Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Niŋmaa ko ni Bɛ Biblia lɛ Mli ní Tsĩɔ Gbɔmɛi Komɛi Atã akɛ Israelbii

Niŋmaa ko ni Bɛ Biblia lɛ Mli ní Tsĩɔ Gbɔmɛi Komɛi Atã akɛ Israelbii

Niŋmaa ko ni Bɛ Biblia lɛ Mli ní Tsĩɔ Gbɔmɛi Komɛi Atã akɛ Israelbii

AYƐ tɛtao ko yɛ Cairo Blema Nibii Atoohe lɛ yɛ Mizraim, ni niŋmai ni yɔɔ nɔ lɛ haa akaiɔ kunim srɔtoi ni Farao Merneptah ye yɛ tai amli lɛ. Akɔntaa komɛi ni nilelɔi buɔ lɛ tsɔɔ akɛ nɛkɛ maŋtsɛ Ramses II binuu ni ji 13 nɔ nɛɛ ye nɔ aaafee afi 1212 D.Ŋ.B. kɛmɔ afi 1203 D.Ŋ.B. ni ji kɛmiiba blema Israel Kojolɔi lɛ agbii lɛ anaagbee gbɛ. Tɛtao lɛ nɔ naagbee liamɔi enyɔ lɛ anɔ niŋmai lɛ kaneɔ akɛ: “Akɛ nineshiwalɛ tutua Kanaan ni ahà emli nii. Aŋɔ Ashkelon, ni ashɔ̃ Gezer, [ni] afee Yano‘am shwɛtɛɛ. Afee Israel amaŋfɔ̃, ni emlibii lɛ etã.”

Mɛni “Israel” ní atsĩ tã yɛ sane nɛɛ mli lɛ damɔ shi kɛha? Yɛ niŋmaai ni akɛ nibii ahe mfonirii tsuɔ nii yɛ mli lɛ ekomɛi amli lɛ, akɛ okadii komɛi ni tsɔɔ bɔ ni wiemɔ ko gbɛɔ ehaa fataa niŋmaai lɛ ahe, ni no haa anaa nɔ̃ he ni nakai wiemɔ lɛ kɔɔ. Wolo ni ji The Rise of Ancient Israel lɛ tsɔɔ mli akɛ: ‘Okadi ko ni fata gbɛi ejwɛ ni atsĩ tã lɛ amli etɛ—Ashkelon, Gezer kɛ Yanoam he lɛ haa wɔnaa akɛ amɛji maji agbɛi. Shi okadi ni fata gbɛi ni ji Israel lɛ he lɛ haa anaa akɛ gbɔmɛi ahe awieɔ lɛ.’

Mɛni ji nɔ ni sane nɛɛ tsɔɔ? Hershel Shanks ni ji woloŋmalɔ kɛ mɔ ni kwɛɔ woji akalamɔ nɔ lɛ tsɔɔ mli akɛ: “Merneptah Tɛtao lɛ tsɔɔ akɛ mɛi komɛi ni ale amɛ akɛ Israelbii hi shi yɛ afi 1212 D.Ŋ.B., ni ákɛ Farao le amɛ, ni enu he hu akɛ ehi akɛ ekɛ amɛnɔ kunim ni eye lɛ aaashwã.” William G. Dever ni ji Mediteranea Ŋshɔkpɔ lɛ kpokpai anɔ shitsaa nibii ahe nilelɔ kpanaa lɛ tsɔɔ mli akɛ: “Merneptah tɛtao lɛ haa wɔnaa faŋŋ akɛ: Mɛi komɛi yɛ Kanaan ni tsɛ́ɔ amɛhe ‘Israelbii,’ ni no hewɔ lɛ, Mizraimbii lɛ hu tsɛ́ amɛ ‘Israelbii,’ ni yɛ anɔkwale mli lɛ, Mizraimbii ní amɛbɛ Biblia lɛ he miishɛɛ tsɔ lɛ nyɛŋ amɛka amɛyiŋ amɛkɛ gbɛi ‘Israelbii’ lɛ awo mɛi pɔtɛɛ komɛi kɛhé gbɛi.”

Klɛŋklɛŋ kwraa beni atsĩ gbɛi ni ji Israel lɛ tã yɛ Biblia lɛ mli lɛ, atsɔɔ akɛ no ji gbɛi ni akɛwo blematsɛ Yakob. Abale Yakob bihii 12 lɛ aseshibii lɛ akɛ “Israelbii.” (1 Mose 32:23-29, 33; 35:9, 10) Afii komɛi asɛɛ lɛ, gbalɔ Mose kɛ Mizraim maŋtsɛ Farao fɛɛ tsɛ́ Yakob seshibii lɛ akɛ “Israel.” (2 Mose 5:1, 2) Merneptah tɛtao lɛ ji niŋmaai ni bɛ Biblia lɛ mli ní tsĩɔ gbɔmɛi komɛi atã akɛ Israelbii lɛ ateŋ nɔ ni etsɛ fe fɛɛ ni ale.

[Mfonirii ni yɔɔ baafa 24]

Merneptah tɛtao

Egyptian National Museum, Cairo, Egypt/Giraudon/The Bridgeman Art Library

[He ni Sane lɛ Jɛ]

Naagbee okadii etɛ (kɛjɛ abɛkugbɛ kɛyaa ninejurɔgbɛ) ni ji tso ni afɔ̃ɔ, nuu kɛ yoo ni tara shi lɛ haa anaa akɛ Israelbii lɛ ji gbɔi