1. Tera te kangaanga ae rikirake n aki namakinaki ae a kai mwane iai aomata aika aki-kororaoi?

 “IAI te bwai ni kamwane ae tauraoi n taai nako imwain te aomata ae iai mwaakana.” Taeka akana a karioaki akanne n te ka 19 n tienture, a kaota te kangaanga ae kona n rikirake n aki ataakina iroun te aomata, ae kabonganan te mwaaka n te aro ae aki raoiroi. E kananokawaki bwa a rangi ni kai reketaati n te bwai ni kamwane aei, aomata aika aki-kororaoi. Ni koauana ae noraki ma rimoa, “bwa iai makan te aomata ni karawawataa raona.” (Te Minita 8:9, BK) Kabonganakin te mwaaka n akea te tangira, e a tia ni karawawataia aomata aika bati.

2, 3. (a) Tera ae kamimi ni kabonganan mwaakan Iehova? (b) Tera ae irekereke ma mwaakara, ao ti na kanga ni kabonganai mwaaka aikai?

² E aki kamimi ngkanne aron Iehova ae te Atua n aki kona ni kabongana buaka mwaakana, e ngae ngke akea tiana ma tokina? N aron ae ti a tia n noria ni mwakoro ake mai mwaina, e kakabongana mwaakana n taai nako, ngkana e karikibwai, e kamaunaia aomata, e kamanomano ao e kaoki aroni bwaai, ni kairekerekea ma ana kaantaninga aika boto i aon te tangira. Ngkana ti karaua n iangoa arona ni kabongana mwaakana, ao ti kairaki iai bwa ti na kaania riki. N te aro anne are ti a kona iai n riki bwa taani “kakairi iroun te Atua” n arora ni kabongana mwaakara. (I-Ebeto 5:1) Ma te mwaaka raa ae mena iroura, ngaira aika aomata aika mangori?

³ Uringnga are te Atua e karika te aomata bwa “katotongana.” (Karikani Bwaai 1:26, 27) Mangaia are bon iai naba mwaakara ae bon tau. E irekereke mwaakara ma arora ni katiai bwaai, arora ni beku; mwaakara n tautaeka ke mwaakara i aoia tabemwaang; te konabwai ni kairi nanoia aomata, ma ai moara ra riki te koraki ake a tangirira; ao ai mwaakara ae irekereke naba ma korakorara, ke kaubwaira. E taku te tia areru ni kaineti ma Iehova: “Ane i Roum kakoburakean te maiu.” (Taian Areru 36:9) Mangaia are te  Atua bon nibwan te mwaaka ae tamaroa are e kona n reke iroura. Mangaia are ti riai ni kabongana n aaro ake e kukurei iai. Ti na kanga ni karaoia?

4, 5. (a) Tera kiingin kabonganan raoi te mwaaka, ao e kanga ni kamatataaki anne n ana katoto te Atua? (b) E na kanga te tangira ni buokira bwa ti na kabongana raoi mwaakara?

⁴ Kiingin kabonganan raoi te mwaaka n te aro ae riai bon te tangira. Tiaki e kaotiota aei te Atua n ana katoto? Kauringa maroroakinan aroaron te Atua ake aua ni Mwakoro 1, n aron te mwaaka, te kaetitaeka ae riai, te wanawana ao te tangira. Tera ngkoa ae rianako riki i buakon aroaro aika aua aikai? Bon te tangira. E taku te 1 Ioane 4:8 bwa “te Atua bon te tangira.” Eng, Iehova bon te tangira; ao te tangira aei e kairia ni bwaai ni kabane ake e karaoi. Mangaia are n taai nako e kabongana mwaakana ma te tangira, ao e karaoia naba ibukin buokaia aomata ake a tangiria.

⁵ E na boni buokira naba te tangira bwa ti na kabongana raoi mwaakara n te aro ae riai. E taekinna te Baibara bwa “e akoi” te tangira, ao e “aki ukera oini kabaiana.” (1 I-Korinto 13:4, 5, BK) Mangaia are e aki kona ni kariaira te tangira bwa ti na karaoa ae iowawa ke ae ribuaka nakoia te koraki ake a mena i aan ara kairiri. N onean mwin anne, ti na karineia aomata ao ti na tabeakina moa te bwai ae a kainnanoia ao a namakinna, nakon te bwai ae ti tangiria.​—I-Biribi 2:3, 4.

6, 7. (a) Tera maakakin te Atua, ao bukin tera ngkai e buokira te aroaro aei bwa ti na kararoaa kabonganan mwaakara n te aro ae aki riai? (b) Kamataataa te reitaki i marenan maakakin aki-kakukureian te Atua, ao tangirana.

⁶ E irekereke te tangira ma te aroaro teuana ae kona ni buokira bwa ti na kararoaa kabonganan mwaakara n te aro ae aki riai. Te aroaro aei bon maakakin te Atua. Tera bonganana? E taekinna Taeka N Rabakau 16:6 (BK) bwa “e kararoaaki te buakaka ni makakini Iawe.” Ti aki riai ni kabongana buaka mwaakara bwa anne teuana mai buakon bwaai aika buakaka aika ti riai ni kararoaa. Maakakin te Atua e na tukira man te kairibuaka i aoia ake a mena i aan ara kairiri. Bukin tera? Ibukina bwa ti ataia bwa ti na bane n angan te Atua taekara ni kaineti ma mwakuri ake ti  karaoi nakoia aomata. (Neemia 5:1-7, 15) Ma iai riki te bwai ae irekereke ma maakakin te Atua. Taetae ake e koreaki iai te moani Baibara a kabongana te taeka ae “maaku” ni kairekerekea ma te karinerine ae bati. E kairekerekea te maaku te Baibara ma tangiran te Atua. (Te Tua-Kaua 10:12, 13) E irekereke te karinerine ae bati aei ma maakakin aki-kakukureian te Atua iroura, tiaki ibukina bwa ti maaka kamateara irouna, ma ibukina bwa ti bon tangiria.

⁷ E kamatataaki ni kangai: Iangoa taekan te reitaki ae raoiroi i marenan te teinimwaane ae uarereke ma tamana. E ataa tabeakinana ma tangirana te teei aei iroun tamana. Ma e ataia naba bwa ngkana e aki ongotaeka ao e na boni katuuaeaki iroun tamana. E aki maaka tamana te teei aei ibukina bwa e maaka are e na kamatea. Ma e maakua ibukina bwa e tangiria n te aro are e rangi ni kani kakaraoa te bwai ae e na kukurei iai tamana. Anne ai bon aron naba maakakin te Atua. Ti aki kakaraoa naba te bwai ae e na ‘rawawata nanon’ Iehova are Tamara iai are i karawa, ibukina bwa ti tangiria. (Karikani Bwaai 6:6, BK) Ma ti rangi ni kani kakukureia. (Taeka N Rabakau 27:11) Anne bukina ae ti kani kabongana raoi mwaakara n te aro ae riai. Ti na nora ngkai arora ni karaoa anne.

8. (a) Tera nakoaia buu-mwaane n aia utu, ao e kanga kamanenana? (b) E na kanga ni kaotiotia te buu te mwaane bwa e karinea buuna?

⁸ Iangoa moa te utu. E taku I-Ebeto 5:23 bwa “atun te aine te mwane.” E na kanga te buu te mwaane ni kamanena te kairiri mairoun te Atua aei? E tuangia buu-mwaane te Baibara bwa a na tekateka ma buuia “ma te nanowanawana, n anga te karineaki nakon te aine ba kaanga te mangko ae mamara riki.” (1 Betero 3:7) Te taeka n Erene ae rairaki bwa “te karineaki,” nanona “boona, kakawakinana, . . . te karinerine.” Te taeka aei e kona naba n rairaki bwa “kakawaki.” (1 Betero 2:7) Te buu te mwaane ae karinea buuna, e aki kona n orea buuna; e na aki kamaamaaea ke ni kabuakakaa n te aro are e nang namakinna neiei bwa akea uaan maiuna. Ma e na taraa buuna bwa e  kakawaki ao e na karaoi tabena i bukina ma te karinerine. E kaotiotia naba n ana taetae-ni-kawai ao n ana mwakuri, i buakoia aomata ao ngkana bon tii ngaiia uoman bwa e rangi ni moanibaa tangiran buuna irouna. (Taeka N Rabakau 31:28) Te aeka ni mwaane aei e aki tii tangiraki iroun buuna ma ni karineaki, ma ae kakawaki riki, e akoaki naba iroun te Atua.

9. (a) Tera mwaakan te buu-aine n te utu? (b) Tera ae kona ni buoka te buu-te-aine bwa e na kabongana ana konabwai ni boutokaa buuna iai, ao tera mwina?

⁹ Iai naba nakoaia buu-aine n te utu. E taekinia aine ake a tangira te Atua te Baibara, aika a aantaeka irouia buuia, ma a mwakuri ni kaira aia iango buuia n te aro ae riai, ke a buokia n tukiia buuia man karaoan te kairua n aia babaire. (Karikani Bwaai 21:9-12; 27:46–28:2) Tao e kona ni wanawana riki te aine nakon buuna, ke tao e raka ana konabwai ni bwaai tabeua are akea iroun buuna. Ma e ngae n anne, e bon riai ni korakora ‘karinean’ buuna irouna ao e na ‘irira nanona’ n aron “te ira nanon te Uea.” (I-Ebeto 5:22, 33) Ngkana e iaiangoa kakukureian te Atua te buu-te-aine ao e na buokia te iango anne ni kona ni kabongana ana konabwai ni boutokaa buuna, n onean mwin are e na kakeaa bongana ke e na tokatokanako i aon ana babaire. Te “aine [ae] rabakau” e uaia ni boonnano ma buuna ni kabutiraoa te utu. E kateimatoaa naba te rau i marenana ma te Atua.​—Taeka N Rabakau 14:1.

10. (a) Tera mwaakaia kaaro ae e angania te Atua? (b) Tera nanon te taeka ae “reireiaki,” ao e kanga ni kamanenaki? (Nora te kabwarabwara ae i nano.)

¹⁰ Iai naba mwaakaia kaaro ae a anganaki iroun te Atua. E katereterea ae kangai te Baibara: “Taama, kam na tai kaunia natimi: ma kam na kaikawaiia i nanon te kataereaki n reireiaki ma te tuatuangaki aroia aika riai i matan [Iehova].” (I-Ebeto 6:4) Te taeka ae “reireiaki” n te Baibara, e kona n nanona “kaikawaia, kataneiaia, kairia.” A kainnanoa te reireiaki ataei; a kona ni kukurei ao n tokanikai i aan kaetieti aika mataata, ao a kainnanoa naba ataakin ae a inaaomata ni karaoa te bwai teuana ke a aki. E kairekerekei reirei ke kairiri akanne te Baibara ma te tangira. (Taeka N Rabakau 13:24) Mangaia are, “te kai ni kataere” e na aki rangi n riao n te aro ae e na urua nanoia ataei ke e na rotaki  buaka rabwataia iai. * (Taeka N Rabakau 22:15; 29:15) Te reirei ae matoatoa ke ae iowawa ae akea te tangira iai, e a rangi n riao buakakana ni kaineti ma tabeia kaaro, ao e kona n urua nanoia ataei. (I-Korote 3:21) Ni kaitaraan anne, te reirei ae baireaki raoi kairana, e kaotia nakoia ataei bwa a tangiraki irouia aia karo ao a tabeakinaki aroia ma anuaia.

11. A na kanga ni kabongana raoi mwaakaia ataei n te aro ae riai?

¹¹ Ma tera aroia ataei? A na kanga ni kabongana raoi mwaakaia n te aro ae riai? E taku Taeka N Rabakau 20:29 bwa “kamoamoaia rorobuaka korakoraia.” Akea te anga ae raoiroi riki ibukia te koraki ake a a ataei, nakon kabonganan korakoraia ma marurungia, ni beku ibukin Teuare ‘Karikira.’ (Te Minita 12:1, BK) A iangoraoi te koraki ake a ataei, ngkana a ururinga ae a kona n rotaki aia karo n aia mwakuri. (Taeka N Rabakau 23:24, 25) Ngkana a ongeaba ataei irouia aia karo aika a mamaaka te Atua, ao a taua te aro ae riai, ao a na boni kakukureia iai aia karo. (I-Ebeto 6:1) Aeka n aroaro akanne, e boni “kukurei iai te Uea.”​—I-Korote 3:20, BK.

12, 13. (a) Tera aron aia kairiri unimwaane n te ekaretia? (b) Kabwarabwaraa bwa bukin tera ngkai a riai ni bwaina te atataiaomata unimwaane nakoia kaain te ekaretia.

¹² E katauraoia mataniwi Iehova bwa a na kairiri n te ekaretia ni Kristian. (Ebera 13:17) A riai ni kabongana mwaakaia mwaane aika mwaatai aikai are a anganaki iroun te Atua, ni katauraoa iai te ibuobuoki ae kainnanoaki ibukin karikirakean tangiran bwaai n taamnei irouia kaain te ekaretia. E kairiia nakoaia ae te unimwaane bwa a na uea iai i aoia raoia n onimaki? Bon tiaki ngaia anne! A riai ni kanakoraoa raoi tabeia unimwaane n te ekaretia, ao ni bwaina te nanorinano iai. (1 Betero 5:2, 3) E tuangia mataniwi te Baibara ni kangai: “Kaamarakea ana Ekaretia te Atua, ba te Ekaretia are e karekea ni maten oin Natina.”  (Mwakuri 20: 28, BK) Anne bukina ni koaua ae e riai ni bwainaki iai te atataiaomata nakoia kaain te ekaretia n tatabemania nako.

¹³ Ti kona ni kabwarabwaraa ni kangai. Aongkoa e butiiko raoraom bwa ko na tararuaa ana bwai ae rangi ni kakawaki irouna. Ko ataia naba bwa e rangi ni bobuaka ana bwai aei. Tiaki ko na kani kawakinna raoi? N aron naba anne, e a tia n onimakinia unimwaane te Atua bwa a na tararuaa ana ekaretia ae rangi ni kakawaki irouna, are a kabotauaki kaaina ma te nanai n tiibu. (Ioane 21:16, 17) E rangi ni moaniba tangiraia ana tiibu Iehova irouna, n te aro are e a kabooia n raraan Natina ae te rikitemanna ae Iesu Kristo. Ana katauboo Iehova ibukia ana tiibu boni moan te rangi ni boobuaka. Unimwaane aika nimamannei, a kateimatoaa iangoan aei ao a bwaina ae riai ni kaineti ma kairakia ana tiibu Iehova.

14. Tera mwaakan te newe?

¹⁴ E taku te Baibara bwa e “mena te mate ma te maiu ni mwakan te newe.” (Taeka N Rabakau 18:21) E kona n rangi n urubwai te newe. Antai ae tuai n namakina kammarakin ke buakakan te taeka ae aki iangoaki raoi, ke buakakana? Ma bon iai naba mwaakan te newe ni karaoa mwin te kangaanga anne. E taku Taeka N Rabakau 12:18 (BK), bwa “bon te bainaoraki te taetae ni wanawana.” Eng, taeka aika kaunganano ao a raoiroi, a kona ni kabotauaki ma te bwainnaoraki ae karekea te marurung. Iangoi katoto aikai.

15, 16. N te aro raa ae ti na kabongana iai newera ngkana ti kaungaia raora?

¹⁵ E kaungaunga ni kangai te 1 I-Tetaronike 5:14: “Kabebeteia akana a kai toki nanoia.” Eng, e ngae naba ngkana a kakaonimaki ana toro Iehova ma a na bon taonaki naba n te rawawatannano n taai tabetai. Ti na kanga ni buokiia te koraki aikai? Ti na kaungai nanoia n ara taeka ae ti kamoamoaia iai ibukin te bwai ae a karaoia ae tamaroa, n te aro bwa e na buokiia bwa a na nora kakawakiia iroun Iehova. Kaotii taeka aika rangi ni kaunganano man te Baibara nakoia, ae e oti iai bwa e rangi n tabeakinia ma n tangiriia aomata aika “rawawata nanoia” Iehova ao aika “bara nanoia.” (Taian Areru 34:18, BK)  Ngkana ti kabongana mwaakan newera ni maroro ni kabebeteia tabemwaang iai, ti kaotia iai bwa ti boni katotonga Atuara ae nanoanga, ae “te tia kabebeteia akana a rawawata.”​—2 I-Korinto 7:6, BK.

¹⁶ Ti kona naba ni kabongana raoi mwaakan newera, bwa ti na katauraoa iai te kaungaunga ae kainnanoaki irouia tabemwaang. Iai raora n onimaki temanna ae e a tia ni mate buuna? E kona ni kabebeteaki nanona ae rawawata, n taeka n rainanoanga aika a kaota arora n tabeakinia ao ni mwamwannanoia. Iai te tari ae e a kara ae namakinna bwa akea bonganana ke tangirana? Te taeka ae karauaki n iangoaki raoi ae karaunano, e kona ni kaungaiia ake a a kara, n ataakin ae a manena ao a tangiraki. Iai ae taonaki n te aoraki ae wenemaan? Taian taeka aika a kaota mwamwannanoakina i aon te tareboon ke e uotaki irouia aomata nakoina, e kona n rangi ni kabebetea nanon are e aoraki. Ai boni kimwareirei ra ara tia Karikiriki, ngkana ti kabongana raoi mwaakara n taetae-ni-kawai n “te taeka ae riai nakon te kateimatoa”!​—I-Ebeto 4:29.

17. Tera te anga ae kakawaki ae ti kona ni kabongana newera iai ibukin buokaia aomata tabemwaang, ao bukin tera bwa ti riai ni karaoa anne?

¹⁷ Akea riki te kawai ae kakawaki ibukin kamanenan raoi  newera, i rarikin kamanenana n tibwatibwakin taekan te rongorongo ae raoiroi ibukin ana Tautaeka n Uea te Atua, nakoia aomata. E taekinna Taeka N Rabakau 3:27 bwa ti na “tai taua te bwai ae raoiroi mairouia akana e riai anganakiia, ngkana e kona baim ni karaoia.” Iai tabera bwa ti riai n tibwaa taekan te bwai ni kamaiu ae te rongorongo ae raoiroi nakoia aomata. Kioina ngkai e a tia n akoira Iehova n anganira te rongorongo ae riai ni waekoa n tibwaaki, e aki riai ngkanne bwa ti na aki kaongongo. (1 I-Korinto 9:16, 22) Ma tera ae e kaantaningaia Iehova ibukira ni kaineti ma karaoan te mwakuri aei?

18. Tera ae e kaantaningaia Iehova mairoura?

¹⁸ E kairira tangiran Iehova bwa ti na beku korakora n te mwakuri  ni minita ni Kristian. Tera ae kariaa Iehova mairoura ni kaineti ma aei? E kariaa te bwai ae ti bane ni kona ni karaoia n aki ongei aroni maiura bwa a uara, ae kangai taekana: “Ane kam na karaoia, ao kam na karaoia naba ma nanomi, ba kaanga i bukin [Iehova], ao tiaki i bukia aomata.” (I-Korote 3:23) Ngke e kabwarabwaraa taekan te tua ae moan te kakawaki Iesu ao e taku: “Ko na tangira Iehova ae Atuam n nanom [ke, “rabwatam,” NW] ni kabanea, ao n tamneim ni kabanea, ao ni wanawanam ni kabanea, ao ni korakoram ni kabanea.” (Mareko 12:30) Eng, e kariaira Iehova n tatabemanira nako bwa ti na tangiria ao ti na beku irouna ma rabwatara ni kabanea.

19, 20. (a) Kioina ngkai rabwatara ni kabanea e irekereke ma te nano, te iango, ao te korakora, bukin tera bwa a manga taekinaki naba bwaai aikai ni Mareko 12:29, 30? (b) Tera ae nanonaki n te toro iroun Iehova ma rabwatara ni kabanea?

¹⁹ Tera ae nanonaki n ae ti na beku iroun te Atua ma rabwatara ni kabanea? Te rabwata e tei ibukin te aomata n ikotaki ma ana konabwai ni kabane n rabwatana ao ana iango. Kioina ngkai rabwatara ni kabanea e irekereke ma te nano, te iango, ao te korakora, bukin tera ngkanne bwa a manga taekinaki naba bwaai aikai ni Mareko 12:30? Iangoa te kabwarabwara aei. N te tai are e koreaki iai te Baibara, e kona ni kaboonakoa boni ngaia (rabwatana) te aomata bwa e na toronaki. Ma tao e kona ni beku te toro aei iroun ana mataniwi n aki anga rabwatana ni kabane; ao tao e aki naba kabanea korakorana ke wanawanana ni karaoa te bwai ae taatangiria ana mataniwi. (I-Korote 3:22) E teretere bwa e taekin bwaai aikai Iesu ibukina bwa e na kamataataa ae ti riai ni kabanea ara konaa n ara beku ibukin te Atua. Te beku ma rabwatara ni kabanea iroun te Atua nanona bwa ti anga ngaira, n ikotaki ma korakorara ni kabanea ni kaineti ma ara kabanea ni konaa.

²⁰ Te koaua bwa nanon te beku ma rabwatara ni kabanea, a na bane n titeboo ara tai ao korakorara ae ti kabanea n te mwakuri ni minita? E na boni kangaanga n reke anne, ibukin kakaokoron nako temanna ma temanna. N te katoto, e kona ni kabanea te tai ae bati riki n te uarongorongo, te aomata ae ataei ae marurung raoi rabwatana, nakon te kara ae e a kerikaki korakorana. Te  aomata ae tii ngaia ae akea ana utu, e kona naba n reke riki ana tai, nakon te aomata ae e riai n tabeakina ana utu. Ngkana iai korakorara ni karaoa te uarongorongo ae bati riki, ke e nakoraoi ni kaineti ma aroni waakin maiura, ai boni kakaaitau ra ngaira iai! Ti aki riai ni kabotaua ara mwakuri ma aomata tabeman ni kaineti ma aei, ke ni waei aia kekeiaki iai. (I-Rom 14:10-12) Ma ti tangiria ni kani kabongana raoi mwaakara ni kaungaiia tabemwaang.

21. Tera te anga ae te kabanea ni kakawaki ao n tamaroa, ibukin kabonganan raoi mwaakara?

²¹ E a tia ni karaoa te katoto ae kororaoi Iehova ni kabonganan raoi mwaakana n te aro ae riai. Ti rangi ni kani katotongnga ni kabanea ara konaa iai, ngkai aomata ngaira aika ti aki-kororaoi. Ti kona ni kabongana raoi mwaakara n arora ni karineia aomata ake a mena i aan ara kairiri. N reitaki ma anne, ti kani kabanea naba maiura ni karaoan te mwakuri ni kakamaiu ae te uarongorongo, are e a tia n anganira Iehova bwa ti na katiaa. (I-Rom 10:13, 14) Uringnga are e kukurei Iehova ngkana ko karaoa am kabanea n tamaroa n anga am kabanea ni konaa. Ko aki kairaki bwa ko na kani karaoa am kabanea ni konaa ni beku ibukin te Atua ae mwamwannano ma n tatangira? Akea te anga ae raoiroi ke ae kakawaki riki nakon anne, ae ko na kabonganaa raoi iai mwaakam.