Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Tel Arad Kɛ Odaseyeli Ko Haa

Tel Arad Kɛ Odaseyeli Ko Haa

Tel Arad Kɛ Odaseyeli Ko Haa

Maŋ ko ni bɛ dɔŋŋ. Sɔlemɔtsu ko ni aleee nɔ hewɔ ni ama. Blema nibii babaoo ni aŋmala amɛnɔ nii. Nibii nɛɛ tamɔ nibii ni abaanyɛ akɛfee sini ko ni yɔɔ miishɛɛ waa. Yɛ anɔkwale mli lɛ, nibii nɛɛ kɛ nibii krokomɛi hu hɔlɔ ŋa nɔ sũ ni eko hà eko nɔ yɛ Tel Arad yɛ Israel lɛ mli afii ohai abɔ dani blema nibii ahe nilelɔi bɔi shitsaa yɛ jɛmɛ.

ŊMƐNƐ lɛ, mɛi babaoo ni yasharaa shi yɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ Arad lɛ naa maŋ nɛɛ akɛ etamɔ Israel maji ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ nɔŋŋ. Maŋ nɛɛ yɛ Yudafoi aŋa kplanaa lɛ nɔ yɛ Ŋshɔ ni Egbo lɛ anaigbɛ, ni mɛi 27,000 ji mɛi ni yɔɔ maŋ nɛɛ mli. Shi blema Israel maŋ ni ji Arad lɛ yɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ beaŋ Arad anaigbɛ aaafee kilomitai kpaanyɔ. Jɛmɛ ji he ni blema nibii ahe nilelɔi kɛ henɔkwɛmɔ jie sũ srɔtoi ni eko hà eko nɔ lɛ yɛ, ni amɛna blema nibii babaoo kɛ nibii ni aŋmala amɛnɔ nii babaoo.

Nibii ni aŋmala amɛnɔ nii nɛɛ ji ŋɛsukoi ni ji gbɛkoi ni akɛtsu nii akɛ niŋmaa tɛtaoi lɛ. Ŋɛsukoi fata nibii ni afɔɔ kɛ nitsumɔ akɛ niŋmaa tɛtao yɛ Biblia beaŋ lɛ ahe. Atsɔɔ mli akɛ yɛ Israel maŋ lɛŋ fɛɛ lɛ, Tel Arad blema niiamlitaomɔhe lɛ ji he ni ana ŋɛsukoi ni aŋmala amɛnɔ nii ni fa fe fɛɛ yɛ. Shi, mɛɛ sɛɛnamɔ yɔɔ nibii ni ana yɛ blema niiamlitaomɔhe nɛɛ he?

Nibii ni ana yɛ Tel Arad lɛ kɔɔ nibii ni tee nɔ yɛ be kplaŋŋ ko mli yɛ Biblia beaŋ lɛ he, kɛjɛ gbii amli ni Kojolɔi yeɔ Israel nɔ lɛ aahu kɛyashi afi 607 D.Ŋ.B., be ni Babilon yatutua Yuda lɛ. No hewɔ lɛ, nibii ni ana yɛ jɛmɛ lɛ haa wɔnaa bɔ ni Biblia mli saji lɛ ji anɔkwale ha. Agbɛnɛ hu, amɛyeɔ amɛbuaa wɔ ni wɔnaa bɔ ni mɛi ni hi shi yɛ blema Israel lɛ bu Nyɔŋmɔ gbɛi lɛ amɛha.

Nɔ ni Biblia lɛ Kɛɔ yɛ Arad He

Eji anɔkwale akɛ, saji fioo pɛ Biblia lɛ wieɔ yɛ Arad he. Shi be ko ni eho lɛ, maŋ nɛɛ kã gbɛjegbɛ ko ni he hiaa waa ni jarayelɔi tsɔɔ nɔ kɛyayeɔ jara lɛ he. No hewɔ lɛ, ebɛ naakpɛɛ mɔ akɛ yinɔsane woji kɛ blema nibii ni ana yɛ jɛmɛ lɛ tsɔɔ akɛ, maŋ nɛɛ yinɔsane mli eyi obɔ kɛ bei kpakpai kɛ bei fɔji, ejaakɛ abutu blema maŋ nɛɛ, akpata hiɛ, ni asaa atswa ekoŋŋ shii abɔ. Maŋ nɛɛ ni akpata hiɛ ni asaa atswa ekoŋŋ shii abɔ lɛ ha he ni eyɔɔ lɛ tsɔ tell, ni ji Milo loo gɔŋ kpɔ bibioo ko.

Biblia lɛ tsĩ Arad tã klɛŋklɛŋ kwraa beni ebɔɔ Israelbii lɛ atsomlomɔ yɛ ŋa nɔ afii 40 lɛ naagbee afii lɛ he amaniɛ lɛ. Beni Mose nyɛmi nuu Aaron gbo sɛɛ etsɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ webii lɛ yashɛ Shiwoo Shikpɔŋ lɛ wuoyigbɛ husu lɛ naa. Eeenyɛ efee akɛ, Arad maŋtsɛ ni ji Kanaannyo lɛ susu akɛ ewaaa akɛ eeeye mɛi ni tsomloɔ yɛ ŋa nɔ nɛɛ anɔ kunim. Efã ta kɛshi amɛ. Yehowa Nyɔŋmɔ ye ebua Israelbii lɛ, ni amɛkɛ ekãa fã amɛhe, ni amɛye Arad nɔ kunim butuu, ni amɛjwara lɛ wɔtsɔwɔtsɔ, eyɛ mli akɛ eeenyɛ efee akɛ maŋbii lɛ ekomɛi ayi ná wala.—4 Mose 21:1-3.

Etsɛɛɛ ni Kanaanbii lɛ saa amɛtswa amɛmaŋ ni he hiaa nɛɛ ekoŋŋ; afii komɛi asɛɛ beni Yoshua yashɛ jɛmɛ lɛ, etutua Kanaanbii lɛ kɛjɛ kooyigbɛ, ni ekpata amɛhiɛ kɛjɛ “gɔji ashikpɔŋ lɛ kɛ wuoyigbɛ shikpɔŋ lɛ” nɔ, ni mɛi ni te shi wo lɛ lɛ ateŋ mɔ kome ji “Arad maŋtsɛ lɛ.” (Yoshua 10:40; 12:14) Sɛɛ mli lɛ, Hobab ni ji Kennyo ni ye ebua Israelbii lɛ beni amɛbɔɔ ŋsara yɛ ŋa nɔ lɛ seshibii yahi wuoyigbɛ shikpɔŋ nɛɛ nɔ.—Kojolɔi 1:16.

Nibii ni Blema Niiamlitaolɔi Ena

Blema nibii ni ana yɛ Tel Arad lɛ maa saji krokomɛi ni ba yɛ sɛɛ mli ni Biblia lɛ wie he lɛ anɔ mi yɛ gbɛ ni sa kadimɔ nɔ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, blema nibii ahe nilelɔi ena gbogboi srɔtoi yɛ jɛmɛ. Eeenyɛ efee akɛ atswa gbogboi nɛɛ ekomɛi yɛ Maŋtsɛ Salomo ni ale lɛ akɛ etotoi maji babaoo lɛ nɔyeli lɛ beaŋ. (1 Maŋtsɛmɛi 9:15-19) Nibii ni atsa shi ana lɛ eko tsɔɔ akɛ be ko lɛ, akɛ la shã Arad maŋ lɛ kwraa, ni atsɔɔ mli akɛ enɛ ba mli yɛ afi 900 D.Ŋ.B. shishijee afii lɛ amli. Eeenyɛ efee akɛ enɛ ba mli yɛ be mli ni Shishak ni ji Mizraim maŋtsɛ lɛ yatutua Yuda maji lɛ yɛ Salomo gbele lɛ sɛɛ afii enumɔ. Gbogbo ko yɛ Karnak yɛ Mizraim wuoyigbɛ ní akpɛ́ tutuamɔ nɛɛ he saji yɛ nɔ, ni atsĩ tã yɛ nɔ akɛ Arad fata maji ni aye amɛnɔ kunim lɛ ahe.—2 Kronika 12:1-4.

Eji nɔ ni sa kadimɔ waa akɛ, aŋmala Hebri gbɛi komɛi ni anaa yɛ Biblia lɛ mli hu, tamɔ Pashur, Meremot, kɛ Kora bihii lɛ agbɛi yɛ ŋɛsukoi loo gbɛkoi aaafee 200 ni ana lɛ ateŋ babaoo anɔ. Nɛkɛ nibii nɛɛ sa kadimɔ jogbaŋŋ ejaakɛ ekomɛi yɛ ni aŋma Nyɔŋmɔ gbɛi lɛ yɛ amɛnɔ. Nyɔŋmɔ Ofe lɛ pɛ ji mɔ ni akɛ gbɛi nɛɛ ni akɛ Hebri niŋmaa okadii ejwɛ eŋmala ni ji יהוה (YHWH), ni bei pii lɛ afɔɔ lɛ tsɛmɔ akɛ Tetragrammaton lɛ tsɛɔ lɛ. Sɛɛ mli lɛ, hemɔkɛyeli gbonyo ha mɛi babaoo he amɛye akɛ eji musubɔɔ akɛ aaatsɛ Nyɔŋmɔ gbɛi lɛ loo aaaŋma. Shi kɛlɛ, blema nibii ni ana yɛ Tel Arad kɛ blema nibii ni ana yɛ hei krokomɛi lɛ maa nɔ mi akɛ yɛ Biblia beaŋ lɛ mɛi fɔɔ Nyɔŋmɔ gbɛi lɛ kɛ nitsumɔ yɛ amɛdaa gbi shihilɛi kɛ ŋamɔi amli, ni amɛkɛtsuɔ nii hu kɛ́ amɛmiijɔɔ mɛi. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, aŋma yɛ blema nibii nɛɛ eko nɔ akɛ: “Kɛyaha minuŋtsɔ Elyashib. Yahweh [Yehowa] kɛ bo aye jogbaŋŋ. . . . Eyɛ Yahweh sɔlemɔwe lɛ.”

Shi mɛni hu abaanyɛ akɛɛ yɛ sɔlemɔtsu ko ni aleee nɔ hewɔ ni ama ni atsĩ tã yɛ sane nɛɛ shishijee mli lɛ he? Ana sɔlemɔtsu ko ni afɔleshaa latɛ yɛ mli yɛ Tel Arad, ni atsɔɔ akɛ ama yɛ be mli ni maŋtsɛmɛi ni ba yɛ Salomo sɛɛ lɛ yeɔ Yuda kɛ Benyamin maji lɛ anɔ lɛ, ni mɛi babaoo eka amɛyiŋ amɛwie nibii srɔtoi yɛ he. Eyɛ mli akɛ sɔlemɔtsu nɛɛ edaaa tamɔ sɔlemɔtsu ni Salomo ma yɛ Yerusalem lɛ moŋ, shi nibii babaoo yɛ he ni je Salomo nɔ lɛ. Mɛni hewɔ ama Arad sɔlemɔtsu lɛ, ni mɛɛ be ama? Te akɛtsu nii aha tɛŋŋ? Hetoi fɛɛ ni blema nibii ahe nilelɔi kɛ yinɔsaneŋmalɔi kɛaaha yɛ saji nɛɛ ahe lɛ ji nɔ ni amɛka amɛyiŋ amɛwie.

Yehowa wo akpɔ yɛ faŋŋ mli akɛ, sɔlemɔtsu ni yɔɔ Yerusalem lɛ pɛ ji jamɔhe ni ekpɛlɛɔ nɔ akɛ aye daa afi gbii juji lɛ yɛ, ni ashãshãi shãa afɔlei aha lɛ yɛ. (5 Mose 12:5; 2 Kronika 7:12) No hewɔ lɛ, Arad sɔlemɔtsu lɛ ni ama lɛ teɔ shi ewoɔ Nyɔŋmɔ Mla lɛ, ni ekolɛ akɛtsu nii yɛ be mli ni Israelbii lɛ ateŋ mɛi babaoo kpoo anɔkwa jamɔ ni amɛkɛ amɛhe yawo afɔleshãi gbohii kɛ apasa jamɔ nifeemɔi krokomɛi amli lɛ. (Ezekiel 6:13) Kɛ́ enɛ ji anɔkwale lɛ, eeenyɛ efee akɛ akpa kantafiti jamɔhe nɛɛ kɛ nitsumɔ beni Hezekia loo Yosia saa etswa anɔkwa jamɔ ema shi jogbaŋŋ ekoŋŋ yɛ afi 700 kɛ afi 600 D.Ŋ.B., afii lɛ amli lɛ.—2 Kronika 31:1; 34:3-5, 33.

Ekã shi faŋŋ akɛ, wɔbaanyɛ wɔkase nibii babaoo kɛjɛ blema nibii ni ana yɛ Arad lɛ amli. Blema nibii nɛɛ ehi shikpɔŋ lɛ shishi afii ohai babaoo, shi beni atsa shi ana nibii nɛɛ, amɛhaa wɔnaa akɛ Biblia mli saji lɛ ja, ni amɛkɛ odaseyeli ni kɔɔ bɔ ni fee ni anɔkwa jamɔ he kantafiti lɛ je shishi kɛ enaagbee lɛ he lɛ haa, ni agbɛnɛ hu, amɛkɛ nɔkwɛmɔnii ni tsɔɔ bɔ ni mɛi jɛ bulɛ mli amɛkɛ Yehowa gbɛi lɛ tsu nii yɛ amɛdaa gbi shihilɛ mli lɛ haa.

[Shikpɔŋ he mfoniri/​Mfoniri ni yɔɔ baafa 23]

(Kɛ́ ootao ona bɔ ni saji nɛɛ ji diɛŋtsɛ lɛ, no lɛ kwɛmɔ wolo lɛ mli)

YERUSALEM

Ŋshɔ ni Egbo

Arad

Tel Arad

[He ni Sane lɛ Jɛ]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 24]

Gbogbo ni yɔɔ Karnak yɛ Mizraim lɛ ni akpɛ́ tutuamɔ he saji yɛ nɔ lɛ

[He ni Sane lɛ Jɛ]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 25]

Niŋmaa nɛɛ fã ko kaneɔ akɛ: “Yahweh [Yehowa] kɛ bo aye jogbaŋŋ”

[He ni Sane lɛ Jɛ]

Sɔlemɔtsu ni ana yɛ Tel Arad lɛ fã ko

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 25]

Tel Arad mɔɔ lɛ, kɛ́ aakwɛ kɛmiijɛ bokagbɛ

[Mfoniri ni yɔɔ baafa 25]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[He ni Mfoniri ni yɔɔ baafa 25 lɛ Jɛ]

Todd Bolen/Bible Places.com