Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Ani Wɔbaanyɛ Wɔjá Nyɔŋmɔ Bɔ ni Wɔsumɔɔ?

Ani Wɔbaanyɛ Wɔjá Nyɔŋmɔ Bɔ ni Wɔsumɔɔ?

Ani Wɔbaanyɛ Wɔjá Nyɔŋmɔ Bɔ ni Wɔsumɔɔ?

NILELƆ kpanaa Alister Hardy ŋma yɛ ewolo ni ji The Spiritual Nature of Man lɛ mli akɛ: “Eji adesai afɔmɔ su akɛ amɛjá nɔ ko.” Nibii ni ana yɛ niiamlipɛimɔ ko ni afee nyɛsɛɛ nɛɛ mli lɛ fiɔ sanenaamuu nɛɛ sɛɛ. Ana yɛ niiamlipɛimɔ nɛɛ mli akɛ gbɔmɛi ni yɔɔ jeŋ fɛɛ lɛ 100 mlijaa 86 kɛ amɛhe woɔ jamɔ pɔtɛɛ ko mli.

Niiamlipɛimɔ nɛɛ hu tsɔɔ mli akɛ, abaanyɛ ajara jamɔi ni mɛi nɛɛ kɛ amɛhe woɔ mli lɛ amli awo jamɔ kui wuji 19 mli, ni yɛ mɛi ni kɛɔ akɛ amɛji Kristofoi lɛ agbɛfaŋ po lɛ, ayɛ Kristojamɔ kui srɔtoi 37,000 sɔŋŋ. Ani enɛ haaa obi ohe akɛ, ani Nyɔŋmɔ kpɛlɛɔ gbɛ̀i srɔtoi ni atsɔɔ nɔ ajáa lɛ nɛɛ fɛɛ anɔ? Yɛ anɔkwale mli lɛ, ani wɔbaanyɛ wɔtsɔ gbɛ fɛɛ gbɛ ni wɔsumɔɔ nɔ wɔjá Nyɔŋmɔ?

Akɛni sane nɛɛ ji hiɛdɔɔ sane hewɔ lɛ, wɔnyɛŋ wɔye wɔtsui naa sane loo wɔfee nɔ ni wɔsumɔɔ. Nilee yɛ mli akɛ wɔɔtao Nyɔŋmɔ susumɔ yɛ sane nɛɛ he. Esa akɛ wɔha Nyɔŋmɔ Wiemɔ ni ji Biblia lɛ aye abua wɔ yɛ enɛ gbɛfaŋ. Mɛni hewɔ? Ejaakɛ Yesu Kristo diɛŋtsɛ sɔle kɛha Nyɔŋmɔ akɛ: “Owiemɔ lɛ anɔkwaleŋ.” (Yohane 17:17) Ni bɔfo Paulo ni ji anɔkwafo lɛ hu ma enɛ nɔ mi akɛ: “Ŋmalɛ fɛɛ ŋmalɛ ni jɛ Nyɔŋmɔ Mumɔ lɛŋ lɛ ehi ha nitsɔɔmɔ kɛ hiɛkamɔ kɛ mɔsaamɔ.”—2 Timoteo 3:16.

Atsɔɔ yɛ Biblia lɛ mli akɛ, jeee jamɔ fɛɛ jamɔ nɔ Nyɔŋmɔ kpɛlɛɔ. Wɔnaa yinɔsane mli nɔkwɛmɔnii ni tsɔɔ jamɔ ni Nyɔŋmɔ kpɛlɛ nɔ kɛ nɔ ni ekpɛlɛɛɛ nɔ yɛ Biblia lɛ mli. Kɛ́ wɔhe be kɛpɛi nɔkwɛmɔnii nɛɛ amli jogbaŋŋ lɛ, wɔbaanyɛ wɔna nɔ ni esa akɛ wɔfee kɛ nɔ ni esaaa akɛ wɔfeɔ bɔni afee ni wɔjamɔ afee nɔ ni saa Nyɔŋmɔ hiɛ.

Blema Beaŋ Nɔkwɛmɔnɔ Ko

Yehowa Nyɔŋmɔ tsɔ gbalɔ Mose nɔ ewo Israelbii lɛ mlai komɛi ni baaye abua amɛ ni amɛjá Nyɔŋmɔ yɛ gbɛ ni ekpɛlɛɔ nɔ lɛ nɔ. Beni Israelbii lɛ fee nɔ ni mlai nɛɛ ni afɔɔ amɛ tsɛmɔ akɛ Mose Mla lɛ biɔ ni amɛfee lɛ, Nyɔŋmɔ bu amɛ akɛ amɛji ewebii, ni ejɔɔ amɛ. (2 Mose 19:5, 6) Shi yɛ jɔɔmɔi ni Nyɔŋmɔ jɔɔ Israelbii lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, amɛyaaa nɔ amɛjáaa lɛ yɛ gbɛ ni ekpɛlɛɔ nɔ lɛ nɔ. Bei pii lɛ, amɛkpaa yɛ Yehowa sɛɛ ni amɛkɛ amɛhe yawoɔ maji ni ebɔle amɛ lɛ ajamɔ nifeemɔi lɛ amli.

Yɛ gbalɔ Ezekiel kɛ gbalɔ Yeremia beaŋ, ni ji afi 600 D.Ŋ.B. afii lɛ amli lɛ, Israelbii lɛ ateŋ mɛi babaoo kpoo Nyɔŋmɔ Mla lɛ ni amɛkɛ maji ni ebɔle amɛhe lɛ amli bii lɛ yabɔ gbagbalii. Akɛni Israelbii lɛ kase maji nɛɛ akusumii ni amɛkɛ amɛhe wo amɛgbijurɔyelii lɛ amli hewɔ lɛ, amɛjamɔ lɛ bafee futufutu jamɔ. Israelbii lɛ ateŋ mɛi babaoo kɛɛ akɛ: “Wɔɔtamɔ jeŋmaji lɛ, tamɔ shikpɔji lɛ anɔ wekui lɛ, ní wɔsɔmɔ tso kɛ tɛ.” (Ezekiel 20:32; Yeremia 2:28) Amɛkɛɛ akɛ amɛjáa Yehowa Nyɔŋmɔ, shi yɛ nakai beaŋ nɔŋŋ lɛ amɛjá ‘wɔji ni he yɔɔ nyaŋemɔ,’ ni amɛgbe amɛbii po amɛha wɔji lɛ.—Ezekiel 23:37-39; Yeremia 19:3-5.

Blema nibii ahe niiamlipɛilɔi tsɛɔ jamɔ gbɛ nɛɛ akɛ futufutu jamɔ, ni ji nyɔŋmɔi srɔtoi ni ajáa yɛ be kome too mli. Aloo yɛ ekukufoo mli lɛ, amɛtsɛɔ lɛ kwamaŋ jamɔ. Mɛi pii susuɔ akɛ akɛni ŋmɛnɛ lɛ, aŋmɛɔ gbɛ koni kui ni hiɛ susumɔi kɛ hemɔkɛyelii srɔtoi ahi shi yɛ he kome hewɔ lɛ, esa akɛ wɔkpɛlɛ nɔ fɛɛ nɔ, ní jamɔ hu fata he lɛ nɔ. No hewɔ lɛ, amɛsusuɔ akɛ ejeee tɔmɔ akɛ amɛaatsɔ gbɛ fɛɛ gbɛ ni amɛsumɔɔ nɔ amɛjá Nyɔŋmɔ. Ani amɛsusumɔ lɛ ja? Ani Nyɔŋmɔjamɔ biɔ ni akpɛlɛ nɔ fɛɛ nɔ nɔ, ni aye tsui naa sane? Ha wɔsusu Israelbii ni yeee anɔkwa lɛ akwamaŋ jamɔ lɛ mli nifeemɔi komɛi ahe wɔkwɛ, ni wɔkwɛ nibii ni jɛ mli kɛba.

Israel Futufutu Jamɔ Lɛ

Hei ni Israelbii lɛ kɛ amɛhe yawoɔ futufutu jamɔ mli yɛ lɛ ji “hei grɔŋŋi lɛ,” loo gbatsui ni awula mli kɛ afɔleshaa latɛi, tsofa-kɛ-ŋmashãa latɛi, tɛ amagai, kɛ tsei amagai ni eeenyɛ efee akɛ efeɔ Ashera ni ji Kanaanbii anyɔŋmɔyoo ni haa afɔ́ɔ bii lɛ he mfoniri lɛ. No mli lɛ, ayɛ hei ni tamɔ nɛkɛ lɛ babaoo yɛ Yuda maji lɛŋ. Maŋtsɛmɛi Awolo ni Ji Enyɔ 23:5, 8 lɛ tsɔɔ akɛ, “hei grɔŋŋi lɛ yɛ Yuda maji lɛ amli kɛ hei ní bɔle Yerusalem kɛkpe lɛ, . . . kɛjɛ Geba [ni kã Yuda kooyigbɛ husu lɛ naa lɛ] kɛyashi Beersheba [ni kã wuoyigbɛ husu lɛ naa lɛ].”

Israelbii lɛ “shãa tsofa-kɛ-ŋma amɛhaa Baal kɛ hulu kɛ nyɔŋtsere kɛ ŋulamii kushai lɛ kɛ ŋwɛi asafo lɛ fɛɛ” yɛ nɛkɛ hei grɔŋŋi nɛɛ. Amɛmamɔ tsũi amɛha “mɛi [hii] ni kɛ amɛhe eha ajwamaŋbɔɔ lɛ” yɛ “Yehowa we lɛ,” ni amɛha amɛbii ‘tsɔ la mli kɛha Molek.’—2 Maŋtsɛmɛi 23:4-10.

Blema nibii ahe niiamlipɛilɔi eyana amagai ni akɛ sũ shɔ̃ ohai abɔ yɛ Yerusalem kɛ Yuda, titri lɛ yɛ aŋkroaŋkroi atsũkoi amli. Ashɔ̃ amagai nɛɛ ateŋ babaoo tamɔ yei ni hiɛ amɛhe efoji kɛ amɛfufɔi wujiwuji. Nilelɔi kɛɔ akɛ amagai nɛɛ feɔ Ashtarot kɛ Ashera ni ji nyɔŋmɔyei ni haa afɔ́ɔ bii lɛ he mfoniri. Aheɔ ayeɔ ákɛ akɛ amagai nɛɛ tsu nii akɛ “sɛbɛi ni haa aŋɔɔ hɔ́ ni afɔ́ɔ bii.”

Te Israelbii lɛ bu hei ni amɛkɛ amɛhe yawoɔ futufutu jamɔ mli yɛ lɛ amɛha tɛŋŋ? Nilelɔ kpanaa Ephraim Stern ni tsɔɔ nii yɛ Hebrew University lɛ kɛɛ akɛ, eeenyɛ efee akɛ “ajɔɔ” hei grɔŋŋi nɛɛ ateŋ babaoo “nɔ aha Yahweh [Yehowa].” Etamɔ nɔ ni nibii ni aŋmala amɛnɔ nii ni ana yɛ blema nibii amlitaomɔhei lɛ fiɔ susumɔ nɛɛ sɛɛ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, aŋma yɛ nibii nɛɛ ateŋ ekome nɔ akɛ, “Mikɛ Samaria Yahweh kɛ [eŋa] ashera miijɔɔ bo,” ni aŋma yɛ ekroko hu nɔ akɛ, “Mikɛ Teman Yahweh kɛ [eŋa] ashera miijɔɔ bo!”

Nɔkwɛmɔnii nɛɛ maa nɔ mi akɛ Israelbii lɛ kɛ wɔŋjamɔ nifeemɔi ni yɔɔ nyaŋemɔ futu Yehowa Nyɔŋmɔ jamɔ ni yɔɔ krɔŋŋ lɛ mli. Enɛ ha amɛjeŋba kpɔtɔ ni amɛbule amɛjamɔ lɛ. Te Nyɔŋmɔ bu futufutu jamɔ nɛɛ eha tɛŋŋ?

Bɔ ni Nyɔŋmɔ Bu Futufutu Jamɔ Lɛ

Nyɔŋmɔ mli wo Israelbii lɛ la ni etsɔ gbalɔ Ezekiel nɔ ewie eshi amɛfutufutu jamɔ ni yɔɔ nyaŋemɔ lɛ akɛ: “Nyɛshihilɛhei lɛ fɛɛ mli maji lɛ aaatsɔmɔ amaŋfɔi, ni nyɛhei grɔŋŋi lɛ aaafite, beni afee ní akpata nyɛfɔleshãa latɛi lɛ ahiɛ, ní amɛtsɔmɔ amaŋfɔ, ní akumɔ nyɛwɔji lɛ ní amɛtã, ní afolɔ nyɛhulu amagai [tsofa-kɛ-ŋmashãa latɛi] lɛ ashwie, ní agu nyɛnifeemɔ nii lɛ!” (Ezekiel 6:6) Ŋwanejee ko bɛ he akɛ Yehowa ekpɛlɛɛɛ jamɔ nɛɛ nɔ kwraa, ni ekpoo.

Yehowa Nyɔŋmɔ gba bɔ ni ebaaha Israel atsɔ amaŋfɔ lɛ efɔ̃ shi. “Naa, matsu . . . Babel maŋtsɛ Nebukadnezar, mitsulɔ lɛ, ni mikɛ amɛ aaaba nɛkɛ shikpɔŋ nɛɛ kɛ emli bii kɛ jeŋmaji ní bɔle ehe nɛɛ fɛɛ nɔ, ni mafee amɛ musu . . . Ni nɛkɛ shikpɔŋ nɛɛ fɛɛ aaatsɔ olɛŋlɛ kɛ amaŋfɔ.” (Yeremia 25:9-11) Wiemɔi nɛɛ ba mli anɔkwale yɛ afi 607 D.Ŋ.B., beni Babilonbii lɛ fã ta amɛshi Yerusalem ni amɛkpata maŋ lɛ kɛ sɔlemɔwe ni yɔɔ mli lɛ hiɛ butuu lɛ.

Beni nilelɔ kpanaa Stern ni atsĩ etã kɛtsɔ hiɛ lɛ wieɔ Yerusalem hiɛkpatamɔ lɛ he lɛ, etsɔɔ akɛ blema nibii ni ana lɛ “tsɔɔ akɛ nɔ ni Biblia lɛ wie (2 Maŋtsɛmɛi 25:8; 2 Kronika 36:18, 19) yɛ ehiɛkpatamɔ, eshãa kɛ etsũi kɛ egbogboi lɛ akuumɔ lɛ he lɛ ji anɔkwale shiishi.” Ekɛfata he akɛ: ‘Abaanyɛ abu blema nibii ni ana ni tsɔɔ akɛ Yerusalem hiɛkpatamɔ nɛɛ ji anɔkwale lɛ afata nibii ni sa kadimɔ waa ni ana yɛ shikpɔji ni Biblia lɛ tsitsii amɛtã lɛ anɔ lɛ he.’

Mɛni Wɔkaseɔ Kɛjɛɔ Mli?

Nɔ ni he hiaa fe fɛɛ ni wɔkaseɔ kɛjɛɔ mli ji akɛ, Nyɔŋmɔ ekpɛlɛɛɛ jamɔi krokomɛi amli tsɔɔmɔi, kusumii, loo nifeemɔi ni akɛfutuɔ Biblia mli tsɔɔmɔi lɛ nɔ. Bɔfo Paulo ŋɔ anɔkwa sane nɛɛ efɔ̃ etsui nɔ waa. Eji Yudanyo ni tee Farisifoi lɛ askul ni akɛ amɛmla tsɔse lɛ. Sɛɛ mli beni aha ele akɛ Yesu ji Mesia ni awo ehe shi lɛ ni ekpɛlɛ enɛ nɔ lɛ, mɛni efee? Ekɛɛ akɛ: “Nii ni ji sɛɛnamɔ ha mi sá lɛ, mibu nomɛi laajemɔ nii yɛ Kristo hewɔ.” Ekwa esá jeŋba lɛ ni etuu ehe eha Kristo.—Filipibii 3:5-7.

Akɛni Paulo ji sanekpakpa shiɛlɔ ni shiɛ kɛkpa maji srɔtoi anɔ hewɔ lɛ, ele maji srɔtoi ajamɔ nifeemɔi kɛ jeŋba he mlai ni amɛhiɔ shi yɛ naa lɛ jogbaŋŋ. Enɛ hewɔ lɛ, eŋma kɛyaha Kristofoi ni yɔɔ Korinto lɛ akɛ: “Mɛɛ yeli la kɛ duŋ yɔɔ? Ni mɛɛ gbeekpamɔ Kristo kɛ Belial yɔɔ? aloo mɛɛ nijaa mɔ ni heɔ yeɔ kɛ mɔ ni heee yeee yɔɔ? Ni asaŋ mɛɛ ekomefeemɔ Nyɔŋmɔ sɔlemɔwe kɛ amagai yɔɔ? . . . No hewɔ lɛ Yehowa kɛɛ, nyɛjea amɛteŋ, ni nyɛtsea nyɛhe, ni nyɛkataa muji nɔ ko he, ni mahere nyɛ atuu.”—2 Korintobii 6:14-17.

Amrɔ nɛɛ ni wɔna wɔle akɛ wɔnyɛŋ wɔtsɔ gbɛ fɛɛ gbɛ ni wɔsumɔɔ nɔ wɔjá Nyɔŋmɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔbi wɔhe akɛ: ‘Mɛɛ jamɔ Nyɔŋmɔ kpɛlɛɔ nɔ? Te mafee tɛŋŋ matsi mabɛŋkɛ Nyɔŋmɔ? Ni mɛni esa akɛ mafee koni manyɛ majá Nyɔŋmɔ yɛ gbɛ ni ekpɛlɛɔ nɔ lɛ nɔ?’

Yehowa Odasefoi yɛ he miishɛɛ akɛ amɛaaye amɛbua bo ni oná saji nɛɛ kɛ saji krokomɛi ni kɔɔ Biblia lɛ he lɛ ahetoo. Wɔmiifɔ̃ bo nine ní oyasara Yehowa Odasefoi lɛ yɛ amɛ-Maŋtsɛyeli Asa lɛ nɔ loo oŋma kɛyaha mɛi ni fee wolo tɛtrɛɛ nɛɛ kɛbi ni akɛ bo abakase Biblia lɛ yɛ be kɛ he ni baahi kɛha bo ni aheee bo nɔ ko.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 0]

Blema wɔŋjamɔ gbatsu yɛ Tel Arad, Israel

[He ni Sane lɛ Jɛ]

Garo Nalbandian

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 10]

Ashtarot amagai ni ana yɛ blema Yudafoi ashĩai amli

[He ni Sane lɛ Jɛ]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority