Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

YITSO 2

“Nyɛbaatsɔmɔ Midasefoi”

“Nyɛbaatsɔmɔ Midasefoi”

Bɔ ni Yesu saa ebɔfoi lɛ eto koni amɛnyiɛ hiɛ yɛ shiɛmɔ nitsumɔ lɛ mli

Edamɔ Bɔfoi 1:1-26 lɛ nɔ

1-3. Mɛɛ gbɛ nɔ Yesu tsɔ eshi ebɔfoi lɛ kɛtee ŋwɛi? Ni mɛɛ saji enɛ hãa wɔbiɔ?

 YESU bɔfoi lɛ ná kulɛ nɔ ni yaa nɔ lɛ sɛɛ efooo. Amɛná nibii ni etee nɔ yɛ otsii ni eho lɛ amli lɛ ahe miishɛɛ naakpa! Be ni Yesu gbo lɛ, amɛwerɛ ho amɛhe waa, shi be ni atee lɛ shi lɛ amɛmii shɛ amɛhe naakpa. Gbii 40 sɔŋŋ nɛ ni Yesu ejie ehe kpo etsɔɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ shii abɔ, etsɔɔ amɛ nibii krokomɛi, ni ewo amɛ hewalɛ. Shi yɛ gbi nɛɛ nɔ lɛ, eejie ehe kpo eetsɔɔ amɛ nɔ ni ji naagbee nɔ.

2 Yesu kɛ ebɔfoi lɛ damɔ Oliv Gɔŋ lɛ nɔ, ni amɛmiibo nɔ fɛɛ nɔ ni ewieɔ lɛ toi jogbaŋŋ. Amɛná kulɛ Yesu baaya nɔ etsɔɔ amɛ nii, shi nɔŋŋ kɛkɛ ni ekpa wiemɔ, ni ehole eniji anɔ ni ejɔɔ amɛ. Kɛkɛ ni ebɔi ŋwɛi yaa! Be ni eyaa lɛ, amɛmiikwɛ lɛ gãa. Naagbee lɛ, atatu ko wó lɛ kɛje amɛhiɛ, ni amɛnaaa lɛ dɔŋŋ. Etee kwraa, shi amɛkã he amɛmiikwɛ ŋwɛi gãa.​—Luka 24:50; Bɔf. 1:9, 10.

3 Nɔ ni tee nɔ nɛɛ tsake Yesu bɔfoi lɛ ashihilɛ kwraa. Amrɔ nɛɛ ni amɛ-Nuŋtsɔ Yesu Kristo eshi amɛ kɛtee ŋwɛi nɛɛ, mɛni amɛbaafee? Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, amɛ-Nuŋtsɔ lɛ esaa amɛ eto koni amɛtsa nitsumɔ ni eje shishi lɛ nɔ. Mɛɛ gbɛ nɔ esaa amɛ eto nitsumɔ ni he hiaa waa nɛɛ, ni te amɛtsu lɛ amɛhã tɛŋŋ? Ni mɛɛ gbɛ nɔ enɛ kɔɔ Kristofoi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ ahe? Sanebimɔi nɛɛ ahetoi yɛ Bɔfoi lɛ awolo lɛ klɛŋklɛŋ yitso lɛ mli, ni amɛwoɔ mɔ hewalɛ waa.

“Odaseyelii Babaoo Ni Tsɔɔ Mɔ Yiŋ” (Bɔfoi 1:1-5)

4. Te Luka je emaniɛbɔɔ ni yɔɔ Bɔfoi lɛ awolo lɛ mli lɛ shishi ehã tɛŋŋ?

4 Luka kɛ Teofilo wie kɛje emaniɛbɔɔ lɛ shishi, ni nuu nɛɛ nɔŋŋ ji mɔ ni eŋma e-Sanekpakpa lɛ eyahã lɛ. a Luka kɛ saji ni ekɛmu e-Sanekpakpa lɛ naa lɛ kpa Bɔfoi lɛ awolo lɛ hiɛ, shi etsake wiemɔi lɛ ahiɛ fioo ni ekɛ saji krokomɛi fata he. Efee nakai koni ana akɛ, eeba ebawie saji ni ba yɛ Yesu gbele sɛɛ lɛ ahe.

5, 6. (a) Mɛni baahã Yesu sɛɛnyiɛlɔi lɛ ahiɛ amɛhemɔkɛyeli lɛ mli kpɛŋŋ? (b) Mɛɛ “odaseyelii babaoo ni tsɔɔ mɔ yiŋ” hãa Kristofoi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ náa hemɔkɛyeli diɛŋtsɛ?

5 Mɛni baahã Yesu sɛɛnyiɛlɔi lɛ ahiɛ amɛhemɔkɛyeli lɛ mli kpɛŋŋ? Bɔfoi 1:3 lɛ wie yɛ Yesu he akɛ: “Etsɔ odaseyelii babaoo ni tsɔɔ mɔ yiŋ nɔ ejie ehe kpo akɛ hiɛkãalɔ etsɔɔ amɛ.” Yɛ Biblia lɛ mli lɛ, Luka, ni ji “datrɛfonyo ni asumɔɔ lɛ” lɛ, pɛ ji mɔ ni kɛ wiemɔ ni atsɔɔ shishi akɛ ‘odaseyelii ni tsɔɔ mɔ yiŋ’ lɛ tsu nii. (Kol. 4:14) Eji wiemɔ ko ni akɛtsu nii yɛ helatsamɔ woji amli, ni edamɔ shi kɛhã odase ni yɔɔ faŋŋ ni anyɛɛɛ he ŋwane aje ni abaanyɛ amu afɔ̃ nɔ. Yesu kɛ nakai odaseyelii hã. Ejie ehe kpo etsɔɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ shii abɔ, bei komɛi lɛ, ejieɔ ehe kpo etsɔɔ mɔ kome loo mɛi enyɔ, bei komɛi hu lɛ, ejieɔ ehe kpo etsɔɔ bɔfoi lɛ fɛɛ, ni be ko po lɛ, ejie ehe kpo etsɔɔ esɛɛnyiɛlɔi ni fa fe 500. (1 Kor. 15:3-6) Odaseyelii ni hãa mɔ yiŋ tsɔɔ lɛɛlɛŋ nɛ!

6 Anɔkwa Kristofoi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ hu ahemɔkɛyeli lɛ damɔ “odaseyelii babaoo ni tsɔɔ mɔ yiŋ” anɔ. Ani odaseyelii yɛ ni tsɔɔ akɛ Yesu hi shikpɔŋ lɛ nɔ, egbo yɛ wɔhe eshai lɛ ahewɔ, ni atee lɛ shi? Hɛɛ, eko yɛ! Nibii ni mɛi kɛ amɛhiŋmɛi na ni abaanyɛ amu afɔ̃ nɔ, ni aŋma yɛ Nyɔŋmɔ Wiemɔ ni jɛ mumɔŋ lɛ mli lɛ ji odaseyelii ni hãa mɔ yiŋ tsɔɔ. Kɛ́ wɔkase nibii nɛɛ, ni wɔsɔle koni Nyɔŋmɔ aye abua wɔ ni wɔnu shishi lɛ, ebaawaje wɔhemɔkɛyeli lɛ waa. Kaimɔ akɛ, ja wɔná odaseyelii ni hãa mɔ yiŋ tsɔɔ dani wɔbaaná hemɔkɛyeli diɛŋtsɛ. Ni ja wɔyɛ hemɔkɛyeli diɛŋtsɛ dani wɔbaanyɛ wɔná naanɔ wala.​—Yoh. 3:16.

7. Mɛɛ nɔkwɛmɔnɔ Yesu fee ehã ekaselɔi lɛ yɛ nitsɔɔmɔ kɛ shiɛmɔ gbɛfaŋ?

7 Yesu ‘wie Nyɔŋmɔ maŋtsɛyeli lɛ he’ hu. Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, egbála gbalɛi ni tsɔɔ akɛ esa akɛ Mesia lɛ ana nɔ ni egbo lɛ amli. (Luka 24:13-32, 46, 47) Be ni Yesu tsɔɔ nitsumɔ ni ebaatsu akɛ Mesia lɛ mli lɛ, ewie Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ he, ejaakɛ ele akɛ lɛ ebaaye Maŋtsɛ wɔsɛɛ. Maŋtsɛyeli lɛ ji sane titri ni Yesu shiɛ, ni ŋmɛnɛ lɛ, esɛɛnyiɛlɔi lɛ hu shiɛɔ nakai sane lɛ nɔŋŋ.​—Mat. 24:14; Luka 4:43.

“Kɛyashi Shikpɔŋ Lɛ Nɔ Hei Ni Jekɛ Waa Lɛ” (Bɔfoi 1:6-12)

8, 9. (a) Mɛɛ susumɔi enyɔ ni ejaaa Yesu bɔfoi lɛ ná? (b) Mɛɛ gbɛ nɔ Yesu tsɔ ejaje susumɔi ni ebɔfoi lɛ hiɛ lɛ? Ni mɛni Kristofoi ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ baanyɛ akase yɛ mli?

8 Kpee ni Yesu kɛ ebɔfoi lɛ fee yɛ Oliv Gɔŋ lɛ nɔ lɛ ji naagbee kpee ni ekɛ amɛ fee yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ. Amɛhe tswa shi kɛbi lɛ akɛ: “Nuŋtsɔ, ani nɛkɛ be nɛɛ mli obaasaa oto maŋtsɛyeli lɛ oma shi ohã Israel lɛ?” (Bɔf. 1:6) Sanebimɔ nɛɛ hã ana faŋŋ akɛ bɔfoi lɛ hiɛ susumɔi enyɔ ni ejaaa. Klɛŋklɛŋ lɛ, amɛyasusu akɛ abaasaa ato Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ shishi ahã Israel maŋ ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ. Nɔ ni ji enyɔ lɛ, wiemɔ ni amɛwie akɛ “nɛkɛ be nɛɛ mli” lɛ tsɔɔ akɛ amɛyakpa gbɛ akɛ Maŋtsɛyeli lɛ baabɔi nɔyeli yɛ nakai beiaŋ. Mɛɛ gbɛ nɔ Yesu tsɔ eye ebua amɛ koni amɛjaje susumɔ ni amɛhiɛ lɛ?

9 Ekã shi faŋŋ akɛ, Yesu le akɛ etsɛŋ kwraa ni abaajaje klɛŋklɛŋ susumɔ lɛ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, no mli lɛ, eshwɛ gbii nyɔŋma pɛ ni abaato maŋ hee, ni ji Nyɔŋmɔ Israel lɛ shishi, ni esɛɛnyiɛlɔi lɛ baana enɛ faŋŋ! No sɛɛ lɛ, Nyɔŋmɔ enaŋ Israel maŋ ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ dɔŋŋ akɛ emaŋ ni eshwɛɛɛ he. Yesu kɛ naajɔlɛ jaje amɛsusumɔ ni ji enyɔ lɛ. Ekɛɛ akɛ: “Jeee nyɛnɔ ji akɛ nyɛbaale bei lɛ loo gbii lɛ ni Tsɛ lɛ eto yɛ lɛ diɛŋtsɛ ehewalɛ mli lɛ.” (Bɔf. 1:7) Yehowa pɛ yɔɔ hegbɛ ni etsɔɔ be ni abaatsu eyiŋtoo ko he nii. Dani Yesu baagbo lɛ, lɛ diɛŋtsɛ ewie akɛ no mli lɛ Bi lɛ po leee ‘gbi kɛ ŋmɛlɛtswaa’ ni naagbee lɛ baaba, “ja Tsɛ lɛ kɛkɛ.” (Mat. 24:36) Ŋmɛnɛ hu lɛ, kɛ́ Kristofoi ye amɛtsui fe nine yɛ be ni jeŋ fɔŋ nɛɛ baaba naagbee lɛ he lɛ, belɛ, amɛmiigba amɛhe naa yɛ nɔ ko ni ehe ehiaaa ni amɛleɔ lɛ he.

10. Mɛɛ su ni bɔfoi lɛ jie lɛ kpo esa akɛ wɔkase? Ni mɛni hewɔ?

10 Eyɛ mli akɛ Yesu bɔfoi lɛ ná susumɔi ni ejaaa moŋ, shi esa akɛ wɔkwɛ jogbaŋŋ ni wɔkakojo amɛ, ejaakɛ amɛji hii ni yɔɔ hemɔkɛyeli waa. Amɛjɛ heshibaa mli amɛkpɛlɛ ni ajaje amɛ. Kɛfata he lɛ, eyɛ mli akɛ susumɔ ni ejaaa ni amɛhiɛ lɛ hewɔ amɛbi sane lɛ moŋ, shi no hu hã ana akɛ amɛhiɛ su kpakpa. Yesu etsɔ hiɛ ebɔ esɛɛnyiɛlɔi lɛ kɔkɔ shii abɔ akɛ: “Nyɛyaa nɔ nyɛbua.” (Mat. 24:42; 25:13; 26:41) Amɛmiitao waa ni amɛna odaseyeli ni tsɔɔ akɛ Yehowa miiba ebatsu saji ahe nii. Ŋmɛnɛ lɛ, nakai su lɛ nɔŋŋ esa akɛ wɔ hu wɔná. Yɛ anɔkwale mli lɛ, ehe miihia waa ni wɔfee nakai amrɔ nɛɛ fe tsutsu lɛ, ejaakɛ wɔyɛ “naagbee gbii” lɛ amli.​—2 Tim. 3:1-5.

11, 12. (a) Mɛɛ nitsumɔ Yesu kɛwo esɛɛnyiɛlɔi lɛ adɛŋ? (b) Mɛni hewɔ esa jogbaŋŋ akɛ dani Yesu baatsu esɛɛnyiɛlɔi lɛ akɛ amɛyashiɛ lɛ, ewie mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ he lɛ?

11 Yesu kai bɔfoi lɛ nɔ titri ni esa akɛ amɛsusu he. Ewie akɛ: “Kɛ́ mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ ba nyɛnɔ lɛ, nyɛbaaná hewalɛ, ni nyɛbaatsɔmɔ midasefoi yɛ Yerusalem, kɛ Yudea kɛ Samaria fɛɛ, kɛ agbɛnɛ hu, kɛyashi shikpɔŋ lɛ nɔ hei ni jekɛ waa lɛ.” (Bɔf. 1:8) Abaashiɛ Yesu shitee lɛ he sane yɛ Yerusalem, he ni agbe lɛ yɛ lɛ klɛŋklɛŋ. Abaajɛ jɛmɛ ashiɛ sane lɛ yɛ Yudea fɛɛ, no sɛɛ lɛ, Samaria, kɛkɛ lɛ, ashiɛ kɛtee hei krokomɛi hu.

12 Esa jogbaŋŋ akɛ, dani Yesu baatsu ekaselɔi lɛ akɛ amɛyashiɛ lɛ, ekai amɛ ekoŋŋ akɛ ebaatsu mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ koni ebaye ebua amɛ. Kɛ́ enɛ fata he lɛ, atsĩ wiemɔ ni ji “mumɔ krɔŋkrɔŋ” lɛ tã nɔ ni fe shii 40 yɛ Bɔfoi lɛ awolo lɛ mli. Amaniɛbɔi pii yɛ Biblia mli wolo nɛɛ mli ni hãa efeɔ faŋŋ akɛ, ja mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ eye ebua wɔ dani wɔbaanyɛ wɔfee Yehowa suɔmɔnaa nii. Belɛ, ehe miihia waa ni be fɛɛ be lɛ wɔsɔle ni ahã wɔ nakai mumɔ lɛ! (Luka 11:13) Mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ he miihia wɔ waa amrɔ nɛɛ fe bei fɛɛ ni eho.

13. Ŋmɛnɛ lɛ, te nitsumɔ ni Nyɔŋmɔ kɛwo ewebii lɛ adɛŋ akɛ amɛshiɛ lɛ da hã tɛŋŋ? Ni mɛni hewɔ esa akɛ wɔkɛ wɔnyɛmɔ fɛɛ atsu lɛ?

13 Hei ni bɔfoi lɛ bu lɛ akɛ “shikpɔŋ lɛ nɔ hei ni jekɛ waa lɛ” faaa tsɔ, shi ŋmɛnɛ lɛ, wɔmiishiɛ yɛ jeŋ fɛɛ. Shi taakɛ wɔna yɛ yitso ni tsɔ hiɛ lɛ mli lɛ, Yehowa Odasefoi miitsu shiɛmɔ nitsumɔ nɛɛ kɛ amɛtsui fɛɛ, ejaakɛ amɛle akɛ Nyɔŋmɔ miisumɔ ni gbɔmɛi srɔtoi fɛɛ anu e-Maŋtsɛyeli lɛ he sane kpakpa lɛ. (1 Tim. 2:3, 4) Ani okɛ onyɛmɔ fɛɛ miitsu nitsumɔ ni hereɔ mɔ yiwala nɛɛ? Nitsumɔ ko kwraa bɛ je nɛɛ mli ni hãa mɔ tsui nyɔɔ emli fe enɛ! Yehowa baahã bo hewalɛ koni onyɛ otsu. Bɔfoi lɛ awolo lɛ baahã ona gbɛi ni sa jogbaŋŋ ni esa akɛ otsɔ nɔ oshiɛ, kɛ su ni esa akɛ oná bɔ ni afee ni onyɛ oshiɛ jogbaŋŋ.

14, 15. (a) Mɛni ŋwɛibɔfoi lɛ wie yɛ Kristo sɛɛkuu lɛ he? Ni mɛni nɔ ni amɛwie lɛ tsɔɔ? (Kwɛmɔ shishigbɛ niŋmaa lɛ hu.) (b) Mɛni hewɔ wɔbaanyɛ wɔkɛɛ akɛ Kristo ku esɛɛ eba tamɔ bɔ ni etee ŋwɛi lɛ nɔŋŋ?

14 Taakɛ wɔna yɛ yitso nɛɛ shishijee lɛ, awó Yesu kɛtee ŋwɛi ni anaaa lɛ dɔŋŋ. Kɛ̃lɛ, bɔfoi 11 lɛ tee nɔ amɛdamɔ jɛmɛ amɛmiikwɛ ŋwɛi gãa. Kɛkɛ ni ŋwɛibɔfoi enyɔ komɛi pue, ni amɛkɛ naajɔlɛ wie amɛtsɔɔ amɛ akɛ: “Galilea hii, mɛni hewɔ nyɛdamɔ shi nyɛkwɛɔ ŋwɛi nɛkɛ? Nɛkɛ Yesu nɛɛ ni awó lɛ kɛjɛ nyɛŋɔɔ kɛtee ŋwɛi lɛ, ebaaba yɛ gbɛ ni tamɔ nakai nɔŋŋ nɔ, tamɔ bɔ ni nyɛna lɛ akɛ eeya ŋwɛi lɛ.” (Bɔf. 1:11) Ani ŋwɛibɔfoi lɛ miitsɔɔ akɛ Yesu baaku esɛɛ kɛba kɛ nakai gbɔmɔtso nɔŋŋ, taakɛ jamɔi komɛi tsɔɔ lɛ? Dabi, jeee nakai amɛtsɔɔ lɛ. Te wɔfeɔ tɛŋŋ wɔleɔ enɛ?

15 Ŋwɛibɔfoi lɛ kɛɛ akɛ Yesu baaku esɛɛ eba “yɛ gbɛ ni tamɔ nakai nɔŋŋ nɔ,” amɛkɛɛɛ akɛ ebaaba kɛ nakai gbɔmɔtso nɔŋŋ. b Mɛɛ gbɛ nɔ eshi? Be ni ŋwɛibɔfoi lɛ kɛ bɔfoi lɛ bawie lɛ, no mli lɛ Yesu etee ni anaaa lɛ. Nakai hii fioo lɛ, ni ji bɔfoi 11 lɛ pɛ yoo akɛ Yesu eshi shikpɔŋ lɛ nɔ, ni eeya e-Tsɛ lɛ ŋɔɔ yɛ ŋwɛi. Kristo baaba yɛ gbɛ ni tamɔ nakai nɔŋŋ nɔ. Ni nakai pɛpɛɛpɛ eba lɛ. Ŋmɛnɛ lɛ, mɛi ni nuɔ Ŋmalɛ lɛ shishi ni amɛle be ni wɔyɔɔ mli lɛ pɛ yoɔ akɛ Yesu eba ni eeye maŋtsɛ amrɔ nɛɛ. (Luka 17:20) Esa akɛ wɔyoo odaseyelii ni tsɔɔ akɛ eeye maŋtsɛ amrɔ nɛɛ, ni wɔhã mɛi ale akɛ esa akɛ amɛbajá Nyɔŋmɔ bianɛ.

“Tsɔɔmɔ . . . Mɔ Ni Ohala” (Bɔfoi 1:13-26)

16-18. (a) Mɛni Bɔfoi 1:13, 14 lɛ hãa wɔnaa yɛ kpe ni Kristofoi kpeɔ kɛjáa Nyɔŋmɔ lɛ he? (b) Mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ nɔkwɛmɔnɔ ni Yesu mami Maria fee lɛ mli? (d) Ŋmɛnɛ lɛ, mɛni hewɔ ehe hiaa waa ni wɔya Kristofoi akpeei lɛ?

16 Ebɛ naakpɛɛ akɛ bɔfoi lɛ ku “amɛsɛɛ amɛtee Yerusalem kɛ miishɛɛ babaoo.” (Luka 24:52) Shi te amɛbaafee amɛ nii yɛ Kristo gbɛtsɔɔmɔ lɛ kɛ efamɔ lɛ he amɛhã tɛŋŋ? Bɔfoi 1:13, 14 lɛ tsɔɔ akɛ, amɛyabua amɛhe naa yɛ “ŋwɛi asa” ko nɔ, ni wɔbaana nibii komɛi ni sa kadimɔ waa yɛ henaabuamɔi ni tamɔ nakai lɛ ahe. No beiaŋ lɛ, tsũi ni yɔɔ Palestina lɛ ateŋ babaoo yɛ atrakpoi yɛ agbó lɛ naa gbɛ, ni akwɔɔ kɛboteɔ tsũ ni yɔɔ ŋwɛigbɛ lɛ mli. Ani eeenyɛ efee akɛ, “ŋwɛi asa” ni amɛyabua amɛhe naa yɛ nɔ lɛ, ji Marko mami shĩa ni awie he yɛ Bɔfoi 12:12 lɛ ŋwɛi asa? Bɔ fɛɛ bɔ ni ji lɛ, ekã shi faŋŋ akɛ eji tsũ ko ni bɛ haŋtsii, ni Kristo sɛɛnyiɛlɔi lɛ kpeɔ yɛ jɛmɛ. Shi namɛi kpe yɛ jɛmɛ nakai gbi lɛ, ni mɛni amɛfee?

17 Kadimɔ akɛ, jeee bɔfoi lɛ pɛ, loo hii pɛ, tee nakai kpee lɛ shishi. “Yei” komɛi tee eko, ni Yesu mami Maria fata he. Enɛ sɛɛ lɛ, atsĩii Maria tã dɔŋŋ yɛ Biblia lɛ mli. Esa kadimɔ waa akɛ etee nakai kpee lɛ koni ekɛ enyɛmimɛi Kristofoi lɛ ayajá Nyɔŋmɔ, shi jeee koni ehã ana akɛ mɔ ko ji lɛ. Ŋwanejee ko bɛ he akɛ, emii shɛ ehe waa akɛ amrɔ nɛɛ ebihii ejwɛ krokomɛi, ni be ni Yesu yɔɔ wala mli lɛ amɛheee enɔ amɛyeee lɛ hu yɛ jɛmɛ. (Mat. 13:55; Yoh. 7:5) Kɛjɛ be ni amɛnyɛ bi lɛ gbo, ni atee lɛ shi nɛɛ, amɛtsake.​—1 Kor. 15:7.

18 Mɛni hewɔ kaselɔi nɛɛ kpe nakai gbi lɛ? Biblia lɛ kɛɛ: “Mɛnɛɛmɛi fɛɛ kɛ yiŋtoo kome hiɛ sɔlemɔ mli.” (Bɔf. 1:14) Kɛjɛ blema tɔ̃ɔ lɛ, Kristofoi naa kpe ni amɛkpeɔ kɛjáa Nyɔŋmɔ lɛ akɛ nɔ ko ni he hiaa waa. Wɔbuaa wɔhe naa koni wɔwowoo wɔhe hewalɛ, koni atsɔɔ wɔ gbɛ ni awo wɔ ŋaa, ni nɔ ni fe fɛɛ lɛ, koni wɔfee ekome kɛjá Yehowa, wɔŋwɛi Tsɛ lɛ. Enyaa sɔlemɔi ni wɔsɔleɔ, kɛ lalai ni wɔláa kɛjieɔ eyi yɛ bei ni tamɔ nɛkɛ mli lɛ ahe waa, ni wɔ hu wɔnáa he sɛɛ waa. Wɔkakwa henaabuamɔi nɛɛ ni yɔɔ krɔŋkrɔŋ ni tswaa wɔ emaa shi lɛ kɔkɔɔkɔ!​—Heb. 10:24, 25.

19-21. (a) Yehowa hã Petro nyiɛ hiɛ kɛtsu sane ko ni he hiaa waa he nii yɛ asafo lɛ mli. Mɛni enɛ tsɔɔ wɔ? (b) Mɛni hewɔ ehe bahia ni akɛ mɔ kroko aye Yuda najiaŋ lɛ? Ni mɛni wɔbaanyɛ wɔkase yɛ gbɛ ni atsɔ nɔ atsu sane lɛ he nii lɛ mli?

19 Ehe bahia ni Kristo sɛɛnyiɛlɔi nɛɛ atsu sane ko ni he hiaa waa he nii, ni bɔfo Petro nyiɛ hiɛ kɛtsu he nii. (Kuku 15-26) Petro kwa e-Nuŋtsɔ lɛ shii etɛ yɛ otsii fioo ni tsɔ hiɛ lɛ amli moŋ, shi Yehowa kɛ lɛ tsu nii ekoŋŋ, ni enɛ woɔ mɔ hewalɛ waa, aloo jeee nakai? (Mar. 14:72) Wɔ fɛɛ wɔbaanyɛ wɔtɔ̃, ni ehe miihia ni yɛ be kɛ beiaŋ lɛ akai wɔ akɛ Yehowa hi ni esumɔɔ waa akɛ ekɛ mɛi ni etsake amɛtsui lɛɛlɛŋ lɛ ahe esha ake amɛ.​—Lala 86:5.

20 Petro na akɛ esa akɛ akɛ mɔ ko aye Yuda, ni ji bɔfo ni tsɔɔ Yesu sɛɛ gbɛ lɛ najiaŋ. Shi namɔ akɛbaaye enajiaŋ? Esa akɛ mɔ lɛ afee mɔ ko ni enyiɛ Yesu sɛɛ yɛ esɔɔmɔ nitsumɔ lɛ mli fɛɛ, ni ena eshitee lɛ hu. (Bɔf. 1:21, 22) Enɛ kɛ shi ni Yesu diɛŋtsɛ wo lɛ kpãa gbee. Ekɛɛ: “Nyɛ mɛi ni nyɛnyiɛ misɛɛ nɛɛ, nyɛ hu nyɛbaatara maŋtsɛ sɛii 12 nɔ, ni nyɛkojo Israel wekui 12 lɛ.” (Mat. 19:28) Etamɔ nɔ ni Yehowa to eyiŋ akɛ wɔsɛɛ lɛ, ekɛ bɔfoi 12 ni nyiɛ Yesu sɛɛ be ni etsuɔ esɔɔmɔ nitsumɔ lɛ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ baafee Yerusalem Hee lɛ “faneshi tɛi 12” lɛ. (Kpo. 21:2, 14) No hewɔ lɛ, Nyɔŋmɔ hã Petro na akɛ gbalɛ ni ji, “mɔ kroko aŋɔ enɔkwɛmɔ nitsumɔ lɛ,” kɔɔ Yuda he.​—Lala 109:8.

21 Mɛɛ gbɛ nɔ atsɔ ahala mɔ ni baaye Yuda najiaŋ lɛ? Afɔ̃ oshiki, taakɛ afɔɔ feemɔ yɛ blema lɛ. (Abɛi 16:33) Kɛ̃lɛ, enɛ ji naagbee be ni Biblia lɛ tsĩ oshikifɔ̃ɔ tã. Etamɔ nɔ ni sɛɛ mli be ni afɔse mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ ashwie kaselɔi lɛ anɔ lɛ, ehe ebahiaaa ni afɔ̃ oshiki dɔŋŋ. Shi kadimɔ nɔ hewɔ ni afɔ̃ oshiki lɛ. Bɔfoi lɛ sɔle akɛ: “Ao Yehowa, bo ni ole mɛi fɛɛ atsuiiaŋ, tsɔɔmɔ hii enyɔ nɛɛ ateŋ mɔ ni ohala.” (Bɔf. 1:23, 24) Amɛmiisumɔ ni Yehowa diɛŋtsɛ ahala mɔ lɛ. Ahala Matia, ni eeenyɛ efee akɛ, efata kaselɔi 70 ni Yesu tsu amɛ ni amɛyashiɛ lɛ ahe. No hewɔ lɛ, Matia batsɔ “Mɛi Nyɔŋma Kɛ Enyɔ lɛ” ateŋ mɔ kome. c​—Bɔf. 6:2.

22, 23. Mɛni hewɔ esa akɛ wɔba wɔhe shi wɔhã nɔkwɛlɔi ni yɔɔ asafo lɛ mli, ni wɔbo amɛ toi lɛ?

22 Sane nɛɛ hãa wɔnaa akɛ, Nyɔŋmɔ miisumɔ ni ato ewebii lɛ ahe gbɛjianɔ. Ŋmɛnɛ hu lɛ, ahalaa hii ni sa koni amɛsɔmɔ akɛ nɔkwɛlɔi yɛ asafo lɛ mli. Asafoŋ onukpai lɛ susuɔ Ŋmalɛ naa taomɔ nii ni esa nɔkwɛlɔi ashɛ he lɛ ahe jogbaŋŋ, ni amɛsɔleɔ hu koni mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ akudɔ amɛ. No hewɔ lɛ, asafoŋbii lɛ buɔ hii nɛɛ akɛ mɛi ni mumɔ krɔŋkrɔŋ lɛ hala amɛ. Wɔbaa wɔhe shi wɔhãa amɛ, ni wɔboɔ amɛ toi be fɛɛ be, ni enɛ hãa ekomefeemɔ hiɔ asafo lɛ mli.​—Heb. 13:17.

Wɔbaa wɔhe shi wɔhãa nɔkwɛlɔi lɛ, ni wɔboɔ amɛ toi

23 Na ni Yesu kaselɔi lɛ na lɛ shii abɔ yɛ eshitee lɛ sɛɛ, kɛ tsakemɔi ni afee koni anyɛ ato nitsumɔ lɛ he gbɛjianɔ jogbaŋŋ lɛ wo amɛ hewalɛ waa, ni esaa amɛ eto nɔ ni ba yɛ no sɛɛ lɛ. Yitso ni nyiɛ sɛɛ lɛ baawie nɔ ni ba ni sa kadimɔ waa lɛ he.

a Yɛ Luka Sanekpakpa lɛ mli lɛ, etsɛ nuu nɛɛ akɛ “anunyamtsɛ Teofilo,” ni enɛ hãa mɛi komɛi susuɔ akɛ ekolɛ no mli lɛ, Teofilo ji gbɔmɔ wulu ko, ni ebatsɔko Kristo kaselɔ. (Luka 1:3) Shi yɛ Bɔfoi lɛ awolo lɛ mli lɛ, Luka tsɛ lɛ kɛkɛ akɛ “Teofilo.” Woloŋlelɔi komɛi susuɔ akɛ be ni Teofilo kane Luka Sanekpakpa lɛ, ebatsɔ Kristofonyo; no hewɔ lɛ, amɛkɛɔ akɛ Luka kɛ wiemɔ ni ji “anunyamtsɛ” lɛ fataaa egbɛ́i lɛ he dɔŋŋ yɛ Bɔfoi lɛ awolo lɛ mli, shi moŋ ekɛ lɛ wie akɛ enyɛmi Kristofonyo.

b Greek wiemɔ ni akɛtsu nii yɛ ŋmalɛ nɛɛ mli lɛ ji troʹpos, ni shishi ji “tamɔ nakai,” shi jeee mor·pheʹ, ni shishi ji “bɔ ni nɔ ko yɔɔ; gbɔmɔtso.”

c Sɛɛ mli lɛ, ahala Paulo akɛ “jeŋmaji lɛ abɔfo,” shi abuuu lɛ ashiii bɔfoi 12 lɛ anɔ kɔkɔɔkɔ. (Rom. 11:13; 1 Kor. 15:4-8) Be ni Yesu tsuɔ esɔɔmɔ nitsumɔ lɛ yɛ shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ, Paulo fataaa mɛi ni nyiɛ esɛɛ lɛ ahe, ni no hewɔ lɛ, akɛ nakai hegbɛ krɛdɛɛ lɛ hãaa lɛ.