Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

‘Baasara Nɛkɛ Weintso Nɛɛ’!

‘Baasara Nɛkɛ Weintso Nɛɛ’!

‘Baasara Nɛkɛ Weintso Nɛɛ’!

SARALƆI 12 lɛ kpa Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ fɛɛ. Mose kɛɛ amɛ koni amɛkpá enɔ bii lɛ ashi, ni amɛkɛ shikpɔŋ lɛ nɔ nibaa nii lɛ ekomɛi aba. Mɛɛ nibaa nii titri gbala amɛjwɛŋmɔ? Amɛna weintrom ko yɛ Hebron masɛi, ni wein yibii lɛ dara aahu akɛ saralɔi enyɔ tere shao kome. Wein yibii lɛ yɛ akɔnɔ pam, ni saralɔi lɛ wo shikpɔŋ ni baa nii jogbaŋŋ nɛɛ gbɛi akɛ “Eskol jɔɔ,” ni eshishi ji wein yibii shao jɔɔ.—4 Mose 13:21-24.

Mɔ ko ni tee Palestina yɛ afi 1800 afii lɛ amli lɛ bɔ amaniɛ akɛ: “Weintsei babaoo yɛ Eskol, loo Wein Yibii jɔɔ lɛ mli lolo . . . ni jɛmɛ wein yibii lɛ yɛ akɔnɔ ni amɛdara fe ekrokomɛi fɛɛ ni yɔɔ Palestina shikpɔŋ lɛ nɔ.” Eyɛ mli akɛ no mli lɛ weintsei ni yɔɔ Eskol lɛ woɔ jogbaŋŋ moŋ, shi yɛ Biblia beaŋ lɛ, no mli lɛ Palestina shikpɔji babaoo baa wein yibii jogbaŋŋ. Mizraimbii ayinɔsane tsɔɔ akɛ, Farao srɔtoi ni ye nɔ lɛ ha ashɛ wein kɛjɛ Kanaan aha amɛ.

Wolo ni ji The Natural History of the Bible lɛ tsɔɔ mli akɛ: “Nibii tamɔ gɔji kɛ amɛnɔ ŋmilitsa [ni yɔɔ Palestina], hulu ni tsoɔ yɛ jɛmɛ, kɔɔyɔŋ dɔlɛ yɛ latsaa beaŋ, kɛ bɔ ni nugbɔ ni nɛɔ yɛ fɛ̃i beaŋ lɛ nyɔɔ shikpɔŋ oya lɛ fɛɛ fata he ni jɛmɛ shikpɔŋ lɛ ebatsɔ shikpɔŋ ni baa weintsei jogbaŋŋ lɛ.” Yesaia tsɔɔ akɛ, hei komɛi yɛ ni weintsei ni yɔɔ jɛmɛ lɛ aaashɛ akpe sɔŋŋ.—Yesaia 7:23.

“Shikpɔŋ ni Baa Weintsei Jogbaŋŋ”

Mose ha Israel maŋ lɛ le akɛ shikpɔŋ ni amɛyaaŋɔ lɛ ji shikpɔŋ ni “weintsei kɛ agbamitsei” yɔɔ nɔ. (5 Mose 8:8) Wolo ni ji Baker Encyclopedia of Bible Plants lɛ tsɔɔ akɛ, “weintsei fa yɛ Palestina shikpɔŋ lɛ nɔ aahu akɛ shwɛ fioo ni amɛna wein yibii awui yɛ hei srɔtoi fɛɛ ni amɛtsatsaa kɛmiitao blema nibii lɛ.” Weintsei ni yɔɔ Shiwoo Shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ wo aahu akɛ beni Nebukadnezar kɛ esraafoi lɛ kpata Yuda maŋ lɛ hiɛ yɛ afi 607 D.Ŋ.B. lɛ, maŋbii ni shwɛ yɛ nɔ lɛ ‘bua wein kɛ tsei ayibii babaoo diɛŋtsɛ naa.’—Yeremia 40:12; 52:16.

Israelbii ni ji okwaafoi lɛ kwɛɔ amɛweintsei jogbaŋŋ bɔni afee ni amɛná wein babaoo. Yesaia wolo lɛ wieɔ bɔ ni Israelnyo ni ji weintrom saalɔ lɛ hũɔ weintrom yɛ gɔŋkpɔ nɔ, ní efamɔɔ emli tɛi wuji lɛ dani etɛoɔ “weintsei kpakpai” yɛ mli lɛ he. No sɛɛ lɛ, ekolɛ ekɛ tɛi wuji ni efamɔ lɛ foɔ trom lɛ he afabaŋ. Afabaŋ nɛɛ tsĩɔ tsinai kɛ kooloi krokomɛi tamɔ osɔii kɛ batafoi anaa ni amɛkafite weintsei lɛ, ni etsĩɔ julɔi hu anaa. Ekolɛ ebaatsa weinbu yɛ mli koni ema mɔɔ bibioo ko hu yɛ teŋ. Mɔɔ ni tamɔ nɛkɛ lɛ mli jɔɔ, ni akɛni nikpamɔ beaŋ ji be ko ni ehe hiaa ni aná bei babaoo kɛkwɛ weintsei lɛ hewɔ lɛ, ebaanyɛ ehi mɔɔ nɛɛ mli yɛ nakai beaŋ ni ekɛtsu enɛ he nii. Beni etsu enɛɛmɛi fɛɛ ahe nii sɛɛ lɛ, ebaanyɛ ekpa gbɛ akɛ ebaakpa wein yibii babaoo.—Yesaia 5:1, 2. *

Bɔni afee ni okwaafonyo lɛ akpa wein yibii babaoo lɛ, esaa weintsei lɛ ahe be fɛɛ be, ni ehũɔ mli bɔni afee ni enyɛ ewo jogbaŋŋ. Kɛ́ nugbɔ enɛɛɛ ekpakpa ko yɛ agbiɛnaa beaŋ lɛ, no lɛ yɛ latsaa beaŋ lɛ, ekolɛ ebaashwã weintsei lɛ anɔ nu.—Yesaia 5:6; 18:5; 27:2-4.

Latsaa be sɛɛ ni akpaa wein yibii, ni eji nyamɔ kɛ mlifilimɔ be. (Yesaia 16:10) Wiemɔ kuku ni ji “yɛ Gittith” jeɔ kpo yɛ Lalai a-Wolo lɛ mli lalai etɛ asaneyitsei amli. (Lala 8, 81, kɛ 84, NW) Atsɔɔ wiemɔ nɛɛ ni akɛtsuɔ nii yɛ lalafoo mli ní aleee nɔ ni etsɔɔ diɛŋtsɛ lɛ shishi akɛ “weinbui” yɛ Septuagint lɛ mli, ni tsɔɔ akɛ ekolɛ Israelbii lɛ láa lalai nɛɛ be mli ni amɛmiikpa wein yibii. Eyɛ mli akɛ no mli lɛ wein titri Israelbii lɛ kɛ wein yibii lɛ feɔ moŋ, shi amɛyeɔ ekomɛi tamɔ ayeɔ aduawa lɛ, ni amɛkaa ekomɛi hu ni egbiɔ ni amɛkɛfeɔ wein yibii tatalei.—2 Samuel 6:19; 1 Kronika 16:3.

Israel ákɛ Weintso

Biblia lɛ wieɔ Nyɔŋmɔ webii lɛ ahe shii abɔ ákɛ weintso—ni eji mfonirifeemɔŋ wiemɔ ni sa jogbaŋŋ ejaakɛ Israelbii lɛ kɛ weintso shwɛɛɛ kwraa. Asaf wie Israel maŋ lɛ he yɛ Lala 80 lɛ mli ákɛ amɛtamɔ weintso ni Yehowa edũ yɛ Kanaan. Asaa shikpɔŋ lɛ nɔ bɔni afee ni ákɛ weintso lɛ, Israel shishifã amɔ shi ni ená hewalɛ. Shi afii komɛi asɛɛ lɛ, ehebuu afabaŋ lɛ kumɔ shwie shi. Bɔ ni eba lɛ ji akɛ, hemɔkɛyeli ni maŋ lɛ yɔɔ yɛ Yehowa mli lɛ tã, ni lɛ hu ekpa amɛhe buu. Bɔ ni batafo fiteɔ weintrom lɛ, nakai maji ni nyɛ̃ɔ Israel lɛ tee nɔ amɛkpata nibii ni Israelbii lɛ yɔɔ lɛ ahiɛ. Asaf sɔle eha Yehowa koni eye ebua maŋ lɛ ni enine ashɛ etsutsu anunyam lɛ nɔ ekoŋŋ. Esɔle akɛ: ‘Baasara nɛkɛ weintso nɛɛ.’—Lala 80:9-16.

Yesaia kɛ “Israel we lɛ” to weintrom ko ni bɔi “kooŋ wein yibii” loo wein kpɔtɔi woo fiofio lɛ he. (Yesaia 5:2, 7) Kooŋ wein yibii daraaa tamɔ wein yibii ni ajeɔ gbɛ adũɔ lɛ, ni loo hu bɛ he ejaakɛ amɛmli wui lɛ dara. Akɛ kooŋ wein yibii efeee wein, ni asaŋ ayeee—efeɔ maŋ ni mlakwamɔ moŋ eshwɛ lɛ, shi jeee jalɛnifeemɔ lɛ he okadi ni sa jogbaŋŋ. Yibii gbohii ni amɛwoɔ lɛ jɛɛɛ Mɔ ni tɛo weintso lɛ. Yehowa fee nɔ fɛɛ nɔ ni eeenyɛ bɔni afee ni maŋ lɛ awo yibii kpakpai. Ebi akɛ: “Mɛni aaasaa afee miweintrom lɛ lolo ni mifeko?”—Yesaia 5:4.

Ákɛ weintso lɛ, Israel wooo yibii kpakpai, ni no hewɔ lɛ, Yehowa bɔ ewebii lɛ kɔkɔ akɛ ebaakumɔ afabaŋ ni efo ewo amɛhe lɛ, ni tsɔɔ akɛ ebaakpa amɛhe buu. Ebaakpa efonirifeemɔŋ weintso lɛ he saamɔ, ni ehuŋ he hu dɔŋŋ. Nugbɔ ní nɛɔ yɛ agbiɛnaa beaŋ ní no haa weintsei lɛ woɔ jogbaŋŋ lɛ enɛŋ, ni ŋmei kɛ jwɛi sɔŋŋ aaakwɛ̃ yɛ weintrom lɛ mli.—Yesaia 5:5, 6.

Mose gba akɛ hemɔkɛyeli kwalɔi ni Israelbii lɛ etsɔmɔ lɛ baaha weintromii diɛŋtsɛ ni amɛfee lɛ ahiɛ akpata. Ekɛɛ amɛ akɛ: “Ooofee weintromii ni ooohũ mli, shi onuŋ wein lɛ eko ni otseŋ yibii lɛ hu eko, ejaakɛ gɔgɔmii aaaye.” (5 Mose 28:39) Kɛ́ gɔgɔmii bote weintso ni ma shi lɛ diɛŋtsɛ mli, ni amɛye mli lɛ, tso lɛ baanyɛ agbo yɛ gbii fioo komɛi asɛɛ.—Yesaia 24:7.

“Anɔkwa Weintso Lɛ”

Yehowa kɛ heloonaa Israel to weintso he, ni Yesu hu fee nɔ ko ni tamɔ nakai nɔŋŋ. Beni Yesu kɛ ekaselɔi lɛ yeɔ nɔ ni afɔɔ lɛ tsɛ́mɔ akɛ Naagbee Gbɛkɛnaashi Niyenii lɛ, ekɛɛ amɛ akɛ: “Miji anɔkwa weintso lɛ, ni mitsɛ ji okwaafonyo lɛ.” (Yohane 15:1) Yesu kɛ ekaselɔi lɛ to weintso niji ahe. Taakɛ bɔ ni weintso niji náa hewalɛ kɛjɛɔ tso lɛ diɛŋtsɛ mli lɛ, nakai nɔŋŋ esa akɛ Kristo kaselɔi lɛ aya nɔ amɛkɛ lɛ afee ekome. Yesu kɛɛ amɛ akɛ: “Kɛ́ jeee miŋ lɛ nyɛnyɛŋ nɔ ko nyɛfee.” (Yohane 15:5) Taakɛ bɔ ni okwaafoi tɛoɔ weintsei yɛ eyibii lɛ ahewɔ lɛ, nakai nɔŋŋ Yehowa hu kpaa gbɛ akɛ ewebii lɛ baawo yibii yɛ mumɔŋ. No haa Nyɔŋmɔ ni ji Mɔ ni tɛo weintso lɛ náa miishɛɛ, ni ewoɔ ehiɛ nyam hu.—Yohane 15:8.

Weintso he saamɔ kɛ ehe humɔ haa ewoɔ yibii jogbaŋŋ, ni Yesu wie nifeemɔi enyɔ komɛi ni tamɔ nomɛi nɔŋŋ ahe. Weintrom saalɔ baanyɛ asaa weintso lɛ he shii enyɔ yɛ afi mli bɔni afee ni ewo jogbaŋŋ. Yɛ fɛ̃i beaŋ lɛ, ekolɛ okwaafonyo lɛ baafolɔ weintso lɛ niji lɛ babaoo ashwie. Efolɔɔ niji ni gbala afi ni tsɔ hiɛ lɛ amli babaoo eshwieɔ. Ekolɛ, niji wuji etɛ loo ejwɛ ní eko fɛɛ eko etsɛ̃tsɛ̃ɛ hiŋmɛi kome loo enyɔ komɛi pɛ ebaashi yɛ tso lɛ nɔ. Hiŋmɛii heei nɛɛ ni tsɛ̃tsɛ̃ɛ kɛjɛ niji ni gbala yɛ afi ni tsɔ lɛ hiɛ lɛ mli lɛ ahe lɛ ji nɔ ni baadara ákɛ niji ni baawo yɛ latsaa be ni baaba lɛ mli. Kɛ́ weintrom saalɔ lɛ saa tso lɛ he egbe naa lɛ, ewoɔ niji ni efolɔ eshwie shi lɛ mli la.

Beni Yesu tsɔɔ nɛkɛ niji ni afolɔɔ ashwieɔ nɛɛ mli lɛ, ekɛɛ akɛ: “Kɛji mɔ ko ehiii mimli lɛ, atsɛɔ lɛ afɔ̃ɔ tamɔ tso nine, ni egbiɔ, ni abuaa naa awoɔ la mli, ni ashãa.” (Yohane 15:6) Eyɛ mli akɛ kɛ́ akpɔlɔ weintso lɛ he yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ lɛ, no haa tso lɛ maa shi klewii kɛ enɔ niji enyɔoo ko pɛ moŋ, shi akuɔ sɛɛ afolɔɔ eniji lɛ ekomɛi ashwieɔ yɛ agbiɛnaa beaŋ.

Yesu wie akɛ: “Mihe nine fɛɛ nine ni wooo yibii lɛ, efolɔɔ.” (Yohane 15:2) Afolɔɔ niji ni awieɔ he nɛɛ ashwieɔ yɛ sɛɛ mli beni weintso lɛ egbala niji saŋŋ ní ewaaa akɛ aaana wein yibii bibiibii ni eba nɔ lɛ. Weintrom saalɔ lɛ toɔ etsui shi kɛkwɛɔ niji heei lɛ ateŋ nɔ ni ewo kɛ nɔ ni nyɛɛɛ awo lɛ fɛɛ. Akɛni kɛ́ okwaafonyo lɛ shi nɔ ni nyɛɛɛ awo lɛ yɛ tso lɛ nɔ lɛ, ebaaya nɔ egbala nu kɛjɛ tso lɛ mli hewɔ lɛ, efolɔɔ nomɛi kɛjɛɔ tso lɛ he bɔni afee ni niji ni ewo yibii lɛ pɛ aná tso lɛ mli nu lɛ he sɛɛ.

Naagbee lɛ, Yesu wie gbɛ nɔ ni atsɔɔ asaa tso lɛ he lɛ he. Etsɔɔ mli akɛ: “Nɔ fɛɛ nɔ ni woɔ yibii lɛ, ekpɔlɔɔ he, beni afee ni ewo yibii fe tsutsu lɛ.” (Yohane 15:2) Kɛ́ weintrom saalɔ lɛ folɔ niji ni wooo yibii lɛ egbe naa lɛ, etoɔ etsui shi kɛkwɛɔ niji ni ewo yibii lɛ ahe ekomekome. Niji ni ewo yibii lɛ fɔɔ hiŋmɛi heei tsɛ̃mɔ, ni esa akɛ ekpɔlɔ nomɛi hu yɛ he. Kɛ́ ekpɔlɔɔɔ yɛ he ni amɛdara lɛ, amɛbaagbala nu ní kulɛ wein yibii lɛ baaná koni amɛfee akɔnɔ lɛ. Ekolɛ, okwaafonyo lɛ baakpɔlɔ tso lɛ nɔ baai ni dara lɛ hu ekomɛi eshwie bɔni afee ni wein yibii bibii lɛ aná hulu la ni sa. Enɛɛmɛi fɛɛ ni okwaafonyo lɛ feɔ lɛ yeɔ buaa ni tso lɛ niji ni woɔ lɛ woɔ yibii babaoo.

‘Nyɛyaa Nɔ Nyɛwoa Yibii Pii’

Eyɛ mli akɛ “anɔkwa weintso lɛ” mfonirifeemɔŋ niji lɛ damɔ shi kɛha Kristofoi ni afɔ amɛ mu lɛ moŋ, shi esa akɛ “tooi krokomɛi” lɛ hu atsɔɔ akɛ amɛji Kristo kaselɔi ni woɔ yibii. (Yohane 10:16) Amɛ hu amɛbaanyɛ ‘amɛwo yibii pii’ kɛwo amɛ-Tsɛ ni yɔɔ ŋwɛi lɛ hiɛ nyam. (Yohane 15:5, 8) Yesu abɛbua ni kɔɔ anɔkwa weintso lɛ he lɛ haa wɔkaiɔ akɛ wɔyiwalaheremɔ damɔ ekome ni wɔɔya nɔ wɔ kɛ Kristo afee kɛ yibii kpakpai ni wɔɔwo yɛ mumɔŋ lɛ nɔ. Yesu kɛɛ akɛ: “Kɛji nyɛye mikitãi lɛ anɔ lɛ, nyɛaahi misuɔmɔ lɛ mli; taakɛ bɔ ni mi hu miye mitsɛ kitãi lɛ anɔ ni mihiɔ esuɔmɔ lɛ mli lɛ.”—Yohane 15:10.

Yɛ Zakaria gbii lɛ amli lɛ, Nyɔŋmɔ wo Israelbii shwɛɛnii anɔkwafoi komɛi ashi akɛ ‘nidumɔ nii aaahi shi shweshweeshwe ekoŋŋ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ, ni weintso aaawo eyibii, ni shikpɔŋ hu aaaba enii.’ (Zakaria 8:12) Akɛ weintso tsuɔ nii hu kɛtsɔɔ toiŋjɔlɛ ni Nyɔŋmɔ webii baaná yɛ Kristo Afii Akpe Nɔyeli lɛ mli lɛ mli. Mika gba akɛ: “Mɔ fɛɛ mɔ aaatá eweintso kɛ egbamitso shishi, ni mɔ ko woŋ amɛhe gbeyei; ejaakɛ Yehowa Zebaot naabu wie.”—Mika 4:4.

[Shishigbɛ niŋmaa]

^ kk. 7 Wolo ni ji Encyclopaedia Judaica lɛ tsɔɔ akɛ, Israel okwaafoi ni feɔ weintromii lɛ sumɔɔ weintsei ni yibii lɛ tamɔ afaseo su, ní ale lɛ akɛ sorek lɛ dumɔ, ni ekã shi faŋŋ akɛ wein yibii nɛɛ tã atsĩ yɛ Yesaia 5:2 lɛ. Wein ni anáa yɛ wein yibii nɛɛ mli lɛ hiɛ tsuɔ, ni eŋɔɔ jogbaŋŋ.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 18]

Weintso ko ni gbo etsɛko

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 18]

Weintsei ahesaamɔ yɛ fɛ̃i beaŋ

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 18]

Weintsei aniji ni afolɔ ashwie ní awo mli la