋbii lɛ ná nɔmimaa akɛ hiɛnyiɛlɔi lɛ miibɔ mɔdɛŋ lɛ, maŋbii lɛ feɔ klalo akɛ amɛkɛ amɛhe aaasha afɔle fɛɛ afɔle ni enɛ aaabi ni amɛsha.”

LLOYD GEORGE wiemɔi lɛ feɔ lɛ faŋŋ akɛ mɛi kpaa amɛhiɛnyiɛlɔi agbɛ akɛ amɛfee mɛi ni sa ni amɛbɔ mɔdɛŋ waa ni amɛha nibii aya hiɛ. Oshikifɔɔ he tafãa nitsulɔ ko wie he yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ akɛ: “Kɛ́ mɛi fɔ oshiki amɛha nɔyelɔ lɛ, no tsɔɔ akɛ amɛmiifɔ oshiki amɛmiiha mɔ ko ni amɛtuu amɛwala, amɛwɔsɛɛ shihilɛ, kɛ amɛbii amɛwo edɛŋ.” Ní aaatsu hekɛnɔfɔɔ ni tamɔ nɛkɛ ni anáa yɛ mɔ mli lɛ he nii lɛ ji nitsumɔ ko ni da waa. Mɛni hewɔ eji nakai?

Naagbai babaoo ni anyɛɛɛ atsu he nii eyi wɔjeŋ nɛɛ mli obɔ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, mɛɛ nɔyelɔ enyɛ etsɔɔ akɛ eyɛ nilee kɛ hewalɛ ni ebaanyɛ ekɛjie awuiyeli kɛ ta kɛya? Ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ hiɛnyiɛlɔi lɛ ateŋ namɔ yɔɔ nibii kɛ musuŋtsɔlɛ ni baanyɛ ekɛ niyenii, nu kpakpa, kɛ helatsamɔ aha adesa fɛɛ adesa? Namɔ yɔɔ nilee ni etswa efai shi akɛ ebaabu shihilɛ mli nibii ni ebɔle wɔhe lɛ ahe, ni esaa? Namɔ yɔɔ hewalɛ kɛ nyɛmɔ ni ebaanyɛ eha adesai fɛɛ aná wala shihilɛ ni sɛɛ tsɛɔ ni miishɛɛ yɔɔ mli?

Adesai Nyɛŋ Nii lɛ Amɛtsu

Eji anɔkwale akɛ hiɛnyiɛlɔi komɛi eye omanye kɛyashɛ heko. Shi kɛlɛ, amɛbaanyɛ amɛye nɔ jogbaŋŋ afii fioo ko pɛ—ni no sɛɛ lɛ, namɔ baaye nɔ? Maŋtsɛ Salomo ni hi shi yɛ blema Israel, ni eji hiɛnyiɛlɔi kpakpai ni ehi shi pɛŋ lɛ ateŋ mɔ kome lɛ, jwɛŋ sanebimɔ nɛɛ nɔ. Emu sane naa akɛ: “Asaŋ mideŋme fɛɛ ni migbo yɛ hulu shishi nɛɛ eje mitsine, ejaakɛ mibashi maha mɔ ni baaye misɛɛ lɛ. Shi nilelɔ ebaafee jio, kwashia jio, namɔ le? Ni kɛlɛ lɛ ebaaye nii fɛɛ ni mikɛ deŋmegbomɔ kɛ nilee ná yɛ hulu shishi nɛɛ lɛ nɔ. Enɛ hu yakayaka nɔ ko ni.”—Jajelɔ 2:18, 19.

Salomo leee kɛji akɛ mɔ ni baaye esɛɛ lɛ baatsa nitsumɔ kpakpa ni etsu lɛ nɔ loo ebaafite fɛɛ. Nɔyelɔi ni atsakeɔ amɛ, ni akɛ mɛi krokomɛi bayeɔ najiaŋ lɛ ji “yakayaka nɔ ko” kɛha Salomo. Biblia shishitsɔɔmɔi krokomɛi tsɛɔ nɛkɛ nifeemɔ ni yaa nɔ nɛɛ akɛ “nɔ ko ni sɛɛnamɔ bɛ he” loo “nɔ ni he ehiaaa.” Shishitsɔɔmɔ ko wie akɛ: “Jwɛŋmɔ bɛ mli.”

Bei komɛi lɛ, akɛ yiwalɛ nifeemɔ tsuɔ nii ni akɛtsakeɔ nɔyelɔi. Agbe hiɛnyiɛlɔi kpakpai yɛ be mli ni amɛtsuɔ amɛnitsumɔ lɛ. Abraham Lincoln, ni eji United States nɔyelɔ ni abuɔ lɛ waa lɛ kɛɛ etoibolɔi komɛi yɛ be ko mli akɛ: “Ahala mi koni matsu nitsumɔ ko ni he hiaa yɛ be kukuoo ko mli, ni amrɔ nɛɛ mi ji mɔ ko ni akɛ nitsumɔ ko ni etsɛŋ ni ebaaho eya lɛ ewo edɛŋ yɛ nyɛhiɛ.” Enitsumɔ lɛ sɛɛ etsɛɛɛ lɛɛlɛŋ. Yɛ nibii fɛɛ ni Nɔyelɔ Lincoln fee kɛ eshwelɛ akɛ efee babaoo eha gbɔmɛi lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, eye emaŋ lɛ nɔ afii ejwɛ pɛ. Be ni asaa afɔ̃ oshiki kɛhala lɛ nɔ ni ji shii enyɔ nɔ sɛɛ nɔŋŋ lɛ, nuu ko ni miitao ni atsake nɔyeli lɛ hiɛ lɛ gbe lɛ.

Adesai ahiɛnyiɛlɔi ni fe fɛɛ lɛ po nyɛɛɛ aná nɔmimaa yɛ amɛwɔsɛɛ shihilɛ he. Belɛ, ani esa akɛ okɛ ohiɛ afɔ amɛnɔ akɛ amɛbaatsu owɔsɛɛ shihilɛ he nii? Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Nyɛkaŋɔa nyɛhiɛ nyɛfɔa lumɛi loo gbɔmɔ bi ko ní yelikɛbuamɔ ko bɛ edɛŋ lɛ nɔ. Kɛ́ emumɔ je emli lɛ, ekuɔ esɛɛ kɛyaa esũ lɛ mli ekoŋŋ; nakai gbi lɛ nɔŋŋ eyiŋtoi laajeɔ.” Byington shishitsɔɔmɔ lɛ tsɔɔ naagbee wiemɔ ni yɔɔ kuku 4 lɛ shishi akɛ: “Nakai gbi lɛ ejwɛŋmɔ kpakpa lɛ laajeɔ kwraa.”—Lala 146:3, 4.

Ebaanyɛ efee nɔ ni wa akɛ aaakpɛlɛ ŋaawoo ákɛ akɛ hiɛ akafɔ adesai hiɛnyiɛlɔi anɔ lɛ nɔ. Shi kɛlɛ, Biblia lɛ ekɛɛɛ akɛ adesai anine shɛŋ hiɛnyiɛmɔ kpakpa ni hiɔ shi daa lɛ nɔ kɔkɔɔkɔ. Yesaia 32:1 lɛ kɛɔ akɛ: “Naa, maŋtsɛ ko baaye maŋtsɛ yɛ jalɛ naa.” Yehowa Nyɔŋmɔ, ni ji adesai a-Bɔlɔ lɛ eto “maŋtsɛ ko,” Hiɛnyiɛlɔ ko, ní etsɛŋ ni ebaaye shikpɔŋ lɛ nɔ. Namɔ ji maŋtsɛ nɛɛ? Biblia mli gbalɛ tsɔɔ mɔ ni eji.

Mɔ ni He Esa Jogbaŋŋ akɛ Enyiɛ Hiɛ

Afii 2000 ni eho nɛɛ lɛ, ŋwɛi bɔfo ko kɛɛ Yudafonyo oblayoo ni atsɛɔ lɛ Maria lɛ akɛ: “Obaaná musu ni ooofɔ́ binuu, ni ooowo lɛ gbɛi akɛ Yesu. Eeetsɔ agbo, ni aaatsɛ́ lɛ Ŋwɛinyo lɛ bi, ni Nuŋtsɔ Nyɔŋmɔ aaaŋɔ etsɛ David maŋtsɛsɛi lɛ aha lɛ. Ni eeeye Yakob we lɛ nɔ maŋtsɛ kɛaatee naanɔ, ni emaŋtsɛyeli lɛ sɛɛ efoŋ.” (Luka 1:31-33) Hɛɛ, Yesu ni jɛ Nazaret lɛ ji Maŋtsɛ ni Biblia mli gbalɛ wie ehe lɛ.

Jamɔi amli nitɛŋmɔi haa anaa Yesu akɛ abifao, mɔ ko ni he waaa ni nyɛɛɛ nɔ ko efee, loo mɔ ko ni ekwa ehe ni nɔ fɛɛ nɔ ni baa enɔ lɛ jeee ehe sane ko. Nɛkɛ mfonirii nɛɛ haaa anyɛ akɛ he afɔ enɔ akɛ Nɔyelɔ. Shi kɛlɛ, Yesu Kristo ni Biblia lɛ bɔ ehe amaniɛ lɛ da akɛ mɔ ko ni yɔɔ hewalɛ, nuu ni yɔɔ ekãa babaoo ni jɛ esuɔmɔ mli efee nii. Ni eyɛ sui krokomɛi ni ha ehe sa akɛ hiɛnyiɛlɔ. (Luka 2:52) Nɔ ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ ji esui fioo komɛi ni sa kadimɔ.

Yesu hiɛ emuuyeli mli kɛmɔ shi. Ejeŋba kpakpa kɛ enɔkwayeli su lɛ ha enyɛ ebi ehenyɛlɔi lɛ yɛ faŋŋ mli ní amɛfolɔ enaa yɛ gbɛ ni ja nɔ. Shi amɛnyɛɛɛ. (Yohane 8:46) Enitsɔɔmɔ ni osatofeemɔ bɛ mli lɛ tsɔ anɔkwafoi babaoo ayiŋ ni amɛbatsɔmɔ esɛɛnyiɛlɔi.—Yohane 7:46; 8:28-30; 12:19.

Yesu jɔɔ ehe nɔ eha Nyɔŋmɔ kwraa. Etswa efai shi akɛ ebaagbe nitsumɔ ni Nyɔŋmɔ kɛwo edɛŋ lɛ naa aahu akɛ, henyɛlɔ ko—adesa loo daimonio—nyɛɛɛ aje enijiaŋ wui. Tutuamɔi ni naa wa wooo ehe gbeyei. (Luka 4:28-30) Tɔlɛ kɛ hɔmɔ haaa enijiaŋ aje wui. (Yohane 4:5-16, 31-34) Eyɛ mli akɛ enanemɛi jo foi amɛshi lɛ moŋ, shi egbaaa afã kɛjɛɛɛ oti ni ma ehiɛ lɛ he kɔkɔɔkɔ.—Mateo 26:55, 56; Yohane 18:3-9.

Yesu susu gbɔmɛi ahe waa diɛŋtsɛ. Eha mɛi ni hɔmɔ yeɔ amɛ lɛ niyenii. (Yohane 6:10, 11) Eshɛje mɛi ni ehao lɛ amii. (Luka 7:11-15) Etsa shwilafoi, toimulɔi, kɛ mɛi ni bɛ gbɔmɔtsoŋ hewalɛ ni tsamɔ he hiaa amɛ lɛ. (Mateo 12:22; Luka 8:43-48; Yohane 9:1-6) Ewo ebɔfoi ni hiɛ wa kɛ nitsumɔ lɛ hewalɛ. (Yohane, yitso 13–17) Ejie ehe kpo akɛ “tookwɛlɔ kpakpa” ni kwɛ etoi lɛ.—Yohane 10:11-14.

Yesu sumɔɔ akɛ etsu nii. Eyɛ mli akɛ sanekpakpa lɛ ni eshiɛ yɛ Israel gbɛjegbɛi ni mulu yɔɔ nɔ lɛ anɔ lɛ eha lɛ diɛŋtsɛ hu enaji ahe ewo muji moŋ. ( Luka 8:1) Shi efɔ bɔfoi lɛ anaji ahe bɔni afee ni etsɔɔ amɛ nikasemɔ ko ni he hiaa. (Yohane 13:4-15) Be mli ni etoɔ gbɛjianɔ koni eyajɔɔ ehe yɛ “he ko banee” po lɛ, etsɔɔ asafo babaoo ni tao esɛɛgbɛ koni etsɔɔ amɛ nii babaoo lɛ anii. (Marko 6:30-34) No hewɔ lɛ, efee mɔdɛŋ ni esa akɛ Kristofoi fɛɛ abɔ lɛ he nɔkwɛmɔnɔ efɔ shi eha amɛ.—1 Yohane 2:6.

Yesu gbe enitsumɔ lɛ naa ni eshi shikpɔŋ lɛ nɔ. Yɛ anɔkwa ni eye hewɔ lɛ, Yehowa Nyɔŋmɔ ha lɛ maŋtsɛyeli kɛ shihilɛ ni gbele bɛ mli dɔŋŋ yɛ ŋwɛi. Biblia lɛ wieɔ Yesu ni atee lɛ shi lɛ he akɛ: “Ní atee Kristo shi kɛjɛ gbohii ateŋ nɛɛ, egboŋ dɔŋŋ; gbele yeŋ enɔ nuŋtsɔ dɔŋŋ.” (Romabii 6:9) Obaanyɛ oná nɔmimaa akɛ lɛ ji Hiɛnyiɛlɔ ni fe fɛɛ ni adesai baanyɛ aná. Kɛ́ Kristo Yesu ye shikpɔŋ lɛ fɛɛ nɔ lɛ, ehe ebahiaŋ ni ahala mɔ kroko, loo atsake nɔyeli mli. Afoŋ enɔyeli lɛ sɛɛ kɔkɔɔkɔ, ni sɛɛyelɔ ko ni bɛ hesaa fiteŋ enitsumɔ lɛ. Shi mɛni pɔtɛɛ ebaafee koni adesai aná he sɛɛ?

Nɔ ni Nɔyelɔ Hee Nɛɛ Baafee

Lala 72 lɛ kɛ gbalɛ ni yɔɔ fitsofitso haa wɔ yɛ bɔ ni Maŋtsɛ ni yeɔ emuu ni gbooo nɛɛ baaye nɔ eha lɛ he. Wɔkaneɔ yɛ kuku 7 kɛ 8 lɛ mli akɛ: “Jalɔ aaafrɔke yɛ egbii lɛ amli, ni hejɔlɛ aaafa kɛyashi beyinɔ ni nyɔɔŋtsere bɛ dɔŋŋ. Eeeye nɔ kɛaajɛ ŋshɔ nɔ kɛaatee ŋshɔ nɔ, ni kɛaajɛ faa lɛ naa kɛyashi shikpɔŋ lɛ naagbeehei lɛ.” Shikpɔŋ lɛ nɔ bii baaná naanɔ shweshweeshwe shihilɛ ni hiɔ shi daa mli ŋɔɔmɔ yɛ enɔyeli ni sɛɛnamɔ yɔɔ he lɛ shishi. Ebaakpata tawuu nibii ni yɔɔ lɛ fɛɛ ahiɛ, ni ebaajie shwelɛ kɛha tawuu po kɛjɛ adesai atsuii amli. Gbɔmɛi ni tutua mɛi krokomɛi tamɔ jatai ni hɔmɔ miiye amɛ, loo amɛkɛ amɛkutsoŋbii yeɔ tamɔ oshishibrishii ni mli efu lɛ baatsake amɛsu kɛ baŋ kwraa. (Yesaia 11:1-9) Toiŋjɔlɛ baafa babaoo.

Lala 72 lɛ yaa nɔ ewieɔ yɛ kuku 12 kɛyashi 14 lɛ akɛ: “Eeejie ohiafoi ni bolɔɔ lɛ, kɛ nɔnalɔ ni bɛ bualɔ lɛ. Eeena ohiafo kɛ mɔ ni efĩ lɛ lɛ mɔbɔ, ni ehere mɛi ni efĩ amɛ lɛ asusumai ayiwala. Eeekpɔ̃ amɛsusuma kɛaajɛ fĩfĩamɔ kɛ yiwalɛ mli, ni amɛlá jara aaawa yɛ ehiɛ.” Ohiafoi, mɛi ni efĩ amɛ, kɛ nɔnalɔi baahi shi akɛ adesai aweku kome ni yɔɔ miishɛɛ ni afee amɛ ekome yɛ Maŋtsɛ Yesu Kristo nɔyeli lɛ shishi. Amɛwala shihilɛ baayi obɔ kɛ miishɛɛ, shi jeee piŋmɔ kɛ nijiaŋwujee.—Yesaia 35:10.

Kuku 16 lɛ woɔ shi akɛ: “Shikpɔŋ lɛ nɔ aaaba abele babaoo kɛyashwie gɔji lɛ ayiteaŋ.” Hɔmɔ miiya nɔ eeye gbɔmɛi akpekpei abɔ ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ ŋmɛnɛ lɛ. Bei pii lɛ, maŋkwramɔ kɛ hiɛjoomɔ haaa anyɛ aja niyenii koni mɛi fɛɛ aná bɔ ni sa, enɛ hewɔ lɛ, hɔmɔ gbeɔ mɛi babaoo, titri lɛ gbekɛbii. Shi yɛ Yesu Kristo nɔyeli lɛ shishi lɛ, naagba nɛɛ ehiŋ shi. Shikpɔŋ lɛ baaba niyenii kpakpa babaoo ni ŋɔɔ. Adesai fɛɛ baaná nii amɛye ni amɛtɔrɔ.

Ani obaasumɔ ni oná nakai jɔɔmɔi ni baajɛ hiɛnyiɛmɔ kpakpa mli aba lɛ mli gbɛfaŋnɔ? Kɛ́ nakai ni lɛ, no lɛ wɔmiiwo bo hewalɛ ni okase Hiɛnyiɛlɔ ni etsɛŋ ni ebaaye shikpɔŋ muu lɛ fɛɛ nɔ lɛ he nii. Yehowa Odasefoi kɛ miishɛɛ baaye amɛbua bo ni ofee nakai. Onine enyɛŋ shi kɔkɔɔkɔ, ejaakɛ Yehowa Nyɔŋmɔ diɛŋtsɛ wie yɛ e-Bi lɛ he akɛ: “Miwo mimaŋtsɛ yɛ migɔŋ krɔŋkrɔŋ Zion lɛ nɔ!”—Lala 2:6.

[Akrabatsa ni yɔɔ baafa 5]

JIEMƆ KƐMIIJƐ NƆYELI HEWALƐ MLI TRUKAA

Kɛ́ nɔyelɔ ko ha eshishibii lɛ ná toiŋjɔlɛ kɛ shihilɛ ni yɔɔ shweshweeshwe bɔ ni sa lɛ, no lɛ ebaanyɛ ená nɔmimaa akɛ amɛkɛ bulɛ baaha lɛ ni amɛbaafi esɛɛ. Shi kɛlɛ, kɛ́ gbɔmɛi laaje hekɛnɔfɔɔ ni amɛyɔɔ yɛ emli yɛ yiŋtoo ko hewɔ lɛ, no lɛ etsɛŋ ni gbɛhe ni eyɔɔ lɛ baaje edɛŋ ni mɔ kroko baaye enajiaŋ. Nɔ ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ ji shihilɛi ni ha ajie nɔyelɔi ni yɔɔ hewalɛ waa kɛjɛ amɛnɔyeli hewalɛ mli trukaa lɛ he nɔkwɛmɔnii komɛi.

Shihilɛi ni haaa mɔ tsui anyɔ emli. Be ni afii ohai 18 lɛ baa naagbee lɛ, anyɛ Frenchbii babaoo anɔ koni amɛwo too babaoo, shi niyenii fioo pɛ amɛnáa amɛyeɔ. Nɛkɛ shihilɛi nɛɛ kɛ France Maŋ Hiɛtsakemɔ lɛ ba, ni enɛ ha afo Maŋtsɛ Louis XVI yitso yɛ afi 1793.

Ta. Jeŋ Ta I lɛ ha nɔyelɔi komɛi ni yɔɔ hewalɛ fe fɛɛ yɛ yinɔsane mli lɛ anɔyeli ba naagbee. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, ta ni kɛ hɔmɔ ba yɛ St. Petersburg, yɛ Russia lɛ ha February Maŋ Hiɛtsakemɔ lɛ ba yɛ afi 1917. Atuatsemɔ nɛɛ ha akpa Maŋtsɛ Nicholas II lɛ yɛ sɛi nɔ, ni enɛ kɛ Komunist nɔyeli lɛ ba. Yɛ November afi 1918 lɛ, Germany tao toiŋjɔlɛ, shi Maji ni Efee Ekome lɛ kpaaa ta lɛ wuu kɛyashi be mli ni atsake nɔyeli lɛ. Enɛ hewɔ lɛ, anyɛ Germany Nɔyelɔ Wilhelm II lɛ nɔ ni ejo foi kɛtee Netherlands.

Shwelɛ kɛha nɔyeli gbɔjianɔtoi srɔtoi. Maŋkwramɔŋ Naatsii lɛ ba naagbee yɛ afi 1989. Nɔyelii ni wa tamɔ tɛ lɛ kumɔ amɛshwie shi be mli ni amɛshishibii lɛ kpoo Komunist nɔyeli ni amɛto nɔyelii srɔtoi ashishi lɛ.

[Mfonirii ni yɔɔ baafa 7]

Yesu ha mɛi ni hɔmɔ yeɔ amɛ lɛ niyenii, etsa helatsɛmɛi, ni efee nɔkwɛmɔnɔ kpakpa efɔ shi kɛha Kristofoi fɛɛ

[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 4 lɛ Jɛ]

Lloyd George: Photo by Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images