1, 2. (a) Tera te ribuaka ae kakaiaki are karaoaki nakon Ioteba? (b) E kanga Iehova ni kaetii mwakuri n ribuaka aikai?

 BON te ribuaka ae kakaiaki arona. E ngae ngke akea ana bure te ataeinimwaane ae botonimwaane aei, ma e boni bukinaki n te kewe bwa aongkoa e kataia n taua te aine, ao e a kamatawarikaki iai. Ma tiaki aei te moan tai ae e karaoaki iai ae ribuaka nakoina. I nanon te tai ae maan imwain anne ngke 17 ana ririki, ao e a bon tia naba ni kamwaneaki te ataeinimwaane ae Ioteba irouia tarina, ake a boni kuri ni kamatea, ma a aki bwa a a manga kaboonakoa bwa te toro i Aikubita. Ikekei are e a rawa iai n iraraang nakon te bwai are e tangiria buun ana toka are e kani wene ni bure ma ngaia. E otea ana bukibuki ni kewe te aine ae aki iraki nanona aei, ao anne are e a kaira te mwaane aei bwa e na kabureaki. E kananokawaki bwa e taraa n akea ae kani kamaiua Ioteba ni kaineti ma aei.

² Ma e bon nora anne te Atua ae “tatangira te raoiroi ma te kaeti-taeka ae riai.” (Taian Areru 33:5) E karaoa ana mwakuri Iehova ni kaeta te ribuaka ae karaoaki. E kanakoraoi waaki n te aro are e a kainaaomataki Ioteba, are te mwaane are e a tia ni kaakaki ngkoa i nanon te “auti ni kaikain,” ma e a manga anganaki te nakoa ae rangi n rietata are e a karineaki iai. (Karikani Bwaai 40:15; 41:41-43; Taian Areru 105:17, 18) N tokina ao e a kaitiakaki taekana, ao e a kabongana nakoana are rietata arei ni kaineti ma ana kaantaninga te Atua.​—Karikani Bwaai 45:5-8.

3. Bukin tera bwa e aki kamimi, ngkai ti bane n tangira karaoan te kaetitaeka ae riai nakoira?

³ E boni bae n ringaki nanora n te aeka n rongorongo aei kee? Antai i buakora ae tuai n nori mwakuri n ribuaka ke n rotaki buaka iai? Ti bane ni kan tabeakinaki n te aro ae riai ma  n raoiroi. E aki kamimi aei, ibukina bwa e bon anganira taian aroaro Iehova aika a katotonga raoi arona, ao te kaetitaeka ae riai bon teuana mai buakon aroarona aika kakawaki riki. (Karikani Bwaai 1:27) Ibukin ataakin raoi Iehova, ti riai ni mataata n ana kaetitaeka ae riai. Ti na rikirake iai n ataa kakawakin arona nako aika kamimi ma ni kairaki bwa ti na kaania riki.

4. Tera aroni mataataia aomata ni kaineti ma te kaetitaeka ae riai?

⁴ Irouia aomata, te kaetitaeka ae riai bon tii kamanenaan taiani kaetieti n te aro ae riai ae botau ma te tua. E taku te boki ae te Right and Reason​—Ethics in Theory and Practice, bwa “iai irekereken te kaetitaeka ae riai ma te tua, baika riai ni karaoaki, inaaomataia aomata, ao tabeia, ao e karaoi babaire n te aro ae raoiroi n akea te inanonano.” E bati riki ae nanonaki n ana kaetitaeka ae riai Iehova nakon ae tii kabonganan taian tua ni kaetii iai taekaia aomata, ke karaoan tabena n akea nanona.

5, 6. (a) N te taetae are e koreaki ngkoa iai te Baibara baikara nanon taeka ake a rairaki bwa te “kaetitaeka ae riai”? (b) Tera ae nanonaki n ae e kaetitaeka n ae riai te Atua?

⁵ E kona n rangi n teretere riki aron raababan ao nanon ana kaetitaeka ae riai Iehova, ngkana a rinanoaki moa nanon taeka ni kawai ake a kabonganaki n te Baibara. Iai tenua taeka aika kakawaki aika kabonganaki n te Baibara n Ebera. Te taeka ae rairaki bwa “kaetitaeka ae riai” n angiin te tai, e kona naba n rairaki bwa “ae riai.” (Karikani Bwaai 18:25) Taeka ake uoua a rarairaki n angiin te tai bwa “raoiroi.” N te Baibara n Erene ni Kristian, te taeka ae rairaki bwa “raoiroi” e kabwarabwaraki nanona bwa “karaoan ae riai ma n eti.” E kuri n akea ngkanne te kaokoro i marenan te raoiroi ao te kaetitaeka ae riai.​—Amota 5:24.

⁶ Ngkana e taekinna te Baibara bwa e bwaina te kaetitaeka ae riai te Atua, e nanonaki ngkanne bwa e karaoa ae eti ma n riai, n akea bitakina ke te inanonano. (I-Rom 2:11) E bon aki kona ni karaoa te aro ae kaokoro ma anne. E taku Eriu ae te aomata ae kakaonimaki: “E aki kona ni ioawa te Atua, e  aki kona ni babakanikawai”! (Iobi 34:10, BK) E bon aki kona ni “babakanikawai” Iehova. Bukin tera? Iai bukina aika uoua aika kakawaki.

7, 8. (a) E aera Iehova ngkai e bon aki kona ni karaoa te ribuaka? (b) Tera ae e kaira Iehova bwa e na karaoa ae raoiroi ke ni kaetitaeka n ae riai, ngkana e reitaki ma aomata?

⁷ Te moanibwai, e bon tabu. N aron ae ti noria ni Mwakoro 3, e kororaoi itiakin Iehova ao raoiroina. Mangaia are e bon aki kona ni karaoa ae aki-raoiroi, ke n ribuaka. Iangoia bwa tera nanon anne. Aroaron Tamara are i karawa n tabu, boni ngaia bukina ae ti onimakinna iai bwa e aki kona ni karaoa ae aki riai nakoia natina. E rangi ni kakoauaa anne Iesu. N ana kabanea n tairiki ni maiu i aon te aba ao e tataro ni kangai: “Te Tama ae ko tabu, kawakinia [taan rimwin Iesu] ni makan aram ae ko a tia n anganai.” (Ioane 17:11, BK) E tii kaineti nakon Iehova te nakoa are taekinaki n te Baibara, ae “Te Tama ae ko tabu.” E bon tau aio ibukina bwa akea te karo i aon te aba ae kona ni kabotauaki ma ngaia. Ni kaineti ma aei, ao Iesu e rangi n onimakina are a na boni kamaiuaki taan rimwina i nanoni bain te Tama ae e kororaoi n te itiaki ma n raroa nako ma te bure.​—Mataio 23:9.

⁸ Te kauoua, te tangira ni koaua bon aroaron raoi te Atua. Te tangira aei ae kairia bwa e na raoiroi, ke ni kaetitaeka n ae riai, n reitakina ma aomata. Ma taiani mwakuri aika ribuaka n itera nako, n ikotaki ma te kairiribai irouia taian reeti aika kakaokoro, aeka n riribai ni kabane, ao te inanonano, a teimatoa n riki man te mwangainrang ao te bangaaomata, are boni kaitaraan raoi te tangira. Ni kaineti ma te Atua n tangira, e taekinaki n te Baibara ae kangai nakoira: “E raoiroi Iehova; E tangira te raoiroi.” (Taian Areru 11:7) E bon taekina arona Iehova ni kangai: “Ngai ae Iehova, I tangira te kaeti-taeka ae riai.” (Itaia 61:8) E aki ngkanne kaunganano ataakin ae e kukurei Atuara ni karaoa ae raoiroi ke ni kaetitaeka n ae riai?​—Ieremia 9:24.

9-11. (a) Tera irekereken ana kaetitaeka ae riai Iehova ao ana nanoanga? (b) E kanga ni kamatataaki ana kaetitaeka ae riai Iehova ao ana nanoanga, n ana mwakuri nakoia aomata aika bubure?

⁹ E boni kororaoi aron Iehova ae te kaetitaeka ae riai, n ikotaki naba ma aroarona ni kabane aika rianako, ao akea kabwakana n te bwai teuana. E kamoamoaa Iehova Mote ngke e korea ae kangai: “Te Bwa, moan te raoiroi ana makuri; ba bon te kaeti-taeka ae riai ana aro ni kabane. Bon te Atua ae kakaonimaki ae akea ana buakaka. E raoiroi ao E eti Ngaia.” (Te Tua-Kaua 32:3, 4) Kaotiotan te kaetitaeka ae riai iroun Iehova n taai nako, e boni kororaoi n te aro are e aki rangi n riao maraun ana tua iai, ke e aki rangi n riao matoana.

¹⁰ E rangi n irekereke ana kaetitaeka ae riai Iehova ma ana nanoanga. E taku Taian Areru 116:5: “E akoi Iehova, ao E raoiroi [“eti,” BK]; eng, E nanoangaea te aba Atuara.” Eng, e boni kaetitaeka n ae riai Iehova ao e bati n nanoanga. A aki kaunibetoa aroaro aikai. Arona n nanoanga, bon tiaki kabebetean ana kaetitaeka bwa aongkoa e rangi n riao ana kaetieti. Ma, a uaia n airiri aroarona aikai ao n taai aika mwaiti a uaia ni kaotaki irouna n tii teuana te tai ke n te mwakuri teuana. Iangoa te katoto aei.

¹¹ A bane ni kai reketaati n te bure aomata, ibukina bwa bon rikiaia te bure, mangaia are a riai n rinanon naba te tuuaa ae te mate, ibukin te bure. (I-Rom 5:12) Ma e aki kukurei Iehova ni mateia taani bure. Bon ‘te Atua ae kabwarai buure ngaia, e akoi ao e bati n nanoanga.’ (Neemia 9:17) Ibukina naba bwa E tabu, e bon aki kona ni kukurei n te bwai ae buakaka. E na kanga ngkanne ni kaota te nanoanga nakoia aomata aika rikiaia te bure? Kaekaan anne e kuneaki n te koaua teuana ae rangi ni kakawaki ae mena n ana Taeka te Atua ae kangai: Ana babaire Iehova ibukin kamaiuaia te botannaomata rinanon te kaboomwi. Ti na maroroakina riki taekan te babaire ae tatangira aei ni Mwakoro 14. Te babaire aei e ira raoi  te kaetitaeka ae riai ao e kaota te nanoanga ae korakora. Rinanon te babaire aei, e kona n nanoangaiia ma n akoiia aika a rairaki man aia bure Iehova, ma e na boni kakoroa naba bukin ana kaetitaeka ae kororaoi.​—I-Rom 3:21-26.

12, 13. (a) Bukin tera ngkai ti kaaniaki riki ma Iehova n ana kaetitaeka ae riai? (b) Tera ana koaua Tawita ni kaineti ma ana kaetitaeka ae riai Iehova, ao e kanga ni karauaki nanora iai?

¹² Ti bon aki kararoaaki ma Iehova n ana kaetitaeka ae riai, ma aroarona ae raoiroi aei e kaanira riki ma ngaia. E kabwarabwaraki raoi n te Baibara irekereken te nanoanga ma ana kaetitaeka ae riai Iehova ke raoiroina. Ti na iangoi ngkai aroarona aika karaunano ni karaoan ana kaetitaeka ae riai.

¹³ E kairaki Iehova ni kororaoin ana kaetitaeka ae riai bwa e na kakaonimaki nakoia ana toro. E kakoauaa aroaron ana kaetitaeka Iehova aei te tia areru ae Tawita man bwaai aika a riki nakoina. Tera ana koaua Tawita ae reke imwin iaiangoan bwaai aika riki nakoina ao imwin neneran aron ana mwakuri te Atua? E katuruturua ni kangai: “E tangira te kaeti-taeka Iehova, ao E aki kitania ana aomata aika itiaki. A kakawakinaki n aki toki.” (Taian Areru 37:28) Ai boni karaunano ra! E bon aki kona Atuara, ni kitania te koraki ake a kakaonimaki nakoina. Ti bon aki kona n nanououa n tabeakinara ao ni mwamwannanoakira irouna. E kakoauaki kakororaoan anne n ana kaetitaeka ae riai!​—Taeka N Rabakau 2:7, 8.

14. E kanga ni kamatataaki aroaron Iehova n tabeakinia aika kainnano n te Tua are e angania I-Iteraera?

¹⁴ E rangi n tabeakina kainnanoia aomata aika rawawata te Atua n ana kaetitaeka ae riai. Aroaron Iehova n tabeakinia aomata aika kainnano, e kakoauaaki n te Tua are a anganaki I-Iteraera. N te katoto, e karaoaki te babaire n te Tua bwa a na tabeakinaki ataei ake akea aia karo ao aine ake a a tia ni mate buuia. (Te Tua-Kaua 24:17-21) E ataa aron rawawataia te koraki aei n aia utu Iehova, n te aro are e a bon riki Ngaia bwa  tamaia ae te tia Babairei aroia ao te tia Kawakinia. “E kaetieti taekaia akana akea tamaia ma aine aika a mate buia.” (Te Tua-Kaua 10:18; Taian Areru 68:5) E kauringia I-Iteraera Iehova bwa ngkana a iowawa nakoia aine ao ataei, ao e na bon ongo tangia te koraki aikai. E taku: “E na ura unu.” (Te Otinako 22:22-24) E ngae ngke e aki kakaotiota te un n taai nako Iehova, ma e un n ae riai ngkana e karaoaki ae ribuaka, ao e a moamoa riki te ribuaka nakoia aomata aika a mamaara ke aika a aki kona ni kamanoiia.​—Taian Areru 103:6.

15, 16. Tera te bwai teuana ae kamimi ae kakoauaa aron Iehova n aki inanonano?

¹⁵ E katuruturua anuana Iehova nakoira ae “e aki nanonano ao e aki irarang n te baintangira.” (Te Tua-Kaua 10:17, BK) E aki katotongia aomata aika bati aika iai mwaakaia Iehova, bwa e bon aki kona n iraraang n te kaubwai ke n taraakin te aomata. E bon aki kona ni kakaonoti ke n inanonano. Iangoa te bwai teuana ae kamimi ae kakoauaa aron Iehova n aki inanonano. Te kona n riki bwa taan taromauria ni koaua aika kaantaninga te maiu are aki toki, e aki tii kaonoti nakoia te koraki ake a rine. Ma “e tangiraki i Rouna ane makua, ma ni karaoa te raoiroi, i buakoia botanaomata ni kabaneia.” (Mwakuri 10:34, 35) Te kaantaninga ae rangi ni kamimi aei, e uki nakoia aomata n aekaia nako, aika kakaokoro kunia, ke e kaokoro te aba ae a maeka iai. Tiaki ngkanne te koaua bwa bon aei te kabanea n tamaroa ni kaetitaeka?

¹⁶ Iai riki iteran ana kaetitaeka ae riai Iehova ae kororaoi ae ti riai ni mutiakinna ao ni karinea, ae arona ni mwakuri ma te koraki ake a riaon ana kaetieti aika raraoi.

17. Kabwarabwaraa bwa bukin tera ngkai waaki aika aki riai, a bon aki kabuakakaa ana kaetitaeka ae riai Iehova.

¹⁷ A kona n titiraki tabeman ni kangai: ‘Ngkana ngaia bwa e ribaa te buakaka Iehova, ti na kanga ngkanne ni kabwarabwaraa karawawataakin te aba ni mwakuri aika ribuaka, ao mwakuri  aika bubuaka aika rangi ni bwabwainaki ni boong aikai?’ Waaki aika aki riai aikai, a bon aki kabuakakaa ana kaetitaeka ae riai Iehova. Taiani mwakuri aika ribuaka aika kaakaraoaki n te aonnaba ae buakaka aei, bon uaan te bure are a karekea aomata mairoun Atam. E bati te ribuaka n te aonnaba aei ibukina bwa aomata aika aki-kororaoi a boni kani karaoa ae bure, ma e na aki teimaan te aro aei.​—Te Tua-Kaua 32:5.

18, 19. Tera ae kaotia bwa e na aki taona nanona n aki toki Iehova nakoia aomata aika a riaon ana tua aika raraoi n oin nanoia?

¹⁸ E ngae ngke e rangi n nanoangaia aomata Iehova aika a kani kaania ma nanoia ni koaua, ma e bon aki kona n taona nanona nakon kabuakakan arana ae tabu n aki toki. (Taian Areru 74:10, 22, 23) E bon aki kona ni mwamwanaaki Atuan te kaetitaeka ae riai; ao e aki kona naba ni kamanoia taani bure aika bure n oin nanoia, man katuaeakakia. Iehova bon “te Atua ae on n te atataiaomata, ae akoi, ae iremwe n un, ae e bati te nanoanga ma te koaua [irouna], . . . [ao e] bon aki kanakoia akana bure.” (Te Otinako 34:6, 7) Ni kaineti ma taeka akanne, ao e noraki bwa n taai tabetai e riai iroun Iehova bwa e na katuuaaia aomata aika a riaon ana tua aika raraoi n oin nanoia.

¹⁹ Nora te katoto n ana reitaki ngkoa te Atua ma I-Iteraera. E bati aia tai I-Iteraera n aki kakaonimaki nakon te Atua, e ngae ngke a maeka n te Aba ni Berita. E ngae ngke a bati ni ‘kauna’ Iehova n aia mwakuri ae buakaka, ma e bon aki waekoa ni kaakeaia. (Taian Areru 78:38-41) E nanoangaiia n angania aia tai bwa a na bita maiuia. E butiia ni kangai: “I aki kukurei ni maten te aomata ae buakaka; ma I tangira te aomata ae buakaka ba e na rairaki mani kawaina ma ni maiu: kam na rairaki, kam na rairaki mani kawaimi aika bubuaka; ba bukin tera ngkai kam na mate, ngkami aika te bata ae Iteraera?” (Etekiera 33:11) E rangi ni kakawaki te maiu iroun Iehova, ngaia are e kanaanakoia iai ana burabeti n tuangia I-Iteraera bwa a na bitii aroia aika bubuaka. Ma a matoatoa nanoia angiia  aomata, ao a rawa n ongora ma ni bitii maiuia. N tokina ao e a anga Iehova te koraki akekei nako nanoni baia aia kairiribai, ibukin arana ae tabu ao bwaai ni kabane ake a nanonaki n te ara anne.​—Neemia 9:26-30.

20. (a) Tera reireiara n aron Iehova ni kaineti ma reitakina ma I-Iteraera? (b) Bukin tera ngkai e tau te raian n tei ibukin ana kaetitaeka ae riai Iehova?

²⁰ E bati reireiara n taekan Iehova ae reke man arona n reitaki ma I-Iteraera. Ti reiakinna bwa ibukin arona ni kona n nori bwaai ni kabane ao e nora karaoan ae buakaka ao e rangi n rotaki n te bwai are e noria. (Taeka N Rabakau 15:3) E rangi ni karaunano ataakin arona ae e ukoukora kaotakin te nanoanga, ngkana e na kona ni kaotaki ni kaineti ma bukina ae riai. N reitaki ma anne, ao ti reiakinna naba bwa e aki kona ni karaoa ana kaetitaeka ae riai n te aro ae kataweaki. Ibukina bwa e taotaonakinnano Iehova, a bati aomata aika a kaairua n taku bwa e na bon aki kona ni katuuaaia aomata aika buakaka. Ma e rangi ni kaokoro anne ma te koaua, bwa e reke reireiara man aron te Atua n reitaki ma I-Iteraera bwa iai tian ana taotaonakinnano. E matoatoa Iehova ni kaineti ma karaoan te kaetitaeka ae riai. E kaokoro arona ma aroia aomata ake a kona ni maaku ni karaoa ae eti, bwa e bon ninikoria n tei ibukin te eti n taai nako. Ma ngaia ae e riai reitakin te raian ma menan te Atua i aon ana kaintokanuea bwa e tei anne ibukin  te ninikoria n te kaetitaeka ae riai. * (Etekiera 1:10; Te Kaotioti 4:7) Ti kona ni kakoauaa bwa e na boni kakoroa bukin ana berita, ni kaitiaka te aonnaba man mwakuri aika ribuaka. Arona ni motikitaeka e kona ni kabwarabwaraki ni kangai: E matoatoa ngkana e riai, ao e nanoanga ngkana iai bukina ae riai.​—2 Betero 3:9.

21. Ngkana ti iaiangoa aron Iehova ni kaetitaeka n ae riai, ti na iangoia bwa te aeka n aomata raa, ao bukin tera?

²¹ Ngkana ti iaiangoa aron ana kaetitaeka ae riai Iehova, ti aki riai n iangoia bwa akea ana tangira, e unun ao e tii taatabe ma motikan taekaia taani bure. Ma ti riai n iaiangoia bwa te Tama ae tatangira ma ni matoa n te aro ae e teimatoa ni kairiia natina i aan ana kabanea n raoiroi. Kioina ngkai Iehova bon te Tama ae karaoa ae eti ma n raoiroi, matoatoan nanona ibukin te eti e irianaki ma te nanoanga ao te akoi are kaotiotaki nakoia natina ake i aon te aba ake a kainnanoa kabwaran aia bure ao buokaia mairouna.—Taian Areru 103:10, 13.

22. Tera te kaantaninga ae kaangaraoia Iehova bwa e na reke iroura ni kaineti ma kairakina n ana kaetitaeka ae riai, ao bukin tera ngkai e karaoa aei ibukira?

²² Ai kakaitau ra ngaira n ataakin ae e bati riki ae nanonaki n ana kaetitaeka ae riai te Atua nakon ae tii motikan taekaia taani bure! E kairaki Iehova n ana kaetitaeka ae riai bwa e na katauraoa te kaantaninga ibukira ae moan te kakukurei ae taekan te maiu n aki toki n te aonnaba are e “mena iai te raoiroi.” (2 Betero 3:13) E karaoa aei nakoira Atuara ibukina bwa e kairia ana kaetitaeka ae riai bwa e na ukoukora kamaiuaia aomata, ao tiaki kabuakakaaia. Ataakin raoi raababan ana kaetitaeka ae riai Iehova, e kaanira riki nakoina! Ni mwakoro ake imwin aei, ao ti na nenera aron Iehova ni kaotiota te aroaro ae moanibaa n raoiroi aei.